NHỮNG CƠ SỞ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI CẤP HUYỆN
1.1.1 Khái niệm và phân loại Bảo hiểm xã hội
1.1.1.1 Khái niệm Bảo hiểm xã hội
Công ước 102 năm 1952 của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) quy định về an toàn xã hội với chín chế độ chính, bao gồm chăm sóc y tế, trợ cấp ốm đau, trợ cấp thất nghiệp, trợ cấp tuổi già, trợ cấp tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, trợ cấp gia đình, trợ cấp thai sản, trợ cấp tàn tật và trợ cấp tử tuất Các nước phê chuẩn công ước này có quyền lựa chọn áp dụng một số chế độ, nhưng tối thiểu phải có một trong các chế độ như trợ cấp thất nghiệp, trợ cấp tuổi già, trợ cấp tai nạn lao động, trợ cấp tàn tật hoặc trợ cấp tử tuất Việt Nam đã phê chuẩn công ước 102 và xây dựng hệ thống chính sách an sinh xã hội với 4 nhóm cơ bản, trong đó nhóm chính sách Bảo hiểm xã hội bao gồm 5 loại trợ cấp: Bảo hiểm y tế, trợ cấp ốm đau, trợ cấp thai sản, trợ cấp tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hưu trí và trợ cấp tử tuất.
Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 nhấn mạnh vai trò quan trọng của bảo hiểm xã hội (BHXH) và bảo hiểm y tế (BHYT) trong hệ thống an sinh xã hội, góp phần thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, đồng thời đảm bảo ổn định chính trị - xã hội và phát triển kinh tế Theo Điều 3, Luật BHXH số 58/2014/QH13, BHXH được định nghĩa là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ gặp khó khăn về thu nhập do các lý do như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc qua đời, dựa trên việc đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một chính sách quan trọng của Đảng và Nhà nước, nhằm thay thế hoặc bù đắp thu nhập cho người lao động khi gặp rủi ro như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già và tử tuất Các bên tham gia đóng góp vào quỹ BHXH, được Nhà nước bảo hộ theo pháp luật, nhằm đảm bảo ổn định quỹ và an toàn đời sống cho người lao động cùng gia đình, đồng thời góp phần vào an toàn xã hội.
1.1.1.2 Phân loại Bảo hiểm xã hội Ở nước ta, chính sách BHXH được phân chia thành hai hình thức cơ bản trên cơ sở khác biệt về đối tượng, phương thức tham gia và cơ chế hình thành quỹ đó là Bảo hiểm xã hội bắt buộc và Bảo hiểm xã hội tự nguyện
Theo Luật BHXH năm 2014, bảo hiểm xã hội bắt buộc là hình thức bảo hiểm do Nhà nước tổ chức, yêu cầu cả người lao động và người sử dụng lao động tham gia.
Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm do Nhà nước quy định, yêu cầu cả chủ sử dụng lao động và người lao động tham gia đóng góp vào quỹ BHXH Mục đích của quỹ này là cung cấp trợ cấp cho người lao động khi gặp rủi ro như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, hưu trí và tử tuất Loại hình bảo hiểm này không chỉ đảm bảo nguồn quỹ BHXH mà còn duy trì các chính sách hỗ trợ người lao động một cách bền vững qua các thế hệ Bảo hiểm xã hội bắt buộc được thực hiện dựa trên mối quan hệ lao động, góp phần ổn định và phát triển quỹ BHXH.
Bảo hiểm xã hội tự nguyện, theo khoản 3, điều 3 Luật BHXH năm 2014, là loại hình bảo hiểm do Nhà nước tổ chức, cho phép người tham gia tự chọn mức và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình Nhà nước cũng có chính sách hỗ trợ tiền đóng bảo hiểm để người tham gia được hưởng chế độ hưu trí và tử tuất.
Bảo hiểm xã hội tự nguyện là hình thức bảo hiểm do Nhà nước quy định, cho phép mọi người dân tự nguyện tham gia Đối tượng tham gia BHXH tự nguyện không thuộc nhóm tham gia BHXH bắt buộc và chỉ nhận hai loại trợ cấp: hưu trí và tử tuất Mục đích chính của BHXH tự nguyện là cung cấp trợ cấp cho những lao động không có quan hệ thuê mướn, giúp họ hưởng chế độ BHXH khi về già hoặc qua đời Với mức đóng linh hoạt và đối tượng tham gia rộng rãi, chính sách BHXH tự nguyện thể hiện tính nhân văn và khuyến khích mọi người tham gia để được hưởng quyền lợi từ Nhà nước Hiện tại, Nhà nước đang đặc biệt chú trọng phát triển chính sách BHXH tự nguyện.
1.1.2 Khái niệm và phân cấp quản lý thu Bảo hiểm xã hội
1.1.2.1 Khái niệm quản lý thu Bảo hiểm xã hội
Quản lý thu BHXH là quá trình mà các nhà quản lý áp dụng các phương pháp để tác động đến người tham gia, nhằm đạt được mục tiêu thu BHXH theo những nguyên tắc nhất định.
Chủ thể quản lý thu bảo hiểm xã hội (BHXH) là các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền Theo Điều 8 của Luật BHXH năm 2014, cơ quan quản lý nhà nước về BHXH bao gồm Chính phủ và Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội.
Bảo hiểm xã hội Việt Nam, cùng với các cơ quan ngang bộ và Ủy ban nhân dân các cấp, đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý thu BHXH Các cơ quan BHXH ở mọi cấp đều có trách nhiệm trực tiếp trong hoạt động này.
Căn cứ vào quy định của Luật BHXH và các văn bản liên quan, cơ quan BHXH đã xây dựng quy trình thống nhất nhằm nâng cao hiệu quả công tác thu BHXH Quy trình này bao gồm các bước xác định đối tượng và mức thu, phương thức thu, lập kế hoạch thu, tổ chức thực hiện, điều chỉnh kế hoạch và kiểm tra, đánh giá kết quả thu Mục tiêu là đảm bảo công tác thu BHXH diễn ra đúng, đủ và kịp thời, từ đó duy trì sự cân đối cho quỹ BHXH.
1.1.2.2 Phân cấp quản lý thu Bảo hiểm xã hội
BHXH Việt Nam đã ban hành các quy định cụ thể về quy trình thu BHXH và quản lý thu BHXH trên toàn quốc Tổ chức xây dựng và điều chỉnh kế hoạch thu hàng năm, đồng thời giám sát và đôn đốc công tác thu BHXH tại các tỉnh.
BHXH cấp tỉnh sẽ phân cấp quản lý thu BHXH cho Văn phòng BHXH tỉnh và BHXH cấp huyện dựa trên tình hình thực tế của địa phương Nhiệm vụ bao gồm tổ chức quản lý thu BHXH cho các đơn vị trong phạm vi quản lý, xây dựng kế hoạch và giao dự toán thu cho BHXH cấp huyện Đồng thời, cần theo dõi việc thực hiện kế hoạch, điều chỉnh khi cần thiết và tổ chức kiểm tra, giám sát hoạt động quản lý thu BHXH của các đơn vị trực thuộc.
- BHXH cấp huyện: Trên cơ sở dự toán giao, tổ chức thực hiện quản lý thu theo phân cấp quản lý đảm bảo đúng, đủ, kịp thời
Bảo hiểm xã hội (BHXH) do Bộ Quốc phòng, Bộ Công an và Ban Cơ yếu Chính phủ trực tiếp thu, cấp sổ BHXH và thẻ bảo hiểm y tế (BHYT) cho người sử dụng lao động.
CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUẢN LÝ THU BHXH CỦA
1.3.1 Các yếu tố thuộc về cơ chế và chính sách của Nhà nước, của ngành BHXH
Nhà nước quản lý hoạt động thu bảo hiểm xã hội (BHXH) thông qua việc ban hành các văn bản quy định và hướng dẫn, bao gồm Luật BHXH cùng với các Nghị định và Thông tư BHXH Việt Nam dựa vào những văn bản này để ban hành quyết định, kế hoạch và công văn hướng dẫn về nội dung, quy trình thực hiện, nhằm chấn chỉnh hoạt động thu BHXH trên toàn quốc Tuy nhiên, việc thu BHXH ở từng địa phương thường gặp phải những vướng mắc và đặc thù riêng, do đó, việc ban hành các văn bản quy định và hướng dẫn kịp thời là rất cần thiết để đảm bảo quản lý thu BHXH được thuận lợi và thông suốt.
Sự phát triển đa dạng của các thành phần kinh tế đã tạo ra quan hệ lao động phức tạp hơn, đòi hỏi các cơ chế và chính sách pháp luật về lao động, việc làm, tiền lương và thu nhập cần được quy định rõ ràng Điều này sẽ giúp xác định đúng đối tượng và mức thu BHXH theo quy định chung, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý và bảo vệ quyền lợi cho người lao động.
Chính sách hỗ trợ cho người tham gia BHXH tự nguyện và các biện pháp phát triển kinh tế nhằm nâng cao thu nhập và đời sống của người dân sẽ khuyến khích nhiều đối tượng tham gia BHXH tự nguyện hơn, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho công tác quản lý thu BHXH.
1.3.2 Các yếu tố thuộc về yếu tố môi trường kinh tế xã hội của tỉnh, huyện
Dân số và cơ cấu lao động ảnh hưởng trực tiếp đến công tác quản lý thu BHXH Một chỉ tiêu quan trọng trong quản lý thu BHXH là số lượng đối tượng tham gia Nếu dân số trẻ và tỷ lệ lao động trong độ tuổi lao động cao, sẽ tạo ra nguồn thu BHXH dồi dào; ngược lại, nếu dân số già, nguồn thu sẽ bị hạn chế.
Trình độ dân trí cao trong địa phương giúp nâng cao nhận thức của người dân về chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH), từ đó việc thực hiện chính sách và thu BHXH sẽ thuận lợi hơn Khi người lao động và các đơn vị sử dụng lao động hiểu rõ tính ưu việt của chính sách cùng với quyền lợi và trách nhiệm của mình khi tham gia BHXH, họ sẽ tích cực và tự giác chấp hành, góp phần hạn chế tình trạng trốn đóng và nợ đọng BHXH.
Sự phát triển ổn định của nền kinh tế và thu nhập bình quân đầu người cao là yếu tố then chốt giúp thúc đẩy việc chấp hành bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc và tham gia BHXH tự nguyện Ngược lại, khi nền kinh tế suy thoái và thu nhập bình quân thấp, sẽ dẫn đến những khó khăn trong việc thu nộp BHXH, gia tăng tình trạng nợ đóng và trốn đóng BHXH bắt buộc, cũng như giảm khả năng tham gia BHXH tự nguyện.
1.3.3 Các yếu tố thuộc về năng lực bộ máy quản lý của tổ chức BHXH cấp huyện
Trình độ chuyên môn của viên chức BHXH là yếu tố quan trọng quyết định hiệu quả quản lý thu BHXH Viên chức cần có năng lực chuyên môn vững vàng, kinh nghiệm và khả năng phân tích tình hình để thực hiện công việc một cách trách nhiệm và nhiệt tình Nếu không có những yếu tố này, sẽ dẫn đến sai sót trong nghiệp vụ, ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng thu BHXH, gây thất thoát nguồn thu và làm giảm uy tín của ngành BHXH đối với người sử dụng lao động và người tham gia.
Công tác tuyên truyền về bảo hiểm xã hội (BHXH) là rất quan trọng, giúp người tham gia hiểu rõ chế độ và chính sách, từ đó thay đổi thái độ tích cực đối với việc thu BHXH Mục tiêu chính là khuyến khích người lao động và các đơn vị thực hiện đúng quyền và nghĩa vụ theo quy định pháp luật, đồng thời đấu tranh chống lại gian lận và hành vi trái pháp luật nhằm trục lợi bảo hiểm Ngoài ra, việc nâng cao nhận thức của người dân về BHXH tự nguyện và vận động họ tham gia cũng rất cần thiết Nếu công tác tuyên truyền được thực hiện hiệu quả, hoạt động thu BHXH sẽ đạt được nhiều kết quả tích cực.
Việc ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường giao dịch điện tử trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội (BHXH) đã mang lại những tác động tích cực đến công tác quản lý thu Sự chuyển đổi này không chỉ nâng cao hiệu quả quản lý mà còn cải thiện trải nghiệm của người dân khi tham gia BHXH.
Dữ liệu thu BHXH được lưu trữ và chia sẻ trên phần mềm tập trung, giúp thống kê và theo dõi hiệu quả, giảm thiểu thời gian và nguồn nhân lực Phần mềm quản lý thu BHXH được đầu tư và nâng cấp, với đội ngũ quản trị viên hỗ trợ xử lý lỗi, đảm bảo tính chính xác và hiệu quả trong quản lý Tính bảo mật thông tin và quy định chặt chẽ về tài khoản sử dụng góp phần truy xuất trách nhiệm của từng cán bộ chuyên quản thu.
Việc tiếp cận thông tin về đóng BHXH hiện nay trở nên dễ dàng và minh bạch hơn bao giờ hết Người tham gia có thể tra cứu thông tin qua cổng thông tin điện tử quốc gia, cổng thông tin của ngành BHXH và các ứng dụng di động Ngành BHXH cũng thu thập số điện thoại của người tham gia để gửi tin nhắn tự động về quá trình đóng BHXH Điều này giúp quản lý thu BHXH có sự giám sát từ người tham gia, đảm bảo tính công khai và thuận tiện trong công tác kiểm tra, rà soát.
1.3.4 Các yếu tố thuộc về đơn vị sử dụng lao động, đối tượng thu BHXH
Tình hình sản xuất kinh doanh của các đơn vị ảnh hưởng trực tiếp đến việc chi trả lương và đóng BHXH cho người lao động Nếu hoạt động hiệu quả và có lãi, các đơn vị sẽ tăng lương cho nhân viên, từ đó làm tăng mức đóng BHXH và nguồn thu quỹ BHXH Ngược lại, khi gặp khó khăn, việc chi trả lương có thể không đảm bảo, dẫn đến nợ đọng BHXH và tác động tiêu cực đến quản lý thu BHXH.
Ý thức chấp hành pháp luật bảo hiểm xã hội (BHXH) của các đơn vị sử dụng lao động và nhận thức về quyền, trách nhiệm của người lao động ngày càng được nâng cao, tạo thuận lợi cho việc quản lý thu BHXH Tuy nhiên, nhiều đơn vị vẫn thiếu hiểu biết về quy định BHXH hoặc cố tình lách luật để trốn đóng Một bộ phận người lao động cũng thiếu kiến thức về chính sách BHXH, dẫn đến việc ký kết hợp đồng lao động dưới 30 ngày hoặc thỏa thuận không đóng BHXH, từ đó gây ra tình trạng các đơn vị không đóng BHXH hoặc đóng không đủ số lao động thực tế.
Vai trò của các tổ chức Công đoàn trong việc bảo vệ quyền lợi bảo hiểm xã hội (BHXH) cho người lao động còn hạn chế, dẫn đến vi phạm pháp luật về BHXH Nhiều cán bộ Công đoàn chưa nắm rõ quyền lợi và nghĩa vụ của các bên tham gia, gây khó khăn trong việc tư vấn chế độ BHXH cho người lao động Đặc biệt, đối với các đơn vị nợ BHXH, tổ chức Công đoàn chưa thực hiện đầy đủ quyền khiếu nại và lập hồ sơ khởi kiện, ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động.
Đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) tự nguyện chủ yếu là những người lao động tự tạo việc làm Khi đời sống nhân dân được cải thiện và thu nhập ổn định, họ có khả năng tiết kiệm và đóng góp vào quỹ BHXH tự nguyện cho bản thân hoặc gia đình Ngược lại, trong bối cảnh kinh tế khó khăn và thu nhập bấp bênh, người dân sẽ gặp khó khăn về tài chính, dẫn đến việc không thể tham gia BHXH tự nguyện dù có nhu cầu.
KHÁI QUÁT VỀ ĐIỀU KIỆN KINH TẾ XÃ HỘI VÀ PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG THU BHXH CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN BẮC YÊN, TỈNH SƠN LA
2.1.1 Khái quát về điều kiện kinh tế - xã hội của huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La
2.1.1.1 Về điều kiện tự nhiên
Bắc Yên, huyện vùng cao thuộc tỉnh Sơn La, cách trung tâm thành phố Sơn La 100 km về phía Đông, có diện tích 1.102,2 km² và dân số khoảng 66.000 người, chủ yếu là 7 sắc tộc: Mông, Thái, Mường, Kinh, Dao, Khơ Mú, Tày, trong đó người Mông chiếm gần một nửa Với cơ cấu dân số trẻ, khoảng 50% dân số nằm trong độ tuổi lao động, huyện có 16 xã và thị trấn, 152 bản và tiểu khu, trong đó 15/16 xã được xác định là vùng đặc biệt khó khăn.
Bắc Yên nổi bật với địa hình đồi núi hiểm trở và độ dốc lớn, với 85% diện tích có độ dốc từ 25 độ trở lên Huyện có lượng mưa hàng năm từ 1.100mm đến 1.600mm và 12 con suối dài trên 10 km, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển thủy điện vừa và nhỏ Đất canh tác nông nghiệp chỉ chiếm 12%, trong khi đất lâm nghiệp chiếm 56,8%, thích hợp cho việc trồng các cây nông sản như ngô, sắn, táo sơn tra, cây chè và các loại trái cây phù hợp với địa hình Vùng lòng hồ Sông Đà cũng thuận lợi cho nuôi trồng thủy sản và vận tải đường thủy Hơn nữa, Bắc Yên có tiềm năng du lịch lớn với thiên nhiên hoang sơ, khí hậu trong lành và mát mẻ, cùng với nền văn hóa đa dạng và người dân thân thiện, mến khách.
Huyện Bắc Yên có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho việc xây dựng các nhà máy thủy điện nhỏ và vừa, phát triển ngành xây dựng, vận tải, và hợp tác xã nông nghiệp Với tiềm năng du lịch, khí hậu trong lành, dân số trẻ và đa sắc tộc, huyện có lợi thế thu hút lao động Tuy nhiên, địa hình chia rẽ và giao thông khó khăn, đặc biệt là việc di chuyển bằng đường thủy từ trung tâm huyện đến các xã, cùng với việc dân tộc thiểu số chiếm trên 80% dân số, đã ảnh hưởng đến công tác thu BHXH và tuyên truyền phát triển đối tượng tham gia Đặc biệt, đồng bào dân tộc Mông với tập quán du canh, du cư và trình độ dân trí thấp chiếm gần 50% đã gây khó khăn cho việc tuyên truyền và phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện.
2.1.1.2 Về Kinh tế - xã hội
Báo cáo tình hình kinh tế xã hội năm 2019 của UBND huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La cho thấy sự phát triển kinh tế xã hội đạt nhiều thành công trong bối cảnh kinh tế thế giới phức tạp Tốc độ tăng trưởng kinh tế vượt mục tiêu, với cơ cấu kinh tế chuyển dịch tích cực; ngành nông, lâm, thủy sản chiếm 20% GDP, giảm 1,4%, trong khi công nghiệp - xây dựng chiếm 43,9% (tăng 1%) và dịch vụ chiếm 36,1% (tăng 0,4%) GDP bình quân đầu người đạt 38 triệu đồng/năm, hoàn thành mục tiêu Ngành nông nghiệp phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa, hình thành các vùng nguyên liệu gắn với chuỗi giá trị, với 41,5 tấn quả xuất khẩu ra nước ngoài Tiềm năng thủy điện vừa và nhỏ được khai thác hiệu quả, góp phần quan trọng vào thu ngân sách, trong khi thị trường thương mại và dịch vụ, đặc biệt là du lịch, phát triển nhanh chóng.
Toàn huyện hiện có 02 xã đạt chuẩn nông thôn mới và đủ điều kiện ra khỏi diện xã đặc biệt khó khăn, với tỷ lệ hộ nghèo theo tiêu chí mới còn khoảng 18,90%, giảm hơn 20% so với năm 2016 Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ đã tạo ra nhiều cơ hội việc làm, từ đó làm tăng số lượng người tham gia BHXH bắt buộc Thu nhập bình quân đầu người tăng hàng năm, hiện đạt mức trung bình, giúp đảm bảo các nhu cầu sống và thuận lợi cho việc tham gia BHXH tự nguyện.
Tổng thu ngân sách đạt 664,5 tỷ đồng, trong đó thu trên địa bàn là 136,4 tỷ đồng và ngân sách tỉnh bổ sung 476 tỷ đồng Tổng vốn đầu tư phát triển cũng được ghi nhận trong báo cáo.
Ngân sách nhà nước ước đạt 651 tỷ đồng, với tổng thu ngân sách đạt 637 tỷ đồng, cho thấy nền kinh tế đang tăng trưởng ổn định Điều này đảm bảo các khoản chi tiêu và hỗ trợ đóng bảo hiểm xã hội cho các đối tượng theo quy định.
Lĩnh vực doanh nghiệp tại huyện đã có nhiều chuyển biến tích cực với sự gia tăng số lượng doanh nghiệp và hợp tác xã, cùng quy mô vốn mở rộng Trong số 96 doanh nghiệp hoạt động, trung bình hàng tháng có 64 doanh nghiệp tạo ra doanh thu, chiếm 67%, trong đó 40 doanh nghiệp có lãi (62%), tăng 6,4% so với cùng kỳ Tổng doanh thu ước đạt 1.180 tỷ đồng, tăng 28% so với năm trước, và nộp ngân sách 108 tỷ đồng, chiếm 78% tổng thu nội địa.
Sự gia tăng số lượng và quy mô doanh nghiệp đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) Hiện nay, 67% doanh nghiệp hoạt động hiệu quả và thực hiện đầy đủ nghĩa vụ nộp BHXH theo quy định Mặc dù vẫn còn 33% doanh nghiệp thua lỗ, ảnh hưởng tiêu cực đến việc thu BHXH, nhưng với đà phát triển kinh tế chung của huyện, tình hình dự kiến sẽ được cải thiện trong thời gian tới.
2.1.2 Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý thu BHXH của BHXH cấp huyện
2.1.2.1 Các yếu tố thuộc về cơ chế và chính sách của Nhà nước, của ngành BHXH
Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 của Ban chấp hành trung ương Đảng và các nghị quyết liên quan đã tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác bảo hiểm xã hội (BHXH) và bảo hiểm y tế (BHYT) Nghị quyết số 28-NQ/TW tại Hội nghị lần thứ 7 BCH TW khóa XII đã được triển khai đến toàn bộ các cấp ủy Đảng huyện Bắc Yên, nâng cao nhận thức của cán bộ Đảng viên và quần chúng nhân dân về chính sách BHXH Trong hai năm 2018 và 2019, UBND tỉnh Sơn La đã giao chỉ tiêu phát triển đối tượng tham gia BHXH cho các huyện, trong đó UBND huyện Bắc Yên đã ban hành quyết định giao chỉ tiêu cho các xã, làm tiêu chí đánh giá hoàn thành nhiệm vụ hàng năm Sự vào cuộc của các cơ quan trong hệ thống chính trị đã nâng cao công tác mở rộng đối tượng tham gia BHXH, cải thiện ý thức chấp hành pháp luật về BHXH bắt buộc và tăng số lượng người tham gia BHXH tự nguyện.
Các chính sách hỗ trợ của Nhà nước theo Quyết định số 30a đã được triển khai hiệu quả tại huyện nghèo, đặc biệt là các chính sách về thuế, đất đai và vay vốn Điều này đã tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, hợp tác xã và người dân huyện Bắc Yên phát triển sản xuất, kinh doanh Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ đối với người tham gia BHXH tự nguyện cũng được quy định rõ ràng cho các hộ nghèo, hộ cận nghèo và các đối tượng khác, từ đó khuyến khích người dân tham gia BHXH đầy đủ hơn.
BHXH Việt Nam đã ban hành Quyết định 959/QĐ-BHXH ngày 9/9/2015 và Quyết định 595/QĐ-BHXH ngày 14/4/2017 nhằm thống nhất quy trình thu BHXH trên toàn quốc Việc kịp thời sửa đổi, bổ sung các quy định đã nâng cao hiệu quả quản lý thu BHXH Ngoài ra, BHXH Việt Nam cũng đã giảm thiểu thủ tục hành chính, công khai quy trình và đẩy mạnh giao dịch điện tử, đồng thời phát triển phần mềm quản lý thu trực tuyến liên thông toàn quốc, tạo điều kiện thuận lợi cho công tác quản lý thu BHXH.
2.1.2.2 Các yếu tố thuộc về yếu tố môi trường kinh tế xã hội của tỉnh, huyện
Trong những năm qua, tỉnh Sơn La đã đạt nhiều thành tựu nổi bật trong các lĩnh vực nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và du lịch, với môi trường đầu tư được cải thiện, thu hút nhiều nhà đầu tư lớn Các chính sách kinh tế và xã hội như hỗ trợ nông dân sản xuất, khuyến khích hợp tác xã và đầu tư vào nông nghiệp công nghệ cao đã tạo ra nhiều việc làm và thu nhập ổn định cho người lao động Đồng thời, chính sách xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo và các chương trình vay vốn từ Ngân hàng chính sách xã hội cũng góp phần nâng cao đời sống nhân dân Sự gia tăng số lượng doanh nghiệp và hợp tác xã đã cải thiện việc làm và thu nhập, đồng thời tạo nguồn khai thác cho việc tham gia bảo hiểm xã hội.
Huyện Bắc Yên đã triển khai nhiều chính sách đầu tư cơ sở hạ tầng, góp phần quan trọng vào giảm nghèo và phát triển kinh tế - xã hội Hiện tại, 14/16 xã, thị trấn có đường ô tô đến trung tâm xã được cứng hóa, 95,6% hộ dân sử dụng điện lưới quốc gia, và 97,5% dân số nông thôn có nước sinh hoạt hợp vệ sinh Tất cả 16 xã đều có trụ sở làm việc khang trang, tỷ lệ phòng học kiên cố đạt 69,8%, và hạ tầng du lịch đang được cải thiện Huyện cũng có 38 hợp tác xã với tổng vốn đăng ký 55.990 triệu đồng, nâng cao đời sống nhân dân và đảm bảo hệ thống công nghệ thông tin Thông tin về chính sách bảo hiểm xã hội được phổ biến qua nhiều kênh, giúp nâng cao nhận thức và thuận lợi cho công tác quản lý thu.
Năm 2019, huyện Bắc Yên có khoảng 67.000 người, trong đó 38.500 lao động có việc làm, chủ yếu trong nông nghiệp (76%) Mặc dù có cơ cấu dân số trẻ và sự quan tâm đến đào tạo nghề, lao động tại huyện chủ yếu làm nông nghiệp với thu nhập không ổn định Tỷ lệ người dân tộc thiểu số cao và nhận thức về chính sách BHXH còn hạn chế, trong khi lao động qua đào tạo chiếm tỷ trọng thấp Số lao động làm việc tại các khu công nghiệp ở các tỉnh lân cận như Hải Dương, Hưng Yên, Thái Nguyên, Bắc Ninh ngày càng tăng, đòi hỏi cần có giải pháp nâng cao chất lượng quản lý thu BHXH, đặc biệt là trong việc quản lý đối tượng tham gia.
2.1.2.3 Các yếu tố thuộc về năng lực bộ máy quản lý của BHXH huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La
PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BHXH CỦA BHXH HUYỆN BẮC YÊN
2.2.1 Khái quát tình hình quản lý thu BHXH của BHXH huyện Bắc Yên
BHXH huyện Bắc Yên được thành lập theo Quyết định số 66-QĐ/TC-
Vào ngày 22/7/1995, CB được thành lập như một cơ quan trực thuộc Bảo hiểm xã hội tỉnh Sơn La, có nhiệm vụ hỗ trợ Giám đốc Bảo hiểm xã hội tỉnh trong việc thực hiện các quyền hạn và nhiệm vụ đã được quy định tại huyện Bắc Yên.
BHXH huyện Bắc Yên xác định quản lý thu BHXH là nhiệm vụ quan trọng, quyết định đến sự hình thành và phát triển quỹ bảo hiểm xã hội Để đạt được mục tiêu này, BHXH huyện đã triển khai nhiều biện pháp hiệu quả, giúp chỉ tiêu thu về đối tượng và đơn vị tham gia BHXH, cũng như số tiền thu BHXH hàng năm, luôn đạt và vượt kế hoạch của BHXH tỉnh Sơn La Kết quả này cho thấy sự phát triển bền vững qua từng năm.
Bảng 2.1 : Tổng hợp tình hình thu BHXH năm 2017-2019
Số đơn vị tham gia BHXH bắt buộc 142 147 156
Số lao động tham gia BHXH bắt buộc
Số tiền thu BHXH bắt buộc ( triệu đồng) 35.514 35.505 37.936
Số đối tượng tham gia BHXH tự nguyện
Số tiền thu BHXH tự nguyện( triệu đồng) 339 442 1.821
( Nguồn: BHXH huyện Bắc Yên)
Từ năm 2017 đến năm 2019, số lao động tham gia đóng bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc tăng từ 2.552 người lên 2.894 người, với số đơn vị tham gia tăng từ 142 lên 156 Tổng số tiền thu được trong năm 2019 đạt 37.936 triệu đồng, tăng 13% so với năm 2017 Đặc biệt, khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh và khối hành chính sự nghiệp đóng góp chủ yếu vào nguồn thu BHXH của toàn huyện.
Số người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện năm 2019 đã tăng gấp 8.1 lần so với năm 2017, với số tiền thu cũng tăng gấp 6 lần so với năm 2017, cho thấy sự bùng nổ trong sự tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện.
Sự tăng trưởng trong các tiêu chí thu BHXH tại huyện Bắc Yên cho thấy công tác quản lý thu BHXH đã đạt nhiều thành tích, nhưng vẫn tồn tại nhiều vấn đề cần khắc phục Cụ thể, số nợ BHXH vẫn còn xảy ra, số lượng đối tượng tham gia BHXH, đặc biệt là BHXH tự nguyện, vẫn ở mức thấp Hơn nữa, chất lượng công tác thanh tra và kiểm tra cũng cần được cải thiện để nâng cao hiệu quả quản lý thu BHXH.
2.2.2 Thực trạng quản lý thu BHXH của BHXH huyện Bắc Yên
2.2.2.1 Thực trạng công tác quản lý đối tượng tham gia BHXH
Quản lý đối tượng thu BHXH là nhiệm vụ quan trọng trong việc đảm bảo hiệu quả của chính sách an sinh xã hội Hoạt động này giúp đánh giá diện bao phủ của BHXH, từ đó xác định số lượng người tham gia và quyền lợi mà họ được hưởng Nguyên tắc "có đóng có hưởng" cho thấy rằng số đối tượng tham gia BHXH sẽ tương ứng với quyền lợi và chế độ được chi trả khi đủ điều kiện, phản ánh rõ nét hiệu quả của chính sách.
BHXH huyện Bắc Yên đặt mục tiêu quản lý đối tượng thu BHXH nhằm duy trì số lượng người tham gia hiện tại, đồng thời khai thác thêm đối tượng thuộc diện bắt buộc tham gia BHXH và những người tiềm năng tham gia BHXH tự nguyện.
* Về khai thác, mở rộng đơn vị đóng BHXH bắt buộc
Hàng tháng, BHXH huyện phối hợp với cơ quan Thuế để xác định số doanh nghiệp chưa tham gia BHXH bắt buộc và số lao động trong bảng lương của họ Dựa trên dữ liệu này, BHXH huyện gửi thông báo yêu cầu tham gia BHXH bắt buộc cho các đơn vị mỗi 15 ngày Nếu sau hai thông báo mà đơn vị vẫn không phản hồi hoặc đăng ký tham gia, BHXH huyện sẽ phối hợp với Bưu điện và Liên đoàn lao động huyện để thành lập đoàn kiểm tra, tiến hành làm việc tại đơn vị và lập biên bản kiểm tra về lao động và quỹ lương theo quy định.
Trong giai đoạn 2017-2019, số lượng đơn vị tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc tại BHXH huyện Bắc Yên đã tăng đều hàng năm, với sự đa dạng trong các loại hình tham gia Thông tin chi tiết về sự tăng trưởng này được thể hiện trong bảng 2.2.
Bảng 2.2 Số lượng các đơn vị tham gia BHXH bắt buộc theo khối loại hình năm 2017-2019
Năm Tổng số đơn vị Khối Xã,
Khối DN ngoài quốc doanh
(Nguồn: BHXH huyện Bắc Yên)
So sánh giữa năm 2017 và 2019, khối xã và HCSN cùng DNNN không có nhiều biến động, chủ yếu là do việc chia tách các đơn vị Tuy nhiên, sự tăng trưởng đáng chú ý diễn ra ở khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh và hợp tác xã, với việc năm 2019 ghi nhận có thêm 09 đơn vị doanh nghiệp ngoài quốc doanh và 02 đơn vị hợp tác xã mới so với năm 2017.
Mặc dù huyện Bắc Yên có nhiều doanh nghiệp và hợp tác xã hoạt động, nhưng số lượng đơn vị tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc vẫn còn rất hạn chế Cụ thể, trong khối hợp tác xã, chỉ có 2/38 đơn vị tham gia, chiếm 5%, trong khi khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh có 39/96 đơn vị tham gia, tương đương 41% Tỷ lệ tham gia BHXH bắt buộc hiện nay vẫn thấp so với tiềm năng khai thác của BHXH huyện.
Nguyên nhân chủ yếu là do:
Nhiều đơn vị sử dụng lao động không tuân thủ quy định pháp luật về bảo hiểm xã hội (BHXH) do chưa nắm rõ thông tin về Luật BHXH Các doanh nghiệp và hợp tác xã mới thành lập tại huyện thường hoạt động manh mún, chỉ thuê lao động theo hình thức khoán hoặc công nhật trong mùa vụ để thu gom nông sản, dẫn đến việc không ký hợp đồng lao động và không lập bảng lương, bảng công, từ đó không xác định được đối tượng cần tham gia BHXH.
Cơ quan BHXH đang gặp khó khăn do thiếu nhân sự trong công tác thu, dẫn đến việc khó khăn trong việc theo dõi và đối chiếu với các đơn vị chưa đăng ký hoặc đăng ký thiếu lao động Thẩm quyền của BHXH huyện chỉ dừng lại ở việc lập biên bản làm việc, không đủ sức răn đe để yêu cầu các đơn vị tuân thủ pháp luật BHXH theo quy định.
* Về quản lý và phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc
BHXH huyện có trách nhiệm theo dõi và quản lý các đối tượng tham gia BHXH bắt buộc dựa trên số lao động đăng ký của các đơn vị sử dụng lao động Các đơn vị cần lập hồ sơ đăng ký lao động tham gia BHXH và gửi đến cơ quan BHXH huyện Dựa vào danh sách này, BHXH huyện xác định đối tượng thu theo quy định pháp luật Hàng tháng, chuyên quản thu BHXH sẽ làm việc trực tiếp tại các đơn vị để đối chiếu tổng số lao động với danh sách quản lý của BHXH và số lao động đã đăng ký với cơ quan Thuế, từ đó xác định chính xác số đối tượng phải thu Nếu phát hiện có sự chênh lệch về số lao động, BHXH huyện sẽ yêu cầu đơn vị thực hiện truy đóng theo quy định.
- Kết quả tổng số lao động tham gia BHXH bắt buộc do BHXH huyện Bắc Yên quản lý hàng năm thể hiện qua bảng sau:
Bảng 2.3: Số đối tượng tham gia BHXH bắt buộc năm 2017-2019
Năm Tổng số lao động tham gia
Số lao động không thuộc biên chế nhà nước
(Nguồn: BHXH huyện Bắc Yên)
Bảng số liệu cho thấy tổng số lao động tham gia BHXH bắt buộc năm
2018 tăng 363 người so với năm 2017, năm 2019 tăng 342 người so với năm
Năm 2017, số lượng người tham gia BHXH giảm 21 người so với năm 2018 do quy định mới từ 01/01/2018, yêu cầu các hợp đồng lao động từ 01 tháng trở lên tham gia BHXH bắt buộc Năm 2019, số người nghỉ hưu và nghỉ việc trước tuổi theo chính sách tinh giản biên chế tăng lên, trong khi một số đơn vị giáo dục giảm số lao động hợp đồng thực hiện nhiệm vụ nấu ăn và y tế trường học, dẫn đến tổng số đối tượng tham gia BHXH năm 2019 giảm so với năm 2018.
ĐÁNH GIÁ CHUNG THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BHXH CỦA
2.3.1 Những kết quả đạt được và thành công chủ yếu
BHXH huyện đã nhận được sự hỗ trợ tích cực từ Huyện ủy và UBND huyện trong việc thực hiện chính sách BHXH Sự tham gia mạnh mẽ của các Phòng ban và UBND các xã, thị trấn trong công tác tuyên truyền và vận động đã góp phần quan trọng vào việc phát triển đối tượng tham gia BHXH trên địa bàn.
Số lượng đơn vị tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc đang gia tăng, đặc biệt trong khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh và hợp tác xã Tại huyện Bắc Yên, số đối tượng tham gia BHXH, đặc biệt là BHXH tự nguyện, cũng có sự tăng trưởng mạnh mẽ Sự gia tăng này không chỉ mở rộng loại hình đơn vị mà còn củng cố nguồn thu vào quỹ BHXH, đảm bảo sự cân đối và bền vững cho quỹ trong dài hạn.
Số tiền thu hàng năm của BHXH huyện luôn đạt và vượt kế hoạch, nhờ vào việc xây dựng kế hoạch thu chất lượng, dựa trên số đơn vị, đối tượng quản lý và tình hình kinh tế xã hội địa phương Công tác tổ chức thực hiện kế hoạch hiệu quả, đảm bảo thu đúng, đủ và kịp thời vào quỹ Số nợ BHXH hàng năm giảm nhờ vào sự tập trung trong công tác đối chiếu, rà soát, đôn đốc và thu nợ Quản lý tiền thu BHXH được thực hiện chặt chẽ, với sự đối chiếu giữa bộ phận thu và bộ phận kế toán để đảm bảo khớp đúng và an toàn về tiền mặt.
Quy trình thu hồ sơ tại BHXH huyện được thực hiện bài bản và nhanh chóng, đảm bảo đúng quy định Các đơn vị và cá nhân được hướng dẫn rõ ràng trong việc lập và gửi hồ sơ, giúp giảm thiểu chi phí in ấn và đi lại Nhờ đó, mức độ hài lòng của người dân về chất lượng phục vụ của BHXH huyện ngày càng tăng.
Công tác quản lý và lưu trữ hồ sơ tài liệu thu BHXH tại huyện được thực hiện hiệu quả, đảm bảo chất lượng Việc rà soát và tra cứu hồ sơ diễn ra dễ dàng, thuận lợi, hỗ trợ tốt cho công tác thống kê và kiểm tra khi có yêu cầu.
Ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động nghiệp vụ giúp BHXH huyện Bắc Yên thực hiện hiệu quả các thao tác cập nhật, quản lý thống kê và báo cáo thu BHXH một cách trôi chảy, bài bản, nhanh chóng và chính xác.
2.3.2 Những hạn chế và nguyên nhân của hạn chế
Số lượng đơn vị tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc còn thấp, chỉ đạt 41% đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh và 5% đối với hợp tác xã so với tổng số đơn vị hoạt động Điều đáng chú ý là nhiều đơn vị này đang kinh doanh hiệu quả và có lãi, theo báo cáo kinh tế xã hội của huyện.
Nhiều công ty hoạt động dưới hình thức chi nhánh, nhưng việc tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) thường diễn ra tại tổng công ty ở địa phương khác, gây khó khăn trong việc quản lý lao động và quỹ lương Một số đơn vị thành lập nhưng không hoạt động, hoặc không có địa chỉ rõ ràng, dẫn đến việc xác định tình trạng lao động gặp nhiều trở ngại Các hợp tác xã hoạt động manh mún và theo mùa vụ, thường không ký kết hợp đồng lao động hay có bảng thanh toán lương, khiến cho việc quản lý lao động trở nên phức tạp Ý thức chấp hành pháp luật về BHXH của các đơn vị còn thấp, với nhiều trường hợp cố tình trốn tránh khi cơ quan BHXH huyện kiểm tra Đồng thời, xã viên hợp tác xã chưa nhận thức đầy đủ về chính sách BHXH tự nguyện, dẫn đến việc đăng ký tham gia BHXH tự nguyện còn hạn chế Hơn nữa, chức năng của BHXH huyện chủ yếu là kiểm tra lao động và quỹ lương, tuyên truyền và lập biên bản đề nghị thanh tra từ BHXH tỉnh, nhưng việc yêu cầu đóng BHXH không đạt hiệu quả cao do các đơn vị không chấp hành.
Số lao động tham gia BHXH bắt buộc hiện nay còn thấp, thường ít hơn số lao động mà đơn vị kê khai với cơ quan thuế hoặc mức đóng thấp hơn so với thu nhập thực tế Điều này xảy ra do tiền lương trả cho người lao động được tính giảm trừ khi tính thuế doanh nghiệp, dẫn đến số lao động kê khai tại cơ quan thuế cao hơn số lao động tham gia BHXH Ngoài việc một số đơn vị cố tình trốn đóng, còn có nhiều lao động chưa nhận thức đầy đủ về quyền và trách nhiệm của mình đối với chính sách BHXH, trong khi tổ chức công đoàn tại các đơn vị hoạt động chưa hiệu quả, chưa phát huy vai trò bảo vệ quyền lợi của người lao động.
Mặc dù số lượng người tham gia BHXH tự nguyện trong năm có tăng, nhưng vẫn còn rất hạn chế so với tổng số đối tượng tiềm năng Tỷ lệ duy trì người tham gia chưa cao, với nhiều người giảm hoặc ngừng đóng Chính sách BHXH tự nguyện chưa đủ hấp dẫn và cạnh tranh với các loại hình bảo hiểm khác, khi chỉ cung cấp 02 loại trợ cấp là hưu trí và tử tuất, trong khi BHXH bắt buộc có tới 05 loại trợ cấp Thời gian đóng để hưởng chế độ là 20 năm, với độ tuổi từ 60 cho nam và 55 cho nữ, điều này khiến người trẻ có thu nhập không thật sự quan tâm đến chính sách, do các trợ cấp như thai sản, ốm đau và tai nạn lao động thường thiết thực hơn với họ.
Nhận thức về chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) tự nguyện của người dân đã được cải thiện nhưng vẫn còn hạn chế và chưa đầy đủ, đặc biệt là trong bối cảnh thu nhập không ổn định Nhiều người tham gia chỉ trong thời gian ngắn rồi rút BHXH một lần Hoạt động của các đại lý thu BHXH tự nguyện tại huyện Bắc Yên còn yếu kém và thiếu hiệu quả Công tác giám sát và đôn đốc của cán bộ thu chưa chặt chẽ, không theo dõi kịp thời nguyên nhân dừng tham gia, dẫn đến tình trạng dừng đóng theo dây chuyền Cần tăng cường công tác tuyên truyền về chính sách BHXH để nâng cao nhận thức cho người dân.
BHXH tự nguyện đã được quan tâm nhưng còn mang tính dàn trải, chất lượng tuyên truyền chưa thuyết phục, chưa thể đi vào chiều sâu
Hiện tượng nợ bảo hiểm xã hội (BHXH) vẫn diễn ra phổ biến, đặc biệt là ở các đơn vị hành chính sự nghiệp (HCSN) Nguyên nhân chủ yếu là do việc tính toán tiền trích chuyển BHXH chưa chính xác, cùng với hiệu quả hoạt động của các đơn vị không cao Hơn nữa, cán bộ thu BHXH chưa thực sự theo dõi, đối chiếu và đôn đốc các đơn vị tham gia một cách chặt chẽ.
Trong công tác lập kế hoạch thu tại BHXH huyện, việc bám sát tình hình thực tế địa phương vẫn còn thiếu tính dự báo và các phương án cụ thể cho từng tình huống, dẫn đến hiệu quả triển khai chưa cao, đặc biệt trong công tác tuyên truyền phát triển đối tượng tham gia BHXH Huyện có địa bàn chia cắt thành nhiều vùng miền khác nhau và sự đa dạng về thành phần dân tộc, do đó, việc tuyên truyền chính sách BHXH cần được điều chỉnh phù hợp với từng xã, từng địa bàn và từng đối tượng.
Công tác thanh tra, kiểm tra các đơn vị sử dụng lao động hiện nay chủ yếu dừng lại ở việc kiểm tra chứng từ và sổ sách kế toán mà chưa thực hiện đối chiếu với các cơ quan quản lý như Thuế, Ngân hàng, Kho bạc và cơ quan quản lý cấp trên Việc này cũng chưa khai thác thông tin từ những người lao động thực tế tại đơn vị Nguyên nhân một phần do các đơn vị trong lĩnh vực xây dựng và nông lâm nghiệp có nhân lực phân bổ rộng rãi, đồng thời lực lượng kiểm tra của BHXH huyện còn mỏng, hoạt động kiêm nhiệm và thiếu đào tạo cơ bản về thanh tra, kiểm tra, dẫn đến năng lực còn hạn chế.
Công tác truyền thông về chính sách BHXH đã có nhiều đổi mới nhưng vẫn chưa đạt hiệu quả cao, khiến một bộ phận Nhân dân chưa tiếp cận được thông tin Nguyên nhân chủ yếu là do cơ sở hạ tầng thông tin tại địa phương còn hạn chế và sự tham gia của các cấp, ngành chưa đủ mạnh Với địa bàn rộng và trình độ dân trí còn thấp, việc chỉ dựa vào BHXH huyện để thực hiện công tác truyền thông sẽ không đảm bảo tính phổ biến rộng rãi.