TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI KHOA VĂN HÓA DÂN TỘC THIỂU SỐ … … o0o……… TỤC QUẠT MA CỦA NGƯỜI MƯỜNG Ở XÃ THÀNH VÂN, HUYỆN THẠCH THÀNH, TỈNH THANH HỐ KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN Giảng viên hướng dẫn: TẠ VĂN THÔNG Sinh viên thực : THANH HƯƠNG Hà Nội – 2012 MỤC LỤC MỤC LỤC …………………………………………….2  MỞ ĐẦU……………………………………………… 4  LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI…………………………… 4  CHƯƠNG …………………………………………….9  KHÁI QUÁT VỀ NGƯỜI MƯỜNG Ở THÀNH VÂN 9  1.1 KHÁI QUÁT VỀ TỈNH THANH HÓA VÀ HUYỆN THẠCH THÀNH 9  1.1.1 Khái quát tỉnh Thanh Hóa 9  1.1.2 Khái quát huyện Thạch Thành 11  1.1.3 Khái quát xã Thành Vân 16  1.2 KHÁI QUÁT VỀ NGƯỜI MƯỜNG Ở VIỆT NAM VÀ NGƯỜI MƯỜNG Ở XÃ THÀNH VÂN 18  1.2.1 Người Mường Việt Nam 18  1.2.2 Người Mường xã Thành Vân 20  CHƯƠNG ………………………………………… 35  TỤC QUẠT MA CỦA NGƯỜI MƯỜNG Ở THÀNH VÂN ………35  ………………………………………35  2.1 TANG LỄ VÀ QUÁ TRÌNH TỔ CHỨC TANG LỄ CỦA NGƯỜI MƯỜNG 35  2.2 CÁC HÌNH THỨC QUẠT MA CỦA NGƯỜI MƯỜNG 43  2.2.1 Khái quát chung 43  2.2.2 Các hình thức quạt ma 48  CHƯƠNG ………………………………………… 63  NHỮNG GIÁ TRỊ VÀ VẤN ĐỀ ĐẶT RA HIỆN NAY ĐỐI VỚI TỤC QUẠT MA CỦA NGƯỜI MƯỜNG Ở THÀNH VÂN …………………………………… 63  3.1 MỘT SỐ GIÁ TRỊ CỦA TỤC QUẠT MA 63  3.1.1 Đặc điểm chung 63  3.1.2 Các giá trị 64  3.2 NHỮNG BIẾN ĐỔI 68  3.2.1 Những điều kiện tác động đến biến đổi 68  3.3 NHỮNG BIẾN ĐỔI THỰC TẾ TRONG TỤC QUẠT MA CỦA NGƯỜI MƯỜNG Ở XÃ THÀNH VÂN 71  3.3.1 Về cách tổ chức 71  3.3.2 Tục quạt ma tang lễ 73  3.4 ĐỀ XUẤT MỘT VÀI GIẢI PHÁP BẢO TỒN TỤC QUẠT MA CỦA NGƯỜI MƯỜNG Ở THÀNH VÂN 74  3.4.1 Phương hướng chung 74  3.4.2 Một số giải pháp cụ thể 74  KẾT LUẬN ……………………………………… 79  TÀI LIỆU THAM KHẢO ……………………………81  DANH SÁCH CỘNG TÁC VIÊN PHỤ LỤC ………………… 85  ………………………………………… 86  MỞ ĐẦU LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Dân tộc Mường dân tộc có số dân đơng miền Bắc Việt Nam Với dân số 1.268.963 người (Theo Tổng điều tra dân số nhà năm 2009), đồng bào Mường tập trung chủ yếu tỉnh Hịa Bình, Phú Thọ, Sơn La, Yên Bái số huyện miền núi tỉnh Thanh Hóa Đây dân tộc có vốn văn hóa truyền thống phong phú Trước vốn văn hóa ln giữ vai trò quan trọng làm nên nét sắc, đồng thời nguồn lực, tảng để dân tộc Mường tồn phát triển Trong phong tục tập quán người Mường, tang lễ kiện quan trọng Xuất phát từ niềm tin vào tồn linh hồn sống sau chết, quan niệm giới hữu hình vơ hình, người Mường tin người chết mang lời nguyện cầu người sống đến với tổ tiên tổ tiên thu giữ, lối cho linh hồn người giới bên Mối liên hệ vơ hình ln giúp người Mường nhớ người giáo dục phải biết tơn trọng, giữ gìn truyền thống tốt đẹp tổ tiên để lại Từ triết lí sống đó, dân tộc Mường có nghi thức tổ chức tang lễ đặc biệt, đặc biệt tục quạt ma tang lễ Đây nghi thức quan trọng hành trình bắt buộc để linh hồn rời xa sống trở đoàn tụ với dòng họ, tổ tiên, đồng thời dịp để người sống bày tỏ tình cảm với người khuất Như vậy, việc tìm hiểu vốn văn hóa nói chung, tục quạt ma nói riêng người Mường địa phương cụ thể xã Thành Vân (Thạch Thành, Thanh Hóa) góp phần giới thiệu người Mường tục quạt ma họ, đồng thời bảo tồn phát triển nét sắc văn hóa dân tộc Là người dân tộc Mường, sinh xã Thành Vân lớn lên văn hóa người Mường nơi đây, lại theo học khoa Văn hóa Dân tộc thiểu số trường Đại học Văn hóa Hà Nội, tác giả khóa luận ln cảm thấy có trách nhiệm với phong tục tập quán quê hương dân tộc mình, mong muốn góp tiếng nói trước u cầu tìm biện pháp bảo tồn vốn văn hóa truyền thống người Mường điều kiện đất nước Vì lí trên, đề tài “Tục quạt ma người Mường xã Thành Vân, huyện Thạch Thành, tỉnh Thanh Hóa” chọn làm hướng nghiên cứu khóa luận LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Từ trước đến văn hóa Mường vốn đề tài hấp dẫn nhiều nhà nghiên cứu Người có cơng việc sưu tầm, nghiên cứu giới thiệu văn hóa Mường giới Jean Quisinier từ năm 1940 Cơng trình tác giả Người Mường (1940) xem nguồn tài liệu phong phú cho nghiên cứu người Mường sau Tuy nhiên, nhìn nhận người Mường từ góc độ “của người Tây phương”, thông tin Người Mường dừng lại việc cung cấp cho người đọc tranh sinh động khái quát người Mường số vùng phía bắc Việt Nam thời kì giờ, với trang viết chi tiết công việc đồng áng, miêu tả nhân chủng người Mường, trang phục, nghi thức tang lễ Tiếp theo, cần phải kể đến cơng trình Người Mường Hịa Bình (1995) Trần Từ, nghiên cứu công phu người Mường Hịa Bình Tiếp theo, cơng trình tác giả về: Cạp váy Mường, Văn hóa Mường (1978) trở thành tài liệu quý thiếu với nghiên cứu người Mường Đặc biệt Người Mường Tân Lạc tỉnh Hịa Bình (1994) ơng xem sách đầy đủ quy trình tổ chức nghi lễ, phong tục tập quán, tín ngưỡng người Mường Trong cơng trình nghiên cứu Người Mường với văn hóa cổ truyền Mường Bi (1998) có Nghệ thuật múa Lưu Danh Doanh tập trung miêu tả điệu múa tang lễ Tuy nhiên, nghiên cứu dừng mức khảo tả điệu múa tang lễ, chưa sâu tìm hiểu khía cạnh khác điệu múa Cùng với đề tài trên, Nghệ thuật múa Mường tác giả Chí Thanh có phát triển hơn, nói vai trị điệu múa tang lễ phần sơ sài Điểm qua cơng trình có người Mường, thấy tục quạt ma tang lễ Mường nói chung người Mường Thạch Thành – Thanh Hóa cịn mảnh đất trống, tài liệu đề tài ỏi xem mảnh đất cần khai phá MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 3.1 Mục đích Khóa luận có mục đích giới thiệu tục quạt ma tang lễ người Mường xã Thành Vân, huyện Thạch Thành, tỉnh Thanh Hóa, từ giá trị đặc trưng văn hóa tục quạt ma người Mường nơi Khóa luận đề cập đến thực trạng biến đổi vấn đề đặt từ tục quạt ma, qua nhằm đề xuất giải pháp kiến nghị bảo tồn văn hóa người Mường 3.2 Nhiệm vụ - Thu thập tìm hiểu tài liệu nghiên cứu có liên quan đến người Mường, tang lễ Mường tục quạt ma nước ta nói chung Thanh Hóa nói riêng - Thu thập tài liệu (qua điền dã) tục quạt ma xã Thành Vân - Miêu tả tục quạt ma người Mường xã Thành Vân ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 4.1 Đối tượng Đối tượng khóa luận tục quạt ma tang lễ người Mường Tục quạt ma người Mường nghi thức đám ma người Mường, đồng thời diễn xướng văn hóa dân gian độc đáo, có tham gia nhiều thành tố: âm nhạc, động tác quạt ma, đọc mo Vì khóa luận phải tiếp cận với nghi thức tang lễ nói chung người Mường trước tìm hiểu tục quạt ma 4.2 Phạm vi nghiên cứu - Tục quạt ma tìm hiểu đám tang qua lời kể người Mường, xã Thành Vân - Tục quạt ma xem xét từ nhiều phương diện, khóa luận tìm hiểu đặc điểm khái quát tục (chủ yếu hình thức diễn xướng) địa phương: thơn n Lão, xã Thành Vân, Thạch Thành, Thanh Hóa NGUỒN TÀI LIỆU - Tài liệu thư tịch (sách, báo, tạp chí ) - Tài liệu thu thập qua điền dã xã Thành Vân (các số liệu thống kê địa phương, ghi chép qua lời kể cộng tác viên, quan sát thấy đám ma, ảnh chụp ) PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phương pháp điền dã dân tộc học gồm: ghi chép, quan sát, vẽ hình, chụp hình, ghi âm, vấn tang lễ tục quạt ma - Phương pháp miêu tả: dùng để phân tích kiện quan sát thấy tục quạt ma khái quát thành nét đặc trưng tục tang lễ người Mường BỐ CỤC KHÓA LUẬN Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo Phụ lục Khóa luận gồm ba chương: Chương 1: Khái quát người Mường Thành Vân Chương 2: Tục quạt ma người Mường xã Thành Vân Chương 3: Những giá trị vấn đề đặt tục quạt ma người Mường Thành Vân Phần Phụ lục khóa luận gồm nội dung: - Bản đồ địa huyện Thạch Thành - Ảnh sống hàng ngày đám tang người Mường - Những từ ngữ thường sử dụng tang ma Mường Thành Vân CHƯƠNG 1 KHÁI QT VỀ NGƯỜI MƯỜNG Ở THÀNH VÂN 1.1 KHÁI QT VỀ TỈNH THANH HĨA VÀ HUYỆN THẠCH THÀNH 1.1.1 Khái qt về tỉnh Thanh Hóa Thanh Hóa nằm cực bắc miền Trung, cách thủ đô Hà Nội 150 km phía nam, nằm toạ độ địa lí từ 19018’ đến 20040’ vĩ độ bắc từ 104022’ đến 106004’ kinh độ đơng Phía bắc giáp với ba tỉnh Sơn La, Hồ Bình Ninh Bình, phía nam giáp tỉnh Nghệ An, phía tây giáp tỉnh Hủa Phăn nước Cộng hồ dân chủ nhân dân Lào, phía đơng mở rộng phần vịnh Bắc Bộ với đường biển dài 102km Do Thanh Hóa nằm cửa ngõ nối liền miền Bắc với miền Trung vào miền Nam nên có đường sắt xuyên Việt quốc lộ chạy qua vùng đồng ven biển tỉnh, có điều kiện giao lưu với tỉnh thành phố nước Ngoài ra, tỉnh cịn có đường chiến lược 15A xun suốt vùng trung du miền núi tỉnh, đường 217 nối liền Thanh Hóa với tỉnh Hủa Phăn - Cộng hồ Dân chủ nhân dân Lào Tỉnh cịn có đường quốc lộ 1A, quốc lộ 47, quốc lộ 10 Hệ thống sông ngịi chảy qua địa bàn tỉnh, gồm có 20 sông lớn: lớn sông Mã dài 242 km, sông Chu dài 125 km, sông Luồng dài 105 km, sơng Bưởi dài 130 km, sơng Lị dài 75,5 km, sông Cầu dài 87,5 km, sông Âm dài 79 km, sông Yên dài 94,2 km, sông Rạng dài 34,5 km Hiện tại, Thanh Hóa có sân bay Sao Vàng dự kiến mở thêm sân bay quốc tế sát biển phục vụ cho khu Kinh tế Nghi Sơn khách du lịch đến Thanh Hóa Với diện tích tự nhiên toàn tỉnh 11.106 km2 (chiếm 3,37% diện tích nước) địa hình Thanh Hóa tương đối phức tạp, thấp dần từ Tây sang Ðông chia thành vùng rõ rệt: vùng núi trung du; vùng đồng bằng; vùng ven biển Vùng núi trung du gắn liền với hệ núi cao phía Tây Bắc, hệ núi Trường Sơn phía Nam, bao gồm huyện chiếm 2/3 lãnh thổ Ðộ cao trung bình vùng núi từ 600 - 700m so với mặt nước biển, độ dốc 250 Vùng đồng bồi tụ hệ thống sông Mã, sông Chu, sông Yên, bao gồm diện tích 11 huyện Ðộ cao trung bình - 15m, xen kẽ đồi đá vôi độc lập Một số nơi địa hình trũng huyện Hà Trung độ cao 1m so với mặt nước biển Vùng ven biển chạy dọc theo bờ biển bao gồm vùng sình lầy huyện Nga Sơn cửa sơng Mã, sơng Rạng Diện tích vùng núi chiếm 77,2% diện tích tồn tỉnh; vùng trung du đồng chiếm 21,5% diện tích tồn tỉnh Ðiểm cao tỉnh 1.587m, điểm thấp cao 0,3m so với mặt nước biển Thanh Hóa nằm vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, ngồi cịn chịu gió Lào, khơ nóng vào mùa hạ, thường gây bất lợi cho sản xuất đời sống Mưa bão tập trung chủ yếu vào từ tháng đến tháng 10 với lượng mưa trung bình hàng năm khoảng 2.500mm Các tượng gió lốc, mưa đá hay xảy vào tháng Nhiệt độ trung bình hàng năm từ 220 đến 24,30 Hàng năm có tháng nhiệt độ trung bình 200, có tháng nhiệt độ 200 Tháng lạnh tháng 11 tháng 12, vào tháng thường xảy sương muối Tỉnh Thanh Hóa có thành phố (thành phố Thanh Hóa), hai thị xã (Bỉm Sơn; Sầm Sơn) 24 huyện bao gồm: Bá Thước, Cẩm Thủy, Đơng Sơn, Hà Trung, Hậu Lộc, Hoằng Hóa, Lang Chánh, Mường Lát, Nga Sơn, Ngọc Lặc, Như Thanh, Như Xn, Nơng Cống, Quan Hóa, Quan Sơn, Quảng 10 DANH SÁCH CỘNG TÁC VIÊN Đinh Văn Bảo (thầy mo) 67 tuổi, thôn Yên Lão, xã Thành Vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa Bùi Văn Đù (thầy mo) 86 tuổi, thôn Sơn Để, xã Thành Vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa Bùi Thị Êm (nghệ nhân) 82 tuổi , thôn Sơn Để, xã Thành Vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa Bùi Lan Phương (nghệ nhân) 78 tuổi, thôn Sơn Để, xã Thành Vân, huyện thạch Thành, Thanh Hóa Quách Phụ (thầy mo) 70 tuổi, thôn Sơn Để, xã Thành vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa Bùi Văn Quê (thầy mo) 77 tuổi, thôn yên Lão, xã thành Vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa Bùi Văn Thách (nghệ nhân) 75 tuổi, thôn Yên Lão, xã Thành vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa Quách Thị Xuyên (nghệ nhân) 69 tuổi, thôn Tuyên Quang, xã Thành Vân, huyện Thạch Thành, Thanh Hóa 85 PHỤ LỤC 86 Phụ lục BÀN ĐỒ ĐỊA CHÍNH HUYỆN THẠCH THÀNH 87 Phụ lục MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ ĐỜI SỐNG HÀNG NGÀY VÀ ĐÁM TANG CỦA NGƯỜI MƯỜNG 88 Hình 1: Ngơi nhà truyền thống người Mường 89 Hình 2: Dệt cạp váy 90 Hình 3: Xúc cá Hình 4: Múa cồng chiêng 91 Hình 5: Quang cảnh chung đám tang Hình 6: vóong (vóng tơng) 92 Hình 7: Thầy mo bắt đầu làm lễ 93 Hình 8: Ban nhạc hiếu Hình 9: Làm lễ trước đưa người cố nghĩa địa 94 Hình 10: Hàng xóm chia buồn gia đình tang chủ Hình 11: Thầy mo dẫn đầu đoàn đưa tiễn 95 Phụ lục CÁC TỪ NGỮ THƯỜNG SỬ DỤNG TRONG TANG MA NGƯỜI MƯỜNG (Chỉ người tham gia tang lễ; mâm cúng người cố; người mất; quạt ma ) STT TIẾNG MƯỜNG TIẾNG VIỆT ảnh xờ di ảnh bộơng quan tài bại cị nho nghĩa trang bềnh xơ bàn thờ chụ ruột con gái du dâu giấu rể câu láo nứa 10 chân lùi lãi chân lùi lại 11 cơm móc cơm nếp 12 chương ma linh cữu 13 tứa trai 14 chia tủa chia 15 chân pải chân phải 16 dơ xay lênh dơ tay lên 17 đá chuối chuối khô 18 đáng tời đường lên trời 19 hồn moại hồn 96 20 ị thím 21 thời trời 22 mạng mẹ 23 mệ kha bà nội 24 mạng nhị gái 25 moại chết người chết 26 mệ mẹ chồng 27 mạng du chị dâu 28 ma đáng ma đường 29 mệ mộông bà ngoại 30 mặc áo pa bọc áo quan 31 moại tẹp thiên thần 32 mot vong vòng 33 ma dối xơm ma đói 34 nhạm khóc 35 nhó làm dỗ 36 ngả nghe nghó nghiêng 37 o động quát không đụng quạt 38 ôông ông 39 pấm chôn 40 pá (pác) bác 41 phợ vợ 42 pố (xầy, bác) bố 43 pố kha ông nội 44 pá áo ma khâu áo quan 45 pố (xầy, bác) bố 97 46 phoái muối 47 pố phợ bố vợ 48 pa khát ma khát 49 pỉ rưởi quỷ giữ 50 pạt tưa cơm quạt đưa cơm 51 quạt tưa hồn quạt đưa hồn 52 rác lẹnh nước lạnh 53 rác mách nước cúng 54 trù trầu 55 thén chén 56 tứa (eng tứa) anh trai 57 trái tru cau 58 thay quần ao thay quần áo 59 trỏm bao nhập quan 60 trớng ca trứng gà 61 trốc tưa ti tưa lãi đầu lắc lư 62 tưa xay đưa tay lên 63 un du em dâu 64 un giấu em rể 65 ún tứa em trai 66 vạ ruột 67 vịng lãi vịng lại 68 xơn cháu 69 xiên tiền 70 xúng bưa cúng cơm 71 xịt ca thịt gà 98 72 xôn cháu gái 73 xôn du cháu dâu 74 xôn giấu cháu rể 75 xôn môộng cháu nội 76 xun roại phun rượu 99 ... dã) tục quạt ma xã Thành Vân - Miêu tả tục quạt ma người Mường xã Thành Vân ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 4.1 Đối tượng Đối tượng khóa luận tục quạt ma tang lễ người Mường Tục quạt ma người Mường. .. 15 15 17 18 19 20 21 Xã Thạch Lâm Xã Thành Mỹ Xã Thành Minh Xã Thạch Quảng Xã Thạch Sơn Xã Thạch Tân Xã Thành Tân Xã Thành Trực Xã Thành Tâm Xã Thành Thọ 13 602 2646 1109.5 Mường 205 1982 9814.0... Thành Vân Chương 2: Tục quạt ma người Mường xã Thành Vân Chương 3: Những giá trị vấn đề đặt tục quạt ma người Mường Thành Vân Phần Phụ lục khóa luận gồm nội dung: - Bản đồ địa huyện Thạch Thành