Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận của các vấn đề nghiên cứu
2.1.1 Các khái niệm liên quan
2.1.1.1 Một số khái niệm trong quản lý đất đai liên quan đến khiếu nại, tố cáo và tranh chấp đất đai
Quản lý nhà nước về đất đai được quy định tại Điều 1, Luật Đất đai năm 2013, nhấn mạnh rằng đất đai thuộc sở hữu toàn dân, với Nhà nước là đại diện chủ sở hữu và quản lý thống nhất Luật này không chỉ khẳng định tầm quan trọng của đất đai mà còn cung cấp cơ sở pháp lý cho việc quản lý hiệu quả, đúng đối tượng và mục đích Đồng thời, nó cũng bao gồm các quy định liên quan đến việc giải quyết khiếu nại, tranh chấp và thủ tục cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất.
Theo Điều 3, Luật đất đai 2013 có quy định cụ thể về các khái niệm liên quan:
Nhà nước giao quyền sử dụng đất là quá trình trong đó Nhà nước quyết định trao quyền sử dụng đất cho các cá nhân hoặc tổ chức có nhu cầu Việc này nhằm tạo điều kiện cho việc sử dụng đất hiệu quả và hợp pháp, đồng thời đảm bảo quyền lợi cho người sử dụng đất.
Nhà nước thu hồi đất là quá trình mà chính quyền quyết định lấy lại quyền sử dụng đất đã được cấp cho cá nhân hoặc tổ chức, hoặc thu hồi đất từ những người vi phạm các quy định pháp luật liên quan đến đất đai.
- Bồi thường về đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất thu hồi cho người sử dụng đất.
Nhà nước hỗ trợ người dân khi thu hồi đất nhằm giúp họ ổn định cuộc sống, duy trì sản xuất và phát triển bền vững.
- Giá đất là giá trị của quyền sử dụng đất tính trên một đơn vị diện tích đất.
Giá trị quyền sử dụng đất được xác định là giá trị tiền tệ của quyền sử dụng một diện tích đất cụ thể trong khoảng thời gian sử dụng nhất định.
Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và quyền sở hữu nhà ở là chứng thư pháp lý xác nhận quyền hợp pháp của người sử dụng đất và sở hữu tài sản gắn liền với đất, theo quy định của pháp luật (Quốc hội, 2013).
2.1.1.2 Khiếu nại và giải quyết khiếu nại trọng lĩnh vực đất đai a) Khái niệm khiếu nại
Hiến pháp năm 1959, năm 1980, năm 1992 và Hiến pháp năm 2013 của nước ta đều quy định về quyền khiếu nại của công dân Tại Điều 30 Hiến pháp năm
Theo quy định năm 2013, mọi người có quyền khiếu nại và tố cáo các hành vi vi phạm pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền, và các cơ quan này có trách nhiệm tiếp nhận và giải quyết các khiếu nại, tố cáo Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định của pháp luật Đồng thời, việc trả thù người khiếu nại, tố cáo hoặc lợi dụng quyền này để vu khống, làm hại người khác là hành vi bị nghiêm cấm.
Luật Khiếu nại năm 2011, Điều 2 định nghĩa về Khiếu nại và các vấn đề liên quan như sau:
Khiếu nại là quyền của công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức, cho phép họ yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại các quyết định hành chính hoặc hành vi hành chính của nhà nước Điều này được thực hiện theo thủ tục do Luật quy định, khi có căn cứ cho rằng những quyết định hoặc hành vi đó vi phạm pháp luật và xâm phạm quyền lợi hợp pháp của họ.
Người khiếu nại là công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức thực hiện quyền khiếu nại.
Người bị khiếu nại bao gồm cơ quan hành chính nhà nước (HCNN) hoặc cá nhân có thẩm quyền trong HCNN liên quan đến quyết định hành chính hoặc hành vi hành chính bị khiếu nại Đồng thời, cũng có thể là cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền ra quyết định kỷ luật đối với cán bộ, công chức bị khiếu nại.
Quyết định hành chính (QĐHC) là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan này ban hành QĐHC nhằm quyết định về một vấn đề cụ thể trong hoạt động quản lý hành chính, và thường được áp dụng một lần cho một hoặc một số đối tượng cụ thể.
Hành vi hành chính (HVHC) đề cập đến các hành động của cơ quan hành chính nhà nước và những người có thẩm quyền trong cơ quan này, liên quan đến việc thực hiện hoặc không thực hiện các nhiệm vụ, công vụ theo quy định của pháp luật.
Quyết định kỷ luật là văn bản do người đứng đầu cơ quan, tổ chức ban hành nhằm áp dụng hình thức kỷ luật đối với cán bộ, công chức theo quy định pháp luật Đồng thời, việc giải quyết khiếu nại cũng là một phần quan trọng trong quy trình này.
Tại khoản 11, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì:
Giải quyết khiếu nại là việc thụ lý, xác minh, kết luận và ra quyết định giải quyết khiếu nại.
Theo khoản 6, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì:
Người giải quyết khiếu nại là cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết khiếu nại (Quốc hội, 2011).
Giải quyết khiếu nại về đất đai là quá trình mà cơ quan hành chính nhà nước tiến hành kiểm tra, xác minh và kết luận về tính hợp pháp của quyết định hành chính liên quan đến đất đai Điều này nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, cũng như lợi ích chung của nhà nước và xã hội, theo quy định của pháp luật.
2.1.1.3 Tố cáo và giải quyết Tố cáo trong lĩnh vực đất đai a) Khái niệm Tố cáo
Theo khoản 1, Điều 2, Luật Tố cáo năm 2011:
Tố cáo là hành động mà công dân thông báo cho cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân có thẩm quyền về các hành vi vi phạm pháp luật của bất kỳ tổ chức, cá nhân nào, gây thiệt hại đến lợi ích của nhà nước và quyền lợi hợp pháp của công dân, tổ chức.
Tố cáo là hành động công dân phản ứng trước các vi phạm pháp luật của cá nhân, tổ chức trong xã hội Đây là quá trình công dân phát hiện và thông báo chính thức với cơ quan nhà nước có thẩm quyền về những hành vi vi phạm pháp luật, không nhất thiết phải liên quan trực tiếp đến quyền lợi của bản thân Điều 2, Luật Tố cáo năm 2011 cung cấp định nghĩa cho một số khái niệm liên quan đến tố cáo.
Tố cáo và giải quyết Tố cáo cụ thể như sau:
Cơ sở thực tiễn của các vấn đề nghiên cứu
Việc giải quyết khiếu kiện hành chính phải trải qua hai giai đoạn:
Giai đoạn đầu trong quy trình giải quyết tranh chấp hành chính được coi là quan trọng nhất, do các cơ quan tài phán hành chính đảm nhiệm Mặc dù không hoàn toàn giống như các cơ quan xét xử thực thụ, các cơ quan này vẫn có khả năng xem xét cả tính hợp pháp và tính công bằng của các quyết định Nhờ vào năng lực của mình, phần lớn các quyết định của họ đáp ứng được yêu cầu của người khiếu nại, dẫn đến việc nhiều tranh chấp được giải quyết ngay trong giai đoạn này.
Giai đoạn thứ hai trong quy trình pháp lý là “luật hành chính chung”, nơi các tranh chấp được giải quyết bởi các tòa án như Toàn thượng thẩm, Tòa phúc thẩm và Tòa tối cao Những tòa án này có trách nhiệm xem xét các kháng cáo đối với quyết định của cơ quan tài phán hành chính đã xét xử sơ thẩm, đặc biệt là về tính hợp pháp của các văn bản hành chính bị khiếu kiện Do đó, số lượng khiếu kiện tại tòa án truyền thống giảm đáng kể sau khi đã trải qua bước giải quyết tại cơ quan tài phán hành chính, vì việc kiện cáo tại tòa tư pháp thường tốn kém.
Trên thế giới, nhiều quốc gia cho phép người yêu cầu thông tin khiếu kiện trực tiếp ra tòa mà không cần qua bước khiếu nại Tuy nhiên, tại Pháp, để có thể khiếu kiện ra tòa án, người yêu cầu phải thực hiện các bước khiếu nại trước, bao gồm việc yêu cầu Ủy ban về tiếp cận tài liệu hành chính đưa ra khuyến nghị.
Tòa án hành chính; Tòa này sẽ ra phán quyết trong vòng 6 tháng kể từ ngày đệ đơn (Lê Vũ Tuấn Anh và cs., 2012).
Hoa Kỳ là một nhà nước liên bang, do đó, việc tổ chức và thực hiện hoạt động giải quyết khiếu nại hành chính có những đặc điểm riêng biệt so với các quốc gia khác Theo báo cáo kết quả nghiên cứu và khảo sát về giải quyết khiếu nại hành chính tại Hoa Kỳ từ Ủy ban pháp luật Quốc hội, các cơ quan giải quyết khiếu kiện hành chính ở Hoa Kỳ được phân chia thành ba loại.
Cơ quan giải quyết khiếu nại hành chính độc lập, thường được gọi là cơ quan Tài phán hành chính, hiện có mặt tại 26 trong tổng số 53 bang của Hoa Kỳ.
Cơ quan giải quyết khiếu nại hành chính thứ hai được tổ chức trong chính các cơ quan hành chính, với nhiệm vụ chuyên trách tiếp nhận và giải quyết khiếu nại liên quan đến quyết định hành chính trong lĩnh vực quản lý của mình Ví dụ, cơ quan giải quyết khiếu kiện về phát minh sáng chế và đăng ký nhãn hiệu hàng hóa thuộc Ủy ban phát minh sáng chế và đăng ký nhãn hiệu hàng hóa Nếu bị từ chối, đương sự có quyền gửi đơn đến Tòa án tư pháp để yêu cầu giải quyết khiếu kiện.
Trong một số lĩnh vực quản lý, không có cơ quan chuyên trách để giải quyết khiếu nại hành chính, mà chỉ có bộ phận chịu trách nhiệm tiếp nhận và xử lý các khiếu nại trong ngành, ví dụ như Hải quan Hoa.
Trong lĩnh vực hải quan, pháp luật Hoa Kỳ cho phép đương sự kiện ra Tòa án hoặc khiếu nại hành chính Thực tế cho thấy, 90% vụ việc được giải quyết qua con đường khiếu nại hành chính do tính nhanh chóng và tiết kiệm chi phí Bên cạnh đó, Hoa Kỳ còn có Merit Systems Protection Board, cơ quan độc lập chuyên giải quyết khiếu nại về quyết định kỷ luật công chức.
Pháp luật Hoa Kỳ quy định rằng trong trường hợp tranh chấp hành chính đã được giải quyết bởi cơ quan hành chính hoặc cơ quan tài phán hành chính, nếu đương sự tiếp tục khiếu kiện với Tòa án, Tòa án sẽ không xem xét lại nội dung sự việc mà chỉ kiểm tra việc áp dụng pháp luật của cơ quan hành chính hoặc cơ quan chuyên trách trong quá trình giải quyết khiếu nại trước đó.
2.2.1.4 Trung Quốc (Cộng hòa nhân dân Trung Hoa)
Cộng hòa nhân dân Trung Hoa đã thiết lập hệ thống Tòa án hành chính từ những năm 1990, với các quy định về khiếu nại hành chính trong luật tố tụng Khiếu nại hành chính không phải là trình tự bắt buộc, và người khiếu nại không cần phải nộp đơn lên cơ quan hành chính trước khi khởi kiện ra tòa án, trừ khi có quy định khác trong luật Cơ quan hành chính có trách nhiệm giải quyết khiếu nại trong vòng hai tháng kể từ khi nhận được Nếu không đạt được sự đồng thuận, người khiếu nại có quyền khởi kiện tại Tòa án hành chính trong vòng 15 ngày kể từ khi nhận thông báo từ cơ quan hành chính (Đinh Văn Minh, 2009).
Cơ chế giải quyết khiếu nại tại Hàn Quốc rất linh hoạt, với nhiều hình thức tiếp nhận như qua mạng và tại các vùng sâu, nhằm lắng nghe và xử lý trực tiếp tại địa phương Ủy ban chống tham nhũng và bảo vệ quyền công dân (ACRC) là cơ quan chủ chốt trong việc này, cùng với các bộ phận chuyên trách tại địa phương giúp giải quyết khiếu nại của người dân Hàn Quốc đặc biệt chú trọng vào hòa giải và tư vấn khiếu nại, sử dụng đội ngũ tình nguyện viên là công chức nghỉ hưu hoặc luật sư đang hành nghề, tham gia tư vấn và hỗ trợ người khiếu nại với khoản thù lao nhỏ.
Hàn Quốc đã xây dựng Trung tâm tích hợp thông tin hành chính nhằm tạo thuận lợi cho người dân trong việc thực hiện các thủ tục hành chính Tại đây, công dân có thể truy cập đầy đủ thông tin cần thiết và nhận tư vấn trực tiếp về các vấn đề quan tâm Điều này không chỉ giúp người dân vượt qua khó khăn trong việc thực hiện quyền lợi của mình mà còn giảm thiểu đáng kể số lượng khiếu nại không cần thiết do thiếu thông tin.
2.2.1.6 Đài Loan Đối với Đài Loan, theo Luật xét xử của Tòa hành chính ban hành năm 1932, được sửa đổi, bổ sung năm 1975 thì khi công dân cho rằng quyền lợi của mình bị xâm hại bởi một QĐHC của cơ quan nhà nước trung ương hoặc cơ quan hành chính địa phương, họ có quyền khởi kiện lên Tòa hành chính nếu không đồng ý với việc giải quyết của cơ quan có thẩm quyền hoặc trong thời hạn 02 tháng mà họ không được giải quyết Như vậy, muốn khởi kiện vụ án hành chính thì vụ việc được giải quyết qua giai đoạn tiền tố tụng hành chính (Đinh Văn Minh, 2009).
2.2.2 Cơ sở thực tiễn về các vấn đề nghiên cứu ở Việt Nam
2.2.2.1 Kinh nghiệm giải quyết tranh chấp, khiếu nại, tố cáo về đất đai ở đồng bằng sông Cửu Long
Người dân nơi đây chủ yếu phụ thuộc vào nông, lâm, ngư nghiệp để sinh sống, do đó, đất đai không chỉ là tư liệu sản xuất quan trọng mà còn là tài sản quý giá nhất của họ.
Trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ, các địa phương đang phải áp dụng chiến lược chuyển đổi cơ cấu kinh tế nhằm nâng cao tỷ trọng công nghiệp, thương mại và dịch vụ Để thu hút đầu tư, nhiều chính sách đã được triển khai, bao gồm việc mở rộng các khu công nghiệp và phát triển dự án nuôi trồng thủy sản Tuy nhiên, thách thức lớn nhất mà các địa phương phải đối mặt là vấn đề thu hồi đất, đền bù, giải tỏa và hỗ trợ tái định cư, dẫn đến tỷ lệ đơn khiếu nại cao, đặc biệt là tại Đồng Tháp.