Tổng quan tàı lıệu
Cơ sở lý luận về thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
2.1.1 Công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
2.1.1.1 Một số khái niệm a) Thu hồi đất
Theo Khoản 11, Điều 3 Luật Đất đai 2013, thu hồi đất là hành động mà Nhà nước quyết định lấy lại quyền sử dụng đất từ người được cấp quyền hoặc từ người vi phạm pháp luật về đất đai Việc bồi thường cho người bị thu hồi đất cũng là một phần quan trọng trong quy trình này.
Theo Khoản 13, Điều 3 của Luật Đất đai 2013, bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước hoàn trả giá trị quyền sử dụng đất cho người sử dụng đất đối với diện tích đất bị thu hồi.
Theo Khoản 14, Điều 3 Luật Đất đai năm 2013, việc hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất nhằm giúp đỡ người có đất bị thu hồi ổn định cuộc sống, sản xuất và phát triển Điều này bao gồm cả việc tái định cư cho những hộ gia đình và cá nhân bị ảnh hưởng bởi quyết định thu hồi đất.
Tái định cư là việc di chuyển đến một nơi khác với nơi ở trước đây để sinh sống và làm ăn (Viện nghiên cứu Địa chính, 2003).
Hiện nay, khi Nhà nước thu hồi đất và yêu cầu di chuyển chỗ ở, người sử dụng đất sẽ được tái định cư thông qua các hình thức như bồi thường bằng nhà ở, giao đất ở mới, hoặc bồi thường bằng tiền để tự lo chỗ ở.
Giải phóng mặt bằng là quá trình di dời tài sản như nhà cửa, cây cối và các công trình hiện có trên một diện tích được quy hoạch, nhằm phục vụ cho việc xây dựng công trình mới trên khu đất đó.
2.1.1.2 Vai trò của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất a) Tạo quỹ đất sạch phục vụ mục đích quốc phòng, an ninh; phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng
Trong quá trình phát triển của mỗi quốc gia, việc thu hồi đất để xây dựng cơ sở hạ tầng kinh tế, xã hội và đảm bảo an ninh quốc phòng là điều tất yếu Công tác giải phóng mặt bằng để tạo quỹ đất sạch cho các dự án đầu tư không chỉ cần thiết mà còn làm tăng khả năng thu hút đầu tư từ cả trong và ngoài nước, góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.
Việc thực hiện công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư hiệu quả không chỉ thúc đẩy tiến độ thu hồi đất mà còn góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ Khi diện tích đất nông nghiệp ngày càng giảm, Nhà nước cần triển khai các biện pháp hỗ trợ như đào tạo nghề và tìm kiếm việc làm mới, giúp giảm bớt lực lượng lao động ở nông thôn chuyển sang làm việc trong các lĩnh vực phi nông nghiệp và dịch vụ Đồng thời, cần đảm bảo giải quyết hài hòa lợi ích của Nhà nước và người bị thu hồi đất.
Quan hệ giữa nhà nước, nhà đầu tư và người có đất bị thu hồi gặp nhiều bất cập Người sử dụng đất luôn mong muốn được bồi thường thỏa đáng, trong khi các nhà đầu tư tìm cách tối đa hóa lợi nhuận Nhà nước thực hiện thu các khoản với mức thấp và thường bị khấu trừ bởi tiền bồi thường mà nhà đầu tư đã tính trước, dẫn đến xung đột lợi ích giữa các bên.
Việc thực hiện công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư một cách hiệu quả là rất quan trọng Nếu không, khi các công trình phúc lợi được xây dựng trên đất bị thu hồi, cộng đồng sẽ hưởng lợi, nhưng những người bị thu hồi đất sẽ phải đối mặt với khó khăn trong sản xuất và đời sống do mất đất sản xuất hoặc nhà ở.
Việc quy hoạch khu tái định cư cần chú trọng đến phong tục tập quán của người dân, vì chất lượng công trình tái định cư ảnh hưởng lớn đến tâm lý họ Để đảm bảo hài hòa lợi ích giữa Nhà nước và người sử dụng đất, việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi thu hồi đất cần được thực hiện một cách công bằng Điều này không chỉ phục vụ cho mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước mà còn bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân Nhà nước cần điều tiết lợi ích giữa nhà đầu tư và người bị thu hồi đất, đảm bảo cả hai bên đều có lợi, từ đó góp phần duy trì ổn định chính trị, trật tự và an toàn xã hội.
Quá trình bồi thường, hỗ trợ và tái định cư có thể gây ra tình trạng thiếu việc làm, ảnh hưởng đến thu nhập của các hộ gia đình, dẫn đến mất trật tự an ninh và dễ bị kẻ xấu lợi dụng Sau khi bị thu hồi đất, nhiều người dân không biết cách sử dụng khoản tiền hỗ trợ để chuyển đổi nghề nghiệp, dẫn đến tiêu xài lãng phí và dễ mắc phải các tệ nạn xã hội.
Việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư đóng vai trò quan trọng trong việc giúp hộ dân vượt qua khó khăn và ổn định cuộc sống Nếu không thực hiện tốt công tác này, sẽ dẫn đến nhiều tranh chấp và khiếu kiện kéo dài từ người dân Do đó, việc thực hiện hiệu quả các chính sách bồi thường và hỗ trợ không chỉ góp phần ổn định đời sống cho người dân mà còn bảo đảm an ninh chính trị, trật tự xã hội, và ngăn ngừa xung đột trong cộng đồng.
2.1.1.3 Đặc điểm của quá trình bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Trong công tác giải phóng mặt bằng, chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo bồi hoàn đất đai và tài sản bị thu hồi đúng đối tượng và theo quy định Điều này không chỉ giúp ổn định đời sống cho người bị thu hồi đất mà còn tạo điều kiện cho họ phát triển nghề nghiệp bền vững thông qua các chính sách hỗ trợ phù hợp.
Bồi thường, hỗ trợ và tái định cư là một quá trình phức tạp, ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích của các bên liên quan và lợi ích xã hội, với sự thể hiện khác nhau tùy thuộc vào từng dự án Quá trình này có những đặc điểm đa dạng, phản ánh sự phức tạp trong việc đảm bảo quyền lợi cho tất cả các bên tham gia.
Cơ sở thực tiễn về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
2.2.1 Chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của một số nước trên thế giới Đối với bất cứ một quốc gia nào trên thế giới, đất đai là nguồn lực quan trọng nhất, cơ bản của mọi hoạt động đời sống kinh tế - xã hội Khi Nhà nước thu hồi đất phục vụ cho các mục đích của quốc gia đã làm thay đổi toàn bộ đời sống kinh tế của người dân Đặc biệt, ở những nước đang phát triển, người dân chủ yếu sống bằng nghề nông nghiệp đó là vấn đề sống còn của họ Dưới đây là một số kinh nghiệm quản lý đất đai của các nước trên thế giới sẽ phần nào giúp ích cho Việt Nam, đặc biệt trong chính sách bồi thường GPMB.
2.2.1.1 Trung Quốc Ở Trung Quốc, đất đai thuộc chế độ công hữu, gồm sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể Đất đai ở khu vực thành thị và đất xây dựng thuộc sở hữu nhà nước. Đất ở khu vực nông thôn và đất nông nghiệp thuộc sở hữu tập thể. Đất đai thuộc chế độ công hữu nên lợi ích công là điều kiện tiền đề để áp dụng quyền thu hồi đất một cách hợp pháp Việc thu hồi đất được thực hiện chặt chẽ để tránh sự lạm quyền của chính quyền địa phương Vấn đề bồi thường cho người có đất bị thu hồi được pháp luật đất đai Trung Quốc quy định như sau:
Chỉ có Chính phủ và chính quyền cấp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương mới có thẩm quyền trong việc thu hồi đất Quản lý đất sau khi thu hồi thuộc trách nhiệm của các cơ quan này, đảm bảo tuân thủ quy định pháp luật và quyền lợi của người dân.
Công tác quản lý giải phóng mặt bằng được thực hiện bởi Cục Quản lý tài nguyên đất đai tại các địa phương Sau khi thu hồi, chủ thể nhận khu đất sẽ thuê đơn vị xây dựng để tiến hành giải tỏa mặt bằng, thường là các đơn vị chịu trách nhiệm thi công công trình trên khu đất đó.
Theo quy định của pháp luật đất đai Trung Quốc, người sử dụng đất có trách nhiệm bồi thường, với phần lớn chi phí do họ đảm nhận Các khoản bồi thường bao gồm lệ phí sử dụng đất và tiền trả cho người có đất bị thu hồi Cụ thể, bồi thường cho người bị thu hồi đất gồm tiền bồi thường đất đai, trợ cấp tái định cư, và bồi thường cho hoa màu và tài sản trên đất Cách tính tiền bồi thường đất đai và trợ cấp tái định cư dựa trên giá trị tổng sản lượng đất trong những năm trước, nhân với hệ số do nhà nước quy định, trong khi bồi thường cho hoa màu và tài sản được xác định theo giá thị trường tại thời điểm thu hồi.
Nguyên tắc bồi thường nhà ở và tái định cư khi thu hồi đất yêu cầu đảm bảo người bị thu hồi có chỗ ở tương đương hoặc tốt hơn Việc bồi thường được thực hiện qua tiền bồi thường cho nhà ở, với giá trị xây dựng nhà mới được xác định dựa trên chênh lệch giữa giá trị còn lại của nhà cũ và chi phí xây dựng mới Giá đất tiêu chuẩn do nhà nước quy định dựa trên giá đất của các nhà thương phẩm trong khu vực, cùng với quyết định trợ cấp giá cả từ chính quyền Bồi thường không dựa trên giá thị trường mà phụ thuộc vào mục đích sử dụng ban đầu của khu đất bị thu hồi.
Hệ thống pháp luật về bồi thường và giải phóng mặt bằng tại Trung Quốc được xây dựng nhằm bảo vệ quyền lợi của những người có mức sống bị ảnh hưởng bởi việc thu hồi đất cho các dự án phát triển.
Theo quy định của pháp luật Hàn Quốc về thu hồi đất và bồi thường, nhà nước có quyền thu hồi đất của công dân với việc bồi thường hợp lý để phục vụ cho các mục đích công cộng như quốc phòng, an ninh, xây dựng cơ sở hạ tầng như đường sắt, đường bộ, sân bay, cũng như các công trình công cộng như trường học, thư viện và bảo tàng.
Chính sách, pháp luật về bồi thường khi nhà nước thu hồi đất ở Hàn Quốc có những điểm đáng lưu ý sau đây:
Việc bồi thường khi nhà nước thu hồi đất tại Hàn Quốc chủ yếu được thực hiện thông qua phương thức tham vấn, với 85% trường hợp thành công trong việc thỏa thuận giữa cơ quan công quyền và người bị thu hồi Chỉ có 15% trường hợp phải áp dụng biện pháp cưỡng chế khi quá trình tham vấn không đạt kết quả.
Chủ dự án có trách nhiệm bồi thường cho chủ đất và các cá nhân liên quan về thiệt hại do thu hồi hoặc sử dụng đất cho các công trình công cộng Việc bồi thường này phải được thực hiện trước khi dự án được triển khai.
Thời điểm xác định giá bồi thường được coi là lúc các bên đạt được thỏa thuận về phương án bồi thường, có thể thông qua hình thức tham vấn, hoặc tại thời điểm cơ quan nhà nước có thẩm quyền ra quyết định cưỡng chế trong trường hợp cần thiết.
Chủ thực hiện dự án không được tự định giá bồi thường, mà phải dựa vào ít nhất hai cơ quan định giá Nếu chủ đất yêu cầu xác định giá bồi thường, chủ đầu tư có thể lựa chọn thêm một tổ chức tư vấn định giá đất thứ ba.
Bồi thường đất và tài sản trên đất bị thu hồi được thực hiện theo giá đất do Chính phủ công bố hàng năm Bồi thường cho tài sản trên đất như nhà ở, cây trồng, công trình xây dựng và mồ mả được xác định cụ thể Các quyền sử dụng tài sản gắn liền với đất, như quyền khai thác mỏ và quyền sử dụng nguồn nước, cũng được bồi thường với mức giá hợp lý Ngoài ra, bồi thường thiệt hại do việc thu hồi đất gây ra, như tạm ngừng kinh doanh hoặc thiệt hại về hoa màu, được xác định dựa trên doanh thu từ đất nông nghiệp Đối với người lao động bị mất việc hoặc tạm nghỉ việc, bồi thường thiệt hại về thu nhập được căn cứ theo mức lương trung bình theo Luật tiêu chuẩn lao động.
Chủ dự án có trách nhiệm xây dựng khu tái định cư và hỗ trợ tài chính cho việc di dời hoặc đóng góp vào quỹ tái định cư Khu tái định cư cần đảm bảo hệ thống cơ sở hạ tầng đầy đủ để phục vụ cuộc sống của người dân Những người bị thu hồi đất ở sẽ được ưu tiên mua đất tái định cư với mức giá ưu đãi, thấp hơn 80% so với chi phí phát triển.
Năm 1987, Thái Lan đã ban hành Luật trưng dụng bất động sản nhằm mục đích sử dụng đất cho xây dựng tiện ích công cộng, quốc phòng, và phát triển nguồn tài nguyên Luật này quy định nguyên tắc trưng dụng đất và cách tính giá trị bồi thường cho tài sản bị thiệt hại Dựa trên những quy định này, các ngành liên quan đã xây dựng quy trình cụ thể cho việc bồi thường, xác định giá bồi thường, lập và phê duyệt dự án bồi thường, thành lập các cơ quan và ủy ban tính toán bồi thường, cũng như quy trình đàm phán và quyền khiếu nại, khởi kiện tại tòa án.
2.2.2 Chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư dưới sự tài trợ của Ngân hàng thế giới (WB) và Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB)
2.2.2.1 Ngân hàng thế giới (WB)