Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài
Cơ sở lý luận về chương trình nông thôn mới và tác động của chương trình nông thôn mới
2.1.1 Những vấn đề chung về chương trình xây dựng nông thôn mới
2.1.1.1 Một số khái niệm cơ bản a, Khái niệm về nông thôn Đến nay, khái niệm nông thôn được thống nhất với quy định tại Theo Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT ngày 21-8-2009 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, cụ thể: "Nông thôn là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị các thành phố, thị xã, thị trấn được quản lý bởi cấp hành chính cơ sở là ủy ban nhân dân xã"
Nông thôn mới được hiểu là một khu vực nông thôn với cơ cấu kinh tế, lao động và xã hội hiện đại, không phải là thị trấn hay thị tứ So với nông thôn truyền thống, nông thôn mới bao gồm các mô hình và chức năng mới Ngày 04 tháng 6 năm 2010, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 – 2020, với mục tiêu tạo ra kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, kết nối nông nghiệp với phát triển công nghiệp và dịch vụ, đồng thời bảo vệ môi trường sinh thái và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân Đơn vị nông thôn mới được xác định theo Thông tư 54/2009/TT-BNN&PTNT, trong đó huyện nông thôn mới phải có 75% số xã đạt chuẩn, tỉnh nông thôn mới phải có 75% số huyện đạt chuẩn, và xã nông thôn mới phải hoàn thành 19 tiêu chí quốc gia.
Xây dựng nông thôn mới (NTM) là một cuộc cách mạng lớn, khuyến khích cộng đồng nông thôn hợp tác để cải thiện cơ sở hạ tầng thôn, xã và gia đình, tạo ra môi trường sống khang trang và sạch đẹp Mục tiêu là phát triển toàn diện các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ, đồng thời nâng cao nếp sống văn hóa, đảm bảo môi trường và an ninh nông thôn Qua đó, đời sống vật chất và tinh thần của người dân được cải thiện rõ rệt.
Xây dựng nông thôn mới (NTM) là một sự nghiệp cách mạng của toàn Đảng, toàn dân và hệ thống chính trị, không chỉ liên quan đến vấn đề kinh tế - xã hội mà còn là vấn đề kinh tế - chính trị tổng hợp Theo Quyết định số 800/QĐ-TTg ngày 04/06/2010 và Quyết định số 491/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, xây dựng NTM được định nghĩa là việc đạt 19 tiêu chí của Bộ tiêu chí Quốc gia về NTM.
Chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) không chỉ giúp nông dân tăng cường niềm tin mà còn khuyến khích họ trở nên tích cực, chăm chỉ và đoàn kết trong việc hỗ trợ lẫn nhau Qua đó, các cộng đồng nông thôn được xây dựng phát triển giàu đẹp, dân chủ và văn minh.
Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới là một sáng kiến phát triển nông thôn toàn diện, nhằm hướng dẫn các xã đạt chuẩn nông thôn mới Chương trình được triển khai trên toàn tỉnh, tập trung vào phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường, hệ thống chính trị cơ sở và an ninh trật tự xã hội Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng nhấn mạnh mục tiêu xây dựng nông thôn mới giàu đẹp, dân chủ, công bằng, văn minh, với cơ cấu kinh tế hợp lý và hạ tầng kinh tế - xã hội ngày càng hiện đại.
2.1.1.2 Đặc trưng của xây dựng nông thôn mới
Mô hình Nông thôn mới (NTM) nhằm tạo ra một nông thôn năng động với nền sản xuất nông nghiệp hiện đại và hạ tầng tương tự đô thị Xây dựng NTM là nhiệm vụ hàng đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân nông thôn Từ năm 2010 đến 2020, NTM tại Việt Nam đã thể hiện những đặc trưng cơ bản quan trọng.
- Kinh tế phát triển, đời sống vật chất, văn hóa dân cư được nâng cao
- Nông thôn phát triển theo quy hoạch, có cơ sở hạ tầng kỹ thuật, xã hội hiện đại, môi trường sinh thái được bảo vệ
- Dân trí được nâng cao, bản sắc văn hóa dân tộc giữ gìn và phát huy
- An ninh tốt, quản lý dân chủ
- Chất lượng hệ thống chính trị được nâng cao Điểm nổi bật của xây dựng nông thôn mới là:
- Kết cấu hạ tầng KT – XH hiện đại
- Cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất phù hợp
- Xã hội nông thôn ổn định, đời sống vật chất văn hóa tinh thần của người dân được nâng cao, thu nhập tăng, tỷ lệ hộ nghèo thấp
- Vừa mang tính hiện đại những vẫn giữ được bản sắc văn hóa dân tộc
- Dân trí được nâng cao, trình độ lao động ngày càng tiến bộ
- Môi trường sinh thái được bảo vệ
- Hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường
2.1.1.3 Vai trò của xây dựng nông thôn mới
Việc xây dựng nông thôn mới (NTM) nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn mới, là một chính sách tổng hợp bao quát nhiều lĩnh vực NTM không chỉ giải quyết các vấn đề cụ thể mà còn cân đối mối quan hệ với các chính sách và lĩnh vực khác, khắc phục tình trạng rời rạc Vùng nông thôn mới sẽ có cấu trúc hiện đại, đặc trưng cho sự phát triển đô thị hóa, thể hiện qua sự chuyển mình của nền kinh tế theo hướng công nghiệp hóa – hiện đại hóa (CNH – HĐH) Trong đó, sản xuất không chỉ tập trung vào nông nghiệp mà còn bao gồm sự phát triển mạnh mẽ của các ngành công nghiệp, thương mại và dịch vụ.
Sản xuất nông nghiệp, đặc biệt trong ngành trồng trọt như lương thực, cây công nghiệp và trồng rừng, yêu cầu diện tích lớn và chủ yếu diễn ra ở nông thôn Nông nghiệp không chỉ là vai trò tự nhiên của nông thôn mà còn mang lại sản phẩm nông nghiệp chất lượng cao Khác với nông thôn truyền thống, nông thôn mới hiện nay áp dụng cơ cấu ngành nghề mới, điều kiện sản xuất hiện đại, và ứng dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến, đồng thời xây dựng các tổ chức nông nghiệp hiện đại.
Giữ gìn nét truyền thống văn hóa Việt là điều quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh các làng xóm nông thôn, nơi hình thành từ các cộng đồng có phong tục và tập quán chung Người dân trong các làng thường dựa vào mối quan hệ huyết thống và các truyền thống văn hóa quý báu như lòng kính lão yêu trẻ, tinh thần tương trợ và giản dị Những giá trị này cần được bảo tồn và phát triển, đặc biệt trong môi trường nông thôn đặc thù Ngược lại, ở thành phố, với tính mở và năng động cao, văn hóa quê hương có nguy cơ bị phai nhạt và không còn được kế thừa.
Nông thôn, với đặc điểm sản xuất nông nghiệp và sự tụ cư theo dân tộc, là môi trường lý tưởng để bảo tồn và phát triển văn hóa quê hương Các cảnh quan nông thôn, mang nét đặc trưng riêng, tạo nên màu sắc văn hóa làng xã độc đáo, phản ánh triết lý hòa hợp giữa trời đất, tôn trọng thiên nhiên, và hướng đến sự phát triển hài hòa, đồng thời chú trọng vào sự kế thừa văn hóa của các dân tộc.
Nông nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn và bảo vệ môi trường sinh thái thông qua việc trồng cây và chăn nuôi Cây trồng không chỉ cung cấp nông sản cần thiết cho con người mà còn cải tạo môi trường và làm đẹp cảnh quan Hệ thống sinh thái nông nghiệp, bao gồm đất đai canh tác, hệ thống thủy lợi và các khu rừng, thảo nguyên, thực hiện chức năng điều hòa khí hậu, giảm ô nhiễm tiếng ồn, cải thiện nguồn nước, phòng chống xâm thực đất đai và làm sạch đất, từ đó góp phần bảo vệ môi trường sống.
2.1.2 Nội dung của chương trình xây dựng nông thôn mới
Nhằm thực hiện Nghị quyết số 100/2015/QH13 ngày 12 tháng 11 năm
Vào năm 2015, Quốc hội Khóa XIII đã phê duyệt chủ trương đầu tư cho các chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2016-2020 một cách đồng bộ và hiệu quả Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2016-2020 theo Quyết định số 1600/QĐ-TTg ngày 16 tháng 8 năm 2016, nhằm đảm bảo sự thống nhất trong triển khai các nội dung của chương trình này.
1 Quy hoạch xây dựng nông thôn mới a) Mục tiêu: Đạt yêu cầu tiêu chí số 01 về quy hoạch và thực hiện quy hoạch trong Bộ tiêu chí quốc gia nông thôn mới Đến năm 2018, có 100% số xã đạt chuẩn tiêu chí số 01 về quy hoạch và thực hiện quy hoạch b) Nội dung:
Quy hoạch xây dựng vùng được thực hiện nhằm đáp ứng các tiêu chí theo Quyết định số 558/QĐ-TTg ngày 05 tháng 4 năm 2016 của Thủ tướng Chính phủ, liên quan đến tiêu chí huyện nông thôn mới và quy định về thị xã, thành phố trực thuộc cấp tỉnh hoàn thành nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới.
Cơ sở thực tiễn về tác động của chương trình nông thôn mới đến phát triển
Sự phối hợp giữa các tổ chức đoàn thể, doanh nghiệp và người dân đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng nông thôn mới, thể hiện sự đồng lòng và thống nhất trong thực hiện các chương trình, nghị quyết và chính sách Điều này không chỉ giúp các chương trình nhanh chóng đi vào cuộc sống mà còn thu hút đầu tư cho phát triển nông thôn mới.
Nhiều doanh nghiệp hiện nay ít chú trọng đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp và nông thôn do ngành này tiềm ẩn nhiều rủi ro, yêu cầu vốn đầu tư lớn nhưng hiệu quả lại thấp Mâu thuẫn giữa quy mô sản xuất nhỏ và thị trường lớn cũng là một thách thức lớn Để thu hút nguồn lực đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn một cách hiệu quả, cần phải giải quyết những mâu thuẫn này.
2.2 CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CHƯƠNG TRÌNH NÔNG THÔN MỚI ĐẾN PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI
2.2.1 Thực tiễn chương trình xây dựng nông thôn mới hiện nay
2.2.1.1 Tình hình xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam
Chương trình NTM đã phát triển một số mô hình sáng tạo, mang lại những bài học kinh nghiệm quý giá Điển hình là người dân tỉnh Vĩnh Phúc tình nguyện hiến đất để xây dựng đường và hạ tầng nông thôn Tại xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình, người dân cũng tích cực tham gia phong trào hiến đất, thể hiện tinh thần xây dựng NTM với khẩu hiệu mạnh mẽ.
“Đường thẳng, ngõ thẳng” đã mang lại diện mạo mới cho vùng quê, cho thấy tầm quan trọng của công tác tuyên truyền để người dân hiểu đúng về xây dựng nông thôn mới (NTM) Ông Hồ Xuân Hùng, cố vấn ban chỉ đạo Quốc gia về XDNTM, nhấn mạnh rằng dù chủ trương đúng nhưng nếu không giúp người dân hiểu và cảm thấy đây là sự nghiệp của chính họ, thì sẽ không thành công Kinh nghiệm ban đầu cho thấy, để đạt được kết quả, cần thực hiện đúng và làm việc nhiều hơn để người dân nhận ra lợi ích từ những nỗ lực này.
Báo cáo tổng kết 5 năm thực hiện Chương trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM) giai đoạn 2010 – 2015, do Bộ trưởng Bộ NN&PTNT Cao Đức Phát trình bày, đã nêu rõ những kết quả đạt được cũng như những hạn chế của chương trình Phương hướng và nhiệm vụ cho giai đoạn 2016 – 2020 cũng được đề cập tại hội nghị tổng kết, nhằm tiếp tục phát triển và cải thiện chương trình.
Tính đến hết tháng 11/2017, cả nước có 2884 xã (32,3%) được công nhận đạt chuẩn NTM, trong đó, đã có khoảng 326 xã được công nhận đạt chuẩn theo
Bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới giai đoạn 2016 – 2020 (vượt mục tiêu năm 2017 có ít nhất 31% số xã đạt chuẩn), tăng 542 xã (5,87%) so với cuối năm
2016 Bình quân đạt 13,69 tiêu chí/xã; còn 175 xã dưới 5 tiêu chí, giảm 81 xã so với cuối năm 2016
Tính đến ngày 15/12, cả nước đã có 43 đơn vị cấp huyện thuộc 24 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương được Thủ tướng Chính phủ công nhận đạt chuẩn nông thôn mới, tăng 13 huyện so với cuối năm 2016 Sự tăng trưởng này đã vượt mục tiêu phấn đấu năm 2017, khi đặt ra yêu cầu ít nhất 38 đơn vị cấp huyện đạt chuẩn.
Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê, trong 7 năm qua, giao thông nông thôn đã hoàn thành khối lượng công việc vượt hơn 5 lần so với giai đoạn trước đó.
Từ năm 2001 đến 2010, đến cuối năm 2017, 100% số xã trên cả nước đã có đường ô tô đến trung tâm xã Mạng lưới điện quốc gia đã phủ sóng đến 100% số xã và 98,8% số thôn Hơn 99,9% số xã có trường tiểu học và trường mẫu giáo, trong khi 99,5% số xã có trạm y tế Ngoài ra, có 4.798 xã đã được trang bị công trình nước sạch tập trung.
Trong thời gian qua, các địa phương đã đầu tư và phát triển khoảng 3.854 mô hình sản xuất liên kết theo chuỗi giá trị, ứng dụng công nghệ cao Nhờ đó, một số vùng sản xuất tập trung theo hướng hàng hóa đang dần hình thành.
Báo cáo của Ban chỉ đạo Trung ương về mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới (XDNTM) cho thấy chương trình này đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của hệ thống hạ tầng nông thôn, làm thay đổi bộ mặt nông thôn Thu nhập bình quân của người dân đã tăng lên trên 28 triệu đồng/năm, so với chỉ 16 triệu đồng vào năm 2010, trong khi tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh còn 3,6%, so với 1,6% lúc bắt đầu thực hiện chương trình.
Tình hình xây dựng NTM đã có những bước tiến đáng kể, theo kết quả ban đầu từ Điều tra Nông nghiệp, nông thôn và thủy sản Nhờ thực hiện nghiêm túc Nghị quyết của Trung ương về nông nghiệp, nông dân và nông thôn, sau 5 năm, các xã trên cả nước đã đạt bình quân gần 14 tiêu chí, tăng từ chưa đến 5 tiêu chí ban đầu Đồng thời, quá trình xây dựng NTM cũng đã tạo ra hơn 22.000 mô hình sản xuất nông lâm nghiệp, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất.
2.2.1.2 Mục tiêu xây dựng NTM từ năm 2016 đến năm 2020
Vào ngày 8 tháng 12 năm 2015, Hội nghị toàn quốc đã tổng kết 5 năm thực hiện mục tiêu Quốc gia xây dựng NTM giai đoạn 2010 – 2015, đánh giá những kết quả đạt được và rút ra bài học kinh nghiệm để tiếp tục thực hiện mục tiêu xây dựng NTM trong giai đoạn 2016 – 2020.
Mục tiêu tổng quát của xây dựng NTM là tạo ra kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội phù hợp, cơ cấu kinh tế hợp lý và các hình thức tổ chức sản xuất hiệu quả Điều này bao gồm việc gắn phát triển nông nghiệp với công nghiệp và dịch vụ, cũng như kết nối phát triển nông thôn với đô thị Đồng thời, cần xây dựng một xã hội nông thôn dân chủ, bình đẳng và ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc Bảo vệ môi trường sinh thái, duy trì an ninh trật tự và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân cũng là những mục tiêu quan trọng trong quá trình này.
Trong giai đoạn 2016 – 2020, mục tiêu cụ thể là phấn đấu để 50% số xã trên toàn quốc đạt chuẩn nông thôn mới (NTM), mỗi tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có ít nhất một huyện đạt chuẩn NTM, và không còn xã nào dưới 5 tiêu chí.
2.2.1.3 Chương trình xây dựng nông thôn mới trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh
Từ năm 2010, tỉnh Bắc Ninh bắt đầu thực hiện Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới với bình quân 8,84 tiêu chí/xã Sau bảy năm, tỉnh đã có 58 trong tổng số 97 xã hoàn thành mục tiêu nông thôn mới, với bình quân 17,28 tiêu chí/xã, cao hơn mức trung bình của cả nước 3,58 tiêu chí/xã Sự chuyển mình của nông thôn Bắc Ninh không chỉ thể hiện qua số lượng tiêu chí đạt chuẩn mà còn qua sự thay đổi rõ rệt về diện mạo và đời sống của người dân.