Cơ sở lý luận và thực tiễn tình hình thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
Cơ sở lý luận về thực thi chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
2.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỰC THI CHÍNH SÁCH ĐÀO TẠO NGHỀ CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN
2.1.1 Lý luận về thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
Chính sách là tập hợp các quyết định của Chính phủ, được thể hiện qua hệ thống quy định trong các văn bản pháp quy Mục tiêu của chính sách là tháo gỡ khó khăn thực tiễn và điều hành nền kinh tế theo hướng phát triển ổn định, nhằm đạt được những mục tiêu nhất định.
Chính sách của chính phủ là tổng hợp các chủ trương và hành động nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể Những mục tiêu này bao gồm sự phát triển toàn diện trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường.
Chính sách được định nghĩa là một "sách lược và kế hoạch cụ thể nhằm đạt được mục tiêu nhất định, dựa trên đường lối chính trị chung và tình hình thực tế" (Hoàng Phê, 1997).
Chính sách được ban hành bởi các chủ thể quyền lực hoặc quản lý, dựa trên đường lối chính trị và tình hình thực tế Mỗi chính sách đều nhằm đạt được những mục tiêu cụ thể và phục vụ các đối tượng nhất định, đồng thời xác định các phương thức thực hiện để đạt được những mục tiêu đó.
Khái niệm thực hiện chính sách
Tổ chức thực hiện chính sách là quá trình biến đổi hành vi của các chủ thể thành hành động cụ thể đối với các đối tượng quản lý, nhằm đạt được các mục tiêu đã được định hướng.
Khái niệm đào tạo nghề
- Theo giáo trình Kinh tế lao động của Trường Đại học Kinh tế quốc dân
Hà Nội, đào tạo được định nghĩa là quá trình cung cấp kiến thức chuyên môn và nghiệp vụ cho người lao động, giúp họ có khả năng thực hiện một công việc cụ thể (Trần Cao Sơn, 2004).
Theo Tổ chức Lao động Thế giới (ILO), đào tạo nghề là những hoạt động cung cấp kiến thức, kỹ năng và thái độ cần thiết để thực hiện công việc một cách năng suất và hiệu quả Đào tạo nghề bao gồm nhiều hình thức như đào tạo ban đầu, đào tạo lại, nâng cao, cập nhật và chuyên sâu, nhằm đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động.
Dạy nghề là quá trình trang bị kiến thức, kỹ năng và thái độ nghề nghiệp cho người học, giúp họ có khả năng tìm việc làm hoặc tự tạo việc làm sau khi hoàn thành khóa học Theo Luật dạy nghề 2006, có ba cấp trình độ đào tạo: sơ cấp nghề, trung cấp nghề và cao đẳng nghề Dạy nghề bao gồm cả hình thức dạy nghề chính quy và dạy nghề thường xuyên, cho thấy rằng khái niệm đào tạo nghề và dạy nghề chủ yếu không có sự khác biệt lớn về nội dung.
Đào tạo nghề là quá trình cung cấp cho người lao động kiến thức, kỹ năng và thái độ cần thiết để họ có thể thực hiện công việc cụ thể trong xã hội sau khi hoàn thành khóa học Khái niệm lao động liên quan đến việc trang bị những yếu tố này cho người tham gia, giúp họ đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động.
Lao động là hoạt động có mục đích của con người, giúp con người tác động vào tự nhiên và biến đổi nó thành những vật dụng hữu ích, nhằm đáp ứng nhu cầu của mình (Nguyễn Mậu Dũng, 2011).
Lao động là quá trình tương tác giữa con người với nhau và với tự nhiên, trong đó con người sử dụng hoạt động của mình để điều tiết và kiểm tra sự trao đổi chất với môi trường xung quanh Qua việc tác động vào tự nhiên, con người không chỉ thay đổi thế giới bên ngoài mà còn biến đổi chính bản thân mình.
Lao động hiện nay được hiểu là quá trình hoạt động có chủ đích của con người, trong đó con người sử dụng công cụ lao động để tác động và cải biến đối tượng lao động, nhằm thỏa mãn nhu cầu cá nhân và nhu cầu của xã hội.
Khái niệm lao động nông thôn
Lao động nông thôn bao gồm tất cả các hoạt động sản xuất tạo ra của cải vật chất từ những người lao động tại khu vực nông thôn Điều này bao hàm lao động trong các ngành nông nghiệp, công nghiệp nông thôn và dịch vụ nông thôn (Nguyễn Mậu Dũng, 2011).
Lao động nông thôn đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển bền vững kinh tế nông nghiệp và kinh tế chung, đặc biệt trong giai đoạn đầu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH-HĐH) ở Việt Nam Nguồn lao động nông thôn phong phú, chiếm khoảng 67,55% tổng số lao động xã hội (năm 2012), quyết định đến sự phát triển kinh tế nông thôn Họ không chỉ tạo ra của cải vật chất cho khu vực nông nghiệp mà còn góp phần thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp nước ta.
Lao động nông thôn được hiểu là tổng thể sức lao động tham gia vào quá trình lao động, bao gồm những người trong độ tuổi lao động (nam từ 15 đến 60, nữ từ 15 đến 55) và cả những người trên hoặc dưới độ tuổi lao động sống tại khu vực nông thôn.
Chính sách đào tạo nghề cho lao động
Cơ sở thực tiễn của chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
2.2.1 Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về đào tạo nghề cho lao động nông thôn
Chiến lược đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển đất nước bao gồm cả việc đào tạo nhân lực cho nông nghiệp và nông dân, với chính sách giáo dục và đào tạo hướng tới nông thôn Đặc thù của nông thôn và nông nghiệp yêu cầu có những chương trình đào tạo riêng biệt Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5 tháng 8 năm 2008 đã nhấn mạnh sự cần thiết hình thành chương trình MTQG về đào tạo nhân lực, với mục tiêu hàng năm đào tạo 01 triệu lao động nông thôn Đến năm 2020, tỷ lệ lao động nông thôn qua đào tạo đạt 50%, đảm bảo nông dân có trình độ tương đương với các nước tiên tiến trong khu vực và có khả năng làm chủ trong phát triển nông thôn mới.
Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khoá X đã đưa ra nghị quyết quan trọng về nông nghiệp, nông dân và nông thôn, trong đó nhấn mạnh việc tăng cường đào tạo nhân lực Cụ thể, nghị quyết yêu cầu nâng cao kiến thức khoa học kỹ thuật sản xuất nông nghiệp hiện đại cho nông dân, đào tạo nghề cho họ để chuyển đổi nghề nghiệp và xuất khẩu lao động Đồng thời, cần tập trung nâng cao kiến thức cho cán bộ quản lý và cán bộ cơ sở Chương trình mục tiêu quốc gia về đào tạo nghề và phát triển nguồn nhân lực được hình thành với mục tiêu đào tạo khoảng một triệu lao động nông thôn mỗi năm, đồng thời thực hiện tốt việc xã hội hóa công tác đào tạo nghề.
Chính phủ Việt Nam đã triển khai chính sách "Đào tạo nghề cho lao động nông thôn đến năm 2020" theo quyết định số 1956/QĐ-TTg, nhằm nâng cao tay nghề lao động nông thôn, đáp ứng yêu cầu phát triển nông nghiệp và chuyển đổi cơ cấu lao động Đề án đặt mục tiêu đào tạo khoảng một triệu lao động nông thôn mỗi năm, trong đó có 100.000 cán bộ, công chức xã, nhằm tạo việc làm và tăng thu nhập Chính sách hỗ trợ bao gồm các mức hỗ trợ tài chính cho người học nghề, giáo viên, và cơ sở đào tạo nghề Đề án cũng đưa ra 5 giải pháp và 2 hoạt động chính, với tổng kinh phí dự kiến là 25.980 tỷ đồng, trong đó 24.694 tỷ đồng dành cho đào tạo nghề và 1.286 tỷ đồng cho đào tạo cán bộ, công chức cấp xã.
Đề án này được thực hiện với mục tiêu rõ ràng và quy mô lớn nhất từ trước đến nay trong lĩnh vực đào tạo nghề, cả về nội dung và kinh phí Quyết định này đưa ra các giải pháp và tổ chức hành động liên kết với các chính sách đào tạo nghề trước đó.
Vào ngày 20 tháng 10 năm 2010, Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn đã ban hành quyết định 2780/QĐ-BNN-TCCB phê duyệt dự án “Thí điểm mô hình đào tạo nghề cho lao động nông thôn tại 11 xã” Mục tiêu của dự án là rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất phương pháp dạy và học, nhằm nhân rộng mô hình đào tạo nghề nông nghiệp cho lao động nông thôn trong giai đoạn tiếp theo Dự án sẽ đánh giá nhu cầu của người học, người dạy và cơ sở vật chất của các cơ sở dạy nghề tại địa phương, đồng thời đào tạo khoảng 900 lao động nông thôn tại 11 xã thí điểm.
2.2.2 Kinh nghiệm của một số địa phương về đào tạo nghề cho lao động nông thôn
2.2.2.1 Kinh nghiệm đào tạo nghề cho lao động nông thôn ở huyện Lương Tài - tỉnh Bắc Ninh
Huyện Lương Tài, Bắc Ninh, có dân số khoảng 107.668 người, trong đó 66.250 người trong độ tuổi lao động, chiếm 61% Đặc biệt, 85% dân số tham gia trực tiếp vào sản xuất nông nghiệp, nhưng lực lượng lao động chủ yếu có trình độ kỹ thuật thấp và năng suất lao động hạn chế Mỗi năm, hàng trăm người bước vào độ tuổi lao động, trong khi chỉ khoảng 15% lao động nông thôn được đào tạo nghề Diện tích đất nông nghiệp đang thu hẹp để nhường chỗ cho khu công nghiệp và đô thị hóa, gây khó khăn cho nhiều lao động nông thôn không có nghề phụ Tình hình này đặt ra thách thức cho Lương Tài trong việc đào tạo nguồn nhân lực, nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn, góp phần vào công cuộc xóa nghèo tại địa phương.
Huyện Lương Tài đã tích cực triển khai đào tạo nghề cho lao động nông thôn nhằm giảm lao động nông nghiệp và tăng cường lao động phi nông nghiệp Đề án này dựa trên việc xác định cơ cấu lao động và nhu cầu học nghề tại địa phương, với sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan như Phòng Lao động – Thương binh và Xã hội và Trung tâm dạy nghề Chương trình đào tạo đã chuyển từ mô hình truyền thống sang đáp ứng nhu cầu thực tế của người lao động và thị trường, đồng thời gắn liền với chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của từng địa phương Đặc biệt, huyện chú trọng đào tạo nghề trong sản xuất nông nghiệp và nghề truyền thống, đồng thời áp dụng các chính sách ưu đãi như hỗ trợ chi phí học nghề ngắn hạn và đầu tư cơ sở vật chất để thu hút lao động tham gia.
Tính đến năm 2012, huyện Lương Tài đã tổ chức đào tạo nghề cho hàng nghìn học viên với các ngành nghề chủ yếu như chăn nuôi thú y, nuôi trồng thủy sản, mộc, nề, điện dân dụng, may công nghiệp, thêu ren kỹ thuật và tin học Việc đào tạo nghề đã nâng cao rõ rệt trình độ tay nghề của người lao động, từ đó cải thiện hiệu suất lao động và tăng thu nhập, nâng cao đời sống của nhân dân trong huyện Đặc biệt, chương trình này đã góp phần giảm thiểu tình trạng lao động dư thừa ở khu vực nông thôn.
Bắc Ninh đã triển khai đào tạo nghề dựa trên cơ cấu lao động và nhu cầu học nghề địa phương, xác định danh mục nghề cần dạy Tỉnh chuyển từ mô hình đào tạo theo năng lực sẵn có sang đào tạo theo nhu cầu của người lao động và yêu cầu thị trường Đào tạo nghề được gắn kết với chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của từng địa phương Để thu hút lao động nông thôn, tỉnh và huyện đã có chính sách ưu đãi như hỗ trợ chi phí học nghề ngắn hạn, thu hút giáo viên giỏi và đầu tư vào cơ sở vật chất, thiết bị dạy nghề cũng như phòng học lý thuyết và thực hành.
2.2.2.2 Kinh nghiệm đào tạo nghề cho lao động nông thôn ở huyện Đông Triều
Huyện Đông Triều, thuộc tỉnh Quảng Ninh, có diện tích 397,2 km² và dân số khoảng 163.984 người (năm 2011) Thị trấn Đông Triều, huyện lỵ, nằm trên quốc lộ 18, cách thành phố Hạ Long khoảng 60 km về phía Tây và cách thủ đô Hà Nội khoảng 100 km Huyện Đông Triều có nhiều thuận lợi cho việc phát triển đa dạng các ngành kinh tế như nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và khai thác khoáng sản, đặc biệt là than antraxit.
Nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống và tạo việc làm cho lao động nông thôn, các cấp chính quyền huyện đã chú trọng tuyên truyền về Đề án đào tạo nghề, khẳng định tầm quan trọng của việc gắn đào tạo nghề với nhu cầu thực tế của từng địa phương Việc này không chỉ giúp tăng thu nhập cho người lao động mà còn góp phần chuyển dịch cơ cấu lao động và phát triển kinh tế - xã hội Thời gian qua, công tác đào tạo nghề đã được địa phương chú trọng, lựa chọn các nghề phù hợp với đặc điểm và nhu cầu của cộng đồng.
Huyện Đông Triều đã tiến hành khảo sát nhu cầu học nghề của lao động nông thôn trước khi triển khai công tác dạy nghề, từ đó xây dựng kế hoạch mở lớp đào tạo nghề phù hợp Kết quả cho thấy, lao động trong ngành nông nghiệp chiếm tỷ lệ lớn tại địa phương Để thu hút người nông dân tham gia học nghề, huyện đã tổ chức các lớp dạy nghề gắn với quy hoạch sản xuất và nhu cầu về kiến thức khoa học kỹ thuật Huyện cũng có kế hoạch sử dụng hiệu quả trang thiết bị dạy nghề tại các trung tâm, đồng thời hỗ trợ và khuyến khích đầu tư phát triển cơ sở vật chất cho công tác dạy nghề.
Sau nhiều năm thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia về việc làm và dạy nghề, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh đã đạt được nhiều kết quả nổi bật, đặc biệt trong việc triển khai Đề án đào tạo nghề cho lao động nông thôn.
Tính đến năm 2012, huyện đã hoàn thành 14 lớp dạy nghề với 490 học viên, đạt 100% kế hoạch Trong đó, có 8 lớp nghề phi nông nghiệp như móc chỉ, móc sợi và gốm thô, cùng với 6 lớp nghề nông nghiệp như nuôi cá thương phẩm, chăn nuôi gia súc gia cầm và trồng nấm Sau khi tốt nghiệp, hầu hết học viên nghề phi nông nghiệp đã được doanh nghiệp tuyển dụng, trong khi học viên nghề nông nghiệp đã áp dụng thành công các kỹ thuật và mô hình mới vào sản xuất, góp phần tăng năng suất, hiệu quả sản xuất nông nghiệp và nâng cao thu nhập cho người lao động.
Huyện đã chú trọng tuyên truyền các chính sách của Đảng và Nhà nước về đào tạo nghề cho lao động, đặc biệt là lao động nông thôn, nhằm tạo việc làm Việc dạy nghề sẽ gắn liền với nhu cầu địa phương và đặc điểm của từng khu vực Huyện cũng có kế hoạch sử dụng hiệu quả trang thiết bị dạy nghề tại các trung tâm, đồng thời hướng dẫn và hỗ trợ các tổ chức, cá nhân đầu tư vào cơ sở vật chất phục vụ công tác đào tạo nghề.
2.2.3 Kinh nghiệm đào tạo nghề cho lao động nông thôn của một số nước Châu Á
2.2.3.1 Kinh nghiệm của Hàn Quốc
Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Nghiên cứu “Đánh giá công tác dạy nghề cho nông dân theo chương trình mục tiêu quốc gia trên địa bàn tỉnh Phú Thọ” của Nguyễn Trọng Phương (2011) đã chỉ ra rằng công tác đào tạo nghề nông nghiệp cho nông dân gặp nhiều khó khăn, với chất lượng đào tạo chưa đáp ứng yêu cầu và chưa gắn kết với phát triển kinh tế - xã hội địa phương Kiến thức và kỹ năng sản xuất chủ yếu dựa vào kinh nghiệm, trong khi kỹ thuật canh tác còn lạc hậu, dẫn đến năng suất lao động thấp và giá trị sản phẩm không tương xứng với thời gian lao động Để cải thiện tình hình, tác giả đề xuất một số giải pháp như hỗ trợ đào tạo nghề cho nông dân, tổ chức tốt công tác đào tạo, tăng cường đầu tư cho đào tạo nghề, nâng cao chất lượng giảng viên, và đổi mới nội dung cũng như hình thức đào tạo nghề nông nghiệp.
Nghiên cứu của Thạc sỹ Đinh Thị Như Quỳnh (2011) về “Đánh giá tình hình thực hiện đào tạo nghề theo Đề án 08 ở Ninh Bình” tập trung vào các trường, trung tâm dạy nghề, học viên, cơ sở sử dụng lao động và chính sách của Đảng và Nhà nước Tác giả đã chỉ ra những thành công và hạn chế trong việc triển khai Đề án 08, đồng thời đề xuất ba nhóm giải pháp khả thi để nâng cao hiệu quả thực hiện, bao gồm: (1) Giải pháp khuyến khích phát triển dạy nghề; (2) Giải pháp thực hiện đào tạo nghề theo Đề án 08.
(3) Giải pháp đối với chính quyền địa phương, cơ sở đào tạo và người lao động.
Một nghiên cứu do Tiến sỹ Hoàng Vũ Quang thực hiện mang tên “Đánh giá tác động của các chính sách xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam” đã chỉ ra những tác động tích cực và tiêu cực của các chính sách liên quan đến việc lựa chọn đối tượng tham gia học nghề và hỗ trợ kinh phí cho người tham gia đào tạo Nghiên cứu này cũng đưa ra khuyến nghị và giải pháp nhằm cải thiện việc thực hiện Đề án xây dựng nông thôn mới trên toàn quốc trong thời gian tới.
Các nghiên cứu hiện tại đã chỉ ra nhiều yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo nghề, đồng thời đề xuất giải pháp nhằm cải thiện vấn đề này Tuy nhiên, vẫn thiếu sự phân tích sâu sắc về tình hình thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn, mặc dù đây là một yếu tố quan trọng trong quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa Nhiều bất cập trong triển khai, như trình độ cán bộ, giảng viên, giáo trình, nguồn tài chính và cơ sở vật chất, đã làm giảm chất lượng đào tạo nghề và ảnh hưởng đến đời sống người dân Do đó, các nhà làm chính sách cần tìm ra những ý tưởng và phương pháp hiệu quả để nâng cao đời sống cho đại bộ phận lao động trên toàn quốc.
Mặc dù có nhiều tác giả đã nghiên cứu và trình bày quan điểm về các vấn đề liên quan đến nội dung của đề tài, nhưng hiện tại vẫn chưa có công trình nào thực hiện nghiên cứu toàn diện về tình hình thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn tại huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định.