Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận
2.1.1 Các khái niệm cơ bản
Nông thôn là môi trường sống của người dân, nơi diễn ra các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường, với sản xuất nông nghiệp chiếm tỷ trọng lớn Hiện tại, chưa có định nghĩa chuẩn xác về nông thôn, dẫn đến nhiều quan điểm khác nhau Một số ý kiến cho rằng cần dựa vào chỉ tiêu phát triển cơ sở hạ tầng, trong khi ý kiến khác nhấn mạnh tầm quan trọng của mức độ tiếp cận thị trường và phát triển hàng hóa Ngoài ra, một số người cho rằng mật độ và số lượng dân cư cũng là tiêu chí quan trọng để xác định nông thôn (Mai Thanh Cúc và cs., 2015).
Khái niệm về nông thôn có tính chất tương đối và có thể thay đổi theo thời gian Ở Việt Nam hiện nay, nông thôn được hiểu là vùng sinh sống của một tập hợp dân cư chủ yếu là nông dân Tập hợp này tham gia vào các hoạt động kinh tế, văn hóa – xã hội và môi trường, trong một thể chế chính trị nhất định và chịu ảnh hưởng từ các tổ chức khác.
2.1.1.2 Khái niệm Phát triển nông thôn
Phát triển nông thôn (PTNT) là một khái niệm rộng và được hiểu theo nhiều cách khác nhau, đặc biệt tại Việt Nam, nơi thuật ngữ này đã xuất hiện từ lâu và có sự thay đổi trong nhận thức qua các thời kỳ Tuy nhiên, dưới góc độ quản lý, hiện vẫn thiếu một hệ thống lý luận tổng hợp về thuật ngữ này Theo định nghĩa của Ngân hàng Thế giới (1957), PTNT được coi là một chiến lược nhằm cải thiện điều kiện sống kinh tế và xã hội cho nhóm người cụ thể là người nghèo ở vùng nông thôn, giúp họ hưởng lợi từ sự phát triển.
Trong bối cảnh Việt Nam, "Phát triển nông thôn" được hiểu là quá trình cải thiện bền vững về kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân nông thôn Quá trình này chủ yếu do người dân nông thôn tự thực hiện, với sự hỗ trợ tích cực từ Nhà nước và các tổ chức khác (Mai Thanh Cúc và cs., 2005).
Xây dựng nông thôn mới là một cuộc cách mạng lớn, khuyến khích cộng đồng nông thôn hợp tác để cải thiện điều kiện sống tại thôn, xã và gia đình Mục tiêu là phát triển toàn diện các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ, đồng thời nâng cao nếp sống văn hóa, bảo vệ môi trường và đảm bảo an ninh nông thôn Qua đó, thu nhập và chất lượng đời sống vật chất, tinh thần của người dân sẽ được cải thiện đáng kể.
Nghị Quyết số 26-NQ/TW về xây dựng nông thôn mới là một sự nghiệp cách mạng, liên quan đến toàn Đảng, toàn dân và toàn bộ hệ thống chính trị Chương trình mục tiêu quốc gia này không chỉ tập trung vào các vấn đề kinh tế - xã hội mà còn tích hợp các yếu tố kinh tế - chính trị tổng hợp Được ban hành vào ngày 05 tháng 08 năm 2008, chương trình này cụ thể hóa Nghị Quyết của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Khóa X về nông nghiệp, nông dân và nông thôn, với mục tiêu tạo ra động lực phát triển bền vững và toàn diện cho khu vực nông thôn.
“Dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh” (Ban Chấp hành Trung ương Đảng, 2008) b Nội dung xây dựng nông thôn mới
Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) dựa trên 19 tiêu chí do Bộ tiêu chí quốc gia ban hành theo Quyết định số 419/QĐ – TTg ngày 16/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ, với nguyên tắc thực hiện rõ ràng nhằm cải thiện chất lượng sống và phát triển bền vững tại các vùng nông thôn.
Để xây dựng nông thôn mới (NTM) hiệu quả, cần phát huy vai trò chủ thể của người dân và cộng đồng địa phương, trong khi Nhà nước đóng vai trò định hướng và hỗ trợ Các hoạt động cụ thể phải được quyết định và tổ chức thực hiện bởi người dân thông qua sự bàn bạc dân chủ Việc xây dựng NTM cần kế thừa và lồng ghép các chương trình mục tiêu quốc gia và các dự án khác đang triển khai, đồng thời khuyến khích đầu tư từ các thành phần kinh tế và huy động đóng góp của cộng đồng Chương trình NTM cần gắn liền với kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, có quy hoạch rõ ràng và cơ chế thực hiện hiệu quả Quản lý và sử dụng nguồn lực phải được công khai, minh bạch, đồng thời cần tăng cường phân cấp cho cấp xã trong việc thực hiện các dự án Cuối cùng, xây dựng NTM là nhiệm vụ của toàn bộ hệ thống chính trị và xã hội, với sự lãnh đạo của cấp ủy Đảng và chính quyền, cùng sự tham gia tích cực của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội.
Xây dựng nông thôn mới bao gồm 11 nội dung cơ bản nhằm đạt 19 tiêu chí theo bộ tiêu chí quốc gia Mục tiêu này hướng đến việc cải thiện chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững cho cộng đồng nông thôn.
* Quy hoạch xây dựng nông thôn mới
Quy hoạch sử dụng đất và hạ tầng thiết yếu là yếu tố quan trọng để phát triển sản xuất, đồng thời cần phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội và môi trường Việc xây dựng các khu dân cư mới và chỉnh trang các khu dân cư hiện có trên địa bàn xã phải tuân thủ theo Thông tư số 09/2010/TT-BXD ngày 04/8/2010 và Sổ tay hướng dẫn lập quy hoạch nông thôn mới của Bộ Xây dựng Mục tiêu cuối cùng là đạt tiêu chí số 01 của Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới.
* Phát triển hạ tầng kinh tế xã hội
Để cải thiện giao thông, cần hoàn thiện hệ thống đường liên xã và thôn bằng cách nhựa hóa hoặc bê tông hóa theo tiêu chuẩn đường ô tô cấp VI trong TCVN 4054-2005 Đồng thời, cần cứng hóa đường trục thôn, xóm và xây dựng các đường ngõ, xóm sạch sẽ, không lầy lội vào mùa mưa Cuối cùng, việc xây dựng đường trục chính nội đồng cũng cần tuân thủ tiêu chuẩn kỹ thuật TCVN 4454/1987 của Bộ Xây dựng (Thủ tướng Chính phủ, 2009).
Hoàn thiện hệ thống công trình cung cấp điện là nhiệm vụ quan trọng nhằm đảm bảo nguồn điện phục vụ sinh hoạt và sản xuất trên địa bàn Điều này cần tuân thủ theo Quy trình kỹ thuật điện nông thôn năm, nhằm nâng cao hiệu quả và độ tin cậy của hệ thống điện.
Để đáp ứng nhu cầu hoạt động văn hóa thể thao, cần hoàn thiện hệ thống công trình phục vụ trên địa bàn Điều này bao gồm việc xây dựng và hoàn thiện trung tâm văn hóa, thể thao xã theo Quy chuẩn của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, cùng với việc xây dựng nhà văn hóa và khu thể thao tại các thôn.
Bưu điện đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp dịch vụ bưu chính viễn thông, bao gồm các điểm phục vụ như đại lý bưu điện, ki ốt, bưu cục và điểm bưu điện - văn hóa Để đảm bảo chất lượng dịch vụ, các điểm này cần có diện tích tối thiểu 150m² Ngoài ra, việc xây dựng điểm cung cấp dịch vụ truy nhập Internet tại các thôn cũng là một yêu cầu quan trọng theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ vào năm 2009.
Trụ sở xã cần được xây dựng tại vị trí trung tâm, thuận lợi cho các hoạt động nội bộ và đối ngoại, với diện tích khuôn viên tối thiểu 1.000m² Đối với khu vực đồng bằng và trung du, diện tích sử dụng tối thiểu là 500m², trong khi khu vực miền núi và hải đảo yêu cầu tối thiểu 400m² Bên cạnh đó, mật độ xây dựng không được vượt quá 50%, và diện tích cây xanh phải chiếm trên 30% tổng diện tích (Thủ tướng Chính phủ, 2009).
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về huy động nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới
Công tác huy động nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới (NTM) là yếu tố quyết định đến sự thành công của chương trình này Đảng và Nhà nước đã đưa ra nhiều chủ trương, chính sách nhằm huy động nguồn lực cho xây dựng NTM, thể hiện rõ trong các văn kiện đại hội Đảng Tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 7 (khóa X), mục tiêu và phương thức xây dựng NTM đã được nêu rõ, nhấn mạnh việc phát huy sức mạnh toàn dân và huy động mọi nguồn lực để tạo ra sức mạnh tổng hợp cho quá trình này.
Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc triển khai chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) phù hợp với đặc điểm từng vùng, với các bước đi cụ thể và vững chắc Đặc biệt, cần giữ gìn và phát huy những truyền thống văn hoá tốt đẹp của nông thôn Việt Nam, đồng thời đẩy mạnh xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn Để tạo môi trường thuận lợi cho việc thu hút đầu tư vào nông nghiệp và nông thôn, đặc biệt là từ các doanh nghiệp nhỏ và vừa, cần triển khai hiệu quả chương trình đào tạo nghề cho 1 triệu lao động nông thôn mỗi năm.
Để cụ thể hóa các chủ trương của Đảng và Chính phủ, nhiều chiến lược và chính sách đã được triển khai nhằm xây dựng nông thôn mới (NTM) Nghị quyết số 24/2008/NQ-CP khẳng định tầm quan trọng của việc phát triển toàn diện nông nghiệp và nông thôn, với mục tiêu kết hợp hỗ trợ từ Nhà nước và phát huy nội lực của cộng đồng dân cư Nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực và tổ chức đời sống văn hóa cơ sở là những nhiệm vụ trọng tâm Ngày 16/04/2009, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 491/QĐ-TTg ban hành Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới, đánh dấu bước tiến quan trọng trong quá trình xây dựng NTM trong thời kỳ công nghiệp hóa.
Hội nhập kinh tế quốc tế và hiện đại hóa nông nghiệp là quá trình phức tạp, đòi hỏi sự đồng bộ trong nhiều lĩnh vực nhằm phát triển nông nghiệp hiện đại và xây dựng giai cấp nông dân Ngày 4/6/2010, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quyết định số 800/QĐ – TTg về chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) giai đoạn 2010 – 2020 Cùng với quyết định này, các thông tư như Thông tư 54/2009/TT-BNNPTNT và Thông tư số 09/2010/TT-BXD đã được ban hành để hướng dẫn thực hiện Bộ tiêu chí quốc gia về NTM và quy định quản lý quy hoạch xã NTM, góp phần quan trọng vào sự phát triển nông thôn (Vũ Đức Lập, 2009).
2.2.2 Kinh nghiệm của một số nước về hoạt động huy động nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới
2.2.2.1 Kinh nghiệm của Hàn Quốc
Hàn Quốc, một quốc gia Đông Á với diện tích 100.140 km² và dân số 50,062 triệu người (2009), đã chuyển mình từ một nước nghèo sau chiến tranh thành một con rồng Châu Á với thu nhập bình quân đầu người khoảng 20.000 USD vào năm 2010 Quốc gia này không chỉ nổi bật với sự phát triển kinh tế mà còn có những thành tựu ấn tượng trong phát triển nông thôn, đặc biệt là trong việc xây dựng nông thôn mới (NTM) chỉ trong 26 năm, nhờ vào phong trào Seamaul.
Vào những năm 60, nông thôn Hàn Quốc đối mặt với nhiều khó khăn, khi 74% dân số sống trong cảnh nghèo đói và chỉ 20% có điện Thiên tai thường xuyên xảy ra, buộc người dân phải tự khắc phục hậu quả Tổng thống Park Chung Hee nhận ra rằng, để phát triển kinh tế nông thôn, sự trợ giúp của Chính phủ cần kết hợp với nỗ lực tự thân của người dân Ông khuyến khích nội lực cộng đồng và hợp tác, từ đó hình thành phong trào Saemaul Chính phủ triển khai phong trào với phương châm “Đi từng bước, đừng quá nhiều, quá nhanh”, nhấn mạnh việc không cưỡng ép người dân và đảm bảo lợi ích chung Nông dân được khuyến khích tự làm việc để thay đổi vận mệnh của mình Năm 1971, các dự án phát triển nông thôn đã được thực hiện để hỗ trợ người dân.
Chính phủ Hàn Quốc đã triển khai một chiến lược đầu tư vào 33 nghìn làng, mỗi làng được hỗ trợ 300 bao xi măng, với đất đai và lao động do người dân địa phương đóng góp Đến năm 1972, chính phủ đã điều chỉnh chiến lược, chọn ra một nửa số làng hoạt động hiệu quả hơn để tiếp tục hỗ trợ Các làng được phân loại thành ba nhóm: tích cực, trung bình và cơ bản, với phần thưởng 2.000 USD cho những làng thăng hạng Mặc dù trình độ văn hóa thấp gây khó khăn trong việc truyền đạt chính sách, nhưng chính phủ đã chú trọng phát triển đội ngũ cán bộ và xử lý tham nhũng Tổng thống Park Chung Hee cam kết chống tham nhũng mạnh mẽ, đồng thời đầu tư vào cơ sở hạ tầng và cải thiện đời sống nông thôn Các dự án hỗ trợ nông dân sản xuất và chế biến nông sản, cùng với các chính sách miễn thuế và lãi suất ưu đãi từ Ngân hàng Nông nghiệp, đã nâng cao sức cạnh tranh và thu nhập cho người dân Cuộc cách mạng xanh và trắng trong nông nghiệp đã mang lại kỹ thuật và giống mới, cải thiện năng suất và chất lượng sản phẩm Nhờ đó, khoảng cách thu nhập giữa nông dân và thị dân được duy trì ở mức nhỏ.
Năm 2010, thu nhập của nông dân đạt khoảng 85% thu nhập của thị dân, nhờ vào phong trào Seamaul diễn ra từ đầu thập kỷ 70 đến cuối thập kỷ 90 Phong trào này đã đầu tư hợp lý và khéo léo giác ngộ nông dân về sự cải thiện đời sống, từ đó khơi dậy tinh thần sáng tạo và nỗ lực chung trong việc thực hiện các dự án phát triển nông thôn Với sự hỗ trợ từ tinh thần hiện tại của Seamaul, cơ sở hạ tầng nông thôn đã được cải thiện, giúp thu nhập của nông dân không ngừng tăng lên, gần đạt mức thu nhập của thị dân, góp phần thay đổi toàn diện đời sống và nông thôn Hàn Quốc.
2.2.2.2 Kinh nghiệm của Nhật Bản
Sau chiến tranh thế giới thứ 2, Nhật Bản đối mặt với nền kinh tế bị tàn phá, với sản xuất công nghiệp và nông nghiệp ở mức rất thấp, thiếu thốn nguyên liệu và lương thực Trước khi trở thành một trong những nước công nghiệp hàng đầu, Nhật Bản chủ yếu dựa vào nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa và đánh bắt cá Để cải thiện tình hình, Chính phủ Nhật Bản đã triển khai nhiều chương trình cải cách nông nghiệp, bao gồm phát triển khoa học - kỹ thuật, cải cách đất đai, và phát triển các hợp tác xã dịch vụ Một trong những chính sách nổi bật là phong trào “mỗi làng một sản phẩm” (OVOP) tại tỉnh Oita, nhằm thúc đẩy phát triển nông thôn.
Phong trào OVOP được xây dựng dựa trên ba nguyên tắc chính: địa phương hóa và hướng tới toàn cầu, tự chủ và sáng tạo, cùng với phát triển nguồn nhân lực Thành công của phong trào này đã thu hút sự quan tâm không chỉ từ nhiều địa phương ở Nhật Bản mà còn từ nhiều khu vực và quốc gia khác trên thế giới, bao gồm cả Việt Nam (Tuấn Anh, 2012).
Chính phủ Nhật Bản đã đạt được bước đột phá quan trọng bằng cách nhận diện các nguồn lực chưa được khai thác tại địa phương Qua đó, họ đã vận dụng những nguồn lực này một cách sáng tạo, tối đa hóa sự huy động và nâng cao hiệu quả sử dụng chúng trên thị trường.
Nguyên tắc phát triển nông thôn cần tập trung vào tự lực, sáng tạo và phát triển nguồn nhân lực Điều này khuyến khích người dân chủ động trong việc phát triển, mỗi làng nghề nên xác định một sản phẩm chủ lực có khả năng cạnh tranh cao và thị trường rộng lớn Qua đó, các chính sách và nguồn vốn sẽ được hỗ trợ nhằm tối đa hóa lợi ích cho những người tham gia.
Chính quyền quận Oita đã hỗ trợ kỹ thuật và xúc tiến bán hàng cho người dân, khuyến khích họ phát huy lợi thế vùng với khẩu hiệu “hãy trồng mận và hạt dẻ rồi đi Hawaii” Mặc dù thời điểm đó không khuyến khích trồng hai loại cây này, nhưng chúng có tiềm năng mang lại thu nhập cao Thành công của thị trấn Oyama được minh chứng qua chuyến đi Hawaii của 16 nông dân tự bỏ tiền túi, đánh dấu sự thay đổi rõ rệt trong đời sống cư dân Năm 2000, doanh thu từ mận và hạt dẻ đạt 1 tỷ yên, cùng với khoảng 1,2 tỷ yên từ sản phẩm chế biến, cho thấy thu nhập cao từ hai loại nông sản này (Tuấn Anh, 2012).
Chính phủ Nhật Bản triển khai các chính sách hỗ trợ tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp, trong đó sản phẩm qua kiểm tra sẽ được bán tại chuỗi siêu thị lớn Tokiwa Tại đây, sản phẩm từ phong trào OVOP của Hợp tác xã nông nghiệp Oyama được trưng bày tại khu vực “Konohana Garten” Chất lượng sản phẩm được ưu tiên hàng đầu, thể hiện qua công nghệ chế biến và bảo quản được kiểm định nghiêm ngặt, cùng với thiết kế bao bì bắt mắt và tiện lợi cho người tiêu dùng (Tuấn Anh, 2012).
2.2.2.3 Kinh nghiệm của Đài Loan
Cơ quan hợp tác Tái thiết nông thôn là cơ quan chủ chốt của Chính phủ trong việc lập kế hoạch và điều hành đầu tư cho nông thôn Hiệp hội nông dân đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển tải thông tin về nhu cầu phát triển nông thôn lên Trung Ương, đồng thời hướng dẫn Nhà nước cung cấp vật tư nông nghiệp, tín dụng và các phương tiện tiếp thị đến đúng địa điểm và thời điểm cần thiết.
Một vấn đề cải thiện kinh tế nông nghiệp đã được chính phủ thực hiện là
Một số nghiên cứu liên quan
Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới (NTM) đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển đất nước, nhận được sự quan tâm đặc biệt từ Đảng, Nhà nước và toàn dân Kể từ khi triển khai chương trình này, đã xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến xây dựng NTM.
1 Thủ tướng Chính phủ (2010) “Quyết định về việc phê duyệt chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2020 (Số 800/QĐ-TTg, ngày 04/6/2010)” Đây là một quyết định mang tính chiến lược Nó được phổ biến rông khắp trong cả nước Quyết định này cụ thể hóa các mục tiêu cần pải thực hiện trong hoạt động xây dựng NTM, thông qua quyết định này đề cập đến tầm quan trọng của việc thực hiện chương trình xây dựng NTM là vô cùng quan trọng trong cả nước Tất cả các tỉnh các huyện các xã trong cả nước cần phải thực hiện quyết định này để nâng cao hiệu quả kinh tế của đất nước nói chung, của địa phương nói riêng và xóa đói giam nghèo phát triển theo hướng công nghiệp hóa hiện đại hóa đất nước
Bài nghiên cứu của Nguyễn Thị Vân Anh về “Giải pháp huy động vốn để thực hiện đề án nông thôn mới tại xã Dương Xá, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội” đã phân tích chi tiết nhu cầu vốn cho các hạng mục xây dựng NTM, đồng thời chỉ ra những thuận lợi và khó khăn trong việc huy động nguồn vốn Tác giả đề xuất nhiều giải pháp huy động vốn từ ngân sách thành phố, huyện, xã, cũng như từ cộng đồng, doanh nghiệp, tổ chức kinh tế và hợp tác xã, nhằm đảm bảo đủ vốn thực hiện các mục tiêu đề ra, phấn đấu hoàn thành xây dựng NTM vào năm 2015 theo định hướng của Chính phủ Tuy nhiên, nghiên cứu chưa đề cập đến một số nguồn lực quan trọng khác như lao động và đất đai, dẫn đến cái nhìn chưa đầy đủ về việc huy động và sử dụng các nguồn lực cho xây dựng NTM.
3 Luận văn thạc sĩ của Vũ Đức Lập (2008) “ Vai trò của người dân trong việc tham gia xây dựng mô hình nông thôn mới tại một số điểm vùng đồng bằng Sông Hồng” Với nội dung này làm sáng tỏ vai trò của người dân trong xây dựng NTM, tìm ra khó khăn, hạn chế từ đó đưa ra giải pháp để nâng cao vai trò của người dân trong xây dựng NTM
4 Luận văn thạc sĩ của Tạ Thị Thủy (2013)“ Huy động và sử dụng nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới tại huyện Yên Dũng tỉnh Bắc Giang” luận văn cho thấy, và đề cập chi tiết về thực trạng huy động và sử dụng nguồn lực cho xây dựng NTM tại huyện Yên Dũng tỉnh Bắc Giang thời gian qua bao gồm các nội dung: Huy động nguồn lực từ ngân sách nhà nước, nguồn lực từ sức dân, từ các tổ chức kinh tế trong xã hội, nguồn lực từ các chương trình phối hợp lồng ghép, việc sử dụng nguồn lực, đánh giá kết quả huy động và sử dụng nguồn lực cho xây dựng NTM, đồng thời đưa ra một số giải pháp trên cơ sở thực tế và có thể thực hiện ngay tại địa bàn về huy động và sử dụng nguồn lực cho xây dựng NTM tại huyện Yên Dũng Tỉnh Bắc Gang
5 Luận văn thạc sĩ kinh tế của Phan Đình Hà (2011) “Giải pháp đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Thanh Chương tỉnh Nghệ An” luận văn đề cập chi tiết đến thực trạng xây dựng nông thôn mới của huyện và việc hoàn thành 19 tiêu chí về xây dựng nông thôn mới của MTQG Bên cạnh đó nêu nên những thuận lợi và khó khăn trong việc xây dựng NTM huyện Đưa ra các giải pháp đẩy mạnh xây dựng NTM ở xã gồm các giải pháp vi mô, vĩ mô.