KHOA VĂN HÓA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI KHOA VĂN HĨA HỌC *****&***** NGUYỄN XN TRƯỜNG TÌM HIỂU NÉT THANH LỊCH CỦA NGƯỜI HÀ NỘI HIỆN NAY QUA KHẢO SÁT MỘT SỐ PHỐ CỔ HÀ NỘI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC THS.LÊ THỊ CÚC HÀ NỘI – 2013 Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 1 KHOA VĂN HĨA HỌC LỜI CẢM ƠN Để hồn thành khóa luận này, tơi nhận giúp đỡ nhiều tập thể cá nhân Tôi xin gửi lời cảm ơn tới tập thể cán Thư viện Quốc gia, Thư viện Đại học Văn hóa Hà Nội, Viện Nghiên cứu Văn hóa – Những người nhiệt tình giúp đỡ để tơi tìm nguồn tài liệu cần thiết phục vụ khóa luận Xin chân thành cảm ơn tất người dân nơi tơi khảo sát nhiệt tình tham gia vấn trả lời bảng hỏi điều tra Đặc biệt, xin gửi lời cảm ơn đến Lê Thị Cúc – giảng viên khoa Văn hóa học người trực tiếp hướng dẫn suốt q trình làm khóa luận cách nhiệt tình tận tụy Do thời gian có hạn nhiều nguyên nhân chủ quan khách quan khác, chắn khóa luận tơi cịn nhiều thiếu xót Tơi mong nhận góp ý người đọc để tơi có hội hồn thiện khóa luận Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 27 tháng năm 2013 Sinh viên Nguyễn Xuân Trường Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 2 KHOA VĂN HÓA HỌC MỤC LỤC MỞ ĐẦU …4 Chương TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ “THANH LỊCH” VÀ NHỮNG BIỂU HIỆN THANH LỊCH CỦA NGƯỜI HÀ NỘI XƯA 1.1 Quan niệm “Thanh lịch” 1.1.1 Khái niệm “Thanh lịch” từ điển tiếng Việt 1.1.2 Quan niệm “Thanh lịch” số nhà nghiên cứu 10 1.1.3 “Thanh lịch” thể qua ca dao, tục ngữ truyền thống 11 1.2 Những biểu “Thanh lịch” người Hà Nội xưa 12 1.2.1 Tổng quan vùng đất người Hà Nội 12 1.2.2 Thanh lịch – Một nét văn hóa tiêu biểu người Hà Nội xưa 17 Tiểu kết chương 25 Chương THỰC TRẠNG THỂ HIỆN SỰ THANH LỊCH CỦA NGƯỜI HÀ NỘI HIỆN NAY Ở KHU PHỐ CỔ 26 2.1 Khái quát số đặc điểm khu phố cổ Hà Nội 26 2.1.1 Giới thiệu chung 26 2.1.2 Khái quát lịch sử 27 2.1.3 Đặc trưng văn hóa khu phố cổ Hà Nội 28 2.2 Những biểu lịch người Hà Nội khu phố cổ 30 2.2.1 Biểu lịch ẩm thực 30 2.2.2 Biểu lịch giao tiếp ứng xử 32 2.2.2 Biểu lịch trang phục 33 2.2.4 Biểu lịch nhà 35 2.2.5 Biểu lịch lao động sản xuất 35 2.2.6 Biểu lịch thưởng thức văn hóa nghệ thuật 37 Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 3 KHOA VĂN HÓA HỌC 2.2.7 Biểu lịch vui chơi giải trí 38 2.2.8 Biểu lịch hoạt động tín ngưỡng tơn giáo 40 2.2.9 Biểu lịch sử dụng phương tiện lại 41 Tiểu kết chương 44 Chương MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH VÀ GIẢI PHÁP DUY TRÌ, PHÁT HUY SỰ THANH LỊCH CỦA NGƯỜI HÀ NỘI HIỆN NAY 46 3.1 Những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp người Hà Nội thể qua lịch từ xưa đến 46 3.2 Tác động “tồn cầu hóa” truyền thống lịch người Hà Nội 49 3.3 Các giải pháp bảo tồn phát huy truyền thống lịch người Hà Nội 56 KẾT LUẬN 60 TÀI LIỆU THAM KHẢO 62 PHỤ LỤC 63 Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 4 KHOA VĂN HÓA HỌC MỞ ĐẦU LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Thăng Long - Hà Nội ví trái tim nước Mảnh đất nơi “địa linh nhân kiệt”, nơi hội tụ, lan tỏa tinh hoa văn hóa vùng nước Việt Nam Suốt hàng nghìn năm lịch sử, từ Lý Thái Tổ định đô Thăng Long, với triều đại phong kiến độc lập, tự chủ Lý, Trần, Hậu Lê, Tây Sơn, ngày hôm nay; Thăng Long Hà Nội thu hút biết người tài giỏi, lịch lãm bốn phương đổ Mảnh đất lịch sử nghìn năm này, nơi hội tụ khí thiêng dân tộc hun đúc đào luyện nên nét tinh tế người Hà Nội mà ai, nhập vào tự nguyện chuyển đổi hành vi theo, để sở xây dựng phát huy phẩm chất văn hóa tốt đẹp, nhẹ nhàng mà tinh tế, vươn đến thành đạt lâu dài người Thăng Long Sống nơi thị thành, tiếp xúc, giao lưu kinh tế, văn hóa đa dạng Người Hà Nội ln tốt lên lịch lãm, ăn nói có dun, hoạt bát lịch Đó nét văn hóa riêng người Hà Nội Những phẩm chất tốt đẹp người Thăng Long chắt lọc kết tinh từ miền đất nước tinh hoa văn hóa bên ngồi Trong q trình hội nhập giao lưu văn hóa bốn phương tạo cho người nơi tính cách vừa hậu, lịch vừa hào hoa, phong nhã mang đậm phong cách riêng biệt Nét đẹp văn hóa người Hà Nội thể lối sống, ứng xử với môi trường tự nhiên mơi trường xã hội Đó phẩm chất lịch người Thăng Long Từ lâu, Hà Nội tự hào vẻ đẹp lịch mình, vẻ đẹp làm nên sắc văn hóa Thăng Long – Hà Nội Phẩm chất lịch Hà Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 5 KHOA VĂN HÓA HỌC thành thể lĩnh vực đời sống xã hội, ăn mặc, văn hóa giao tiếp, văn hóa ẩm thực, Trong bối cảnh tồn cầu hóa nay, nét lịch người Hà Nội dần mai nên cần bảo tồn phát huy nét văn hóa Hà Thành Với ý nghĩa thực tiễn đó, chúng tơi tiến hành nghiên cứu đề tài “Tìm hiểu nét lịch người Hà Nội qua khảo sát số phố cổ Hà Nội” TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU “Nét lịch người Hà Nội” đề tài nhiều tác giả nghiên cứu.Ta kể đến số cơng trình nghiên cứu đề tài như: Hà Nội 36 phố phường Thạch Lam, tập bút kí nhà văn câu chuyện, mảnh đời, đặc sản,những thú chơi… tất làm nên nét văn hóa tinh túy Hà Nội Nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc có tới 12 tập sách Hà Nội: Đường phố Hà Nội, Hà Nội, Hà Nội đường dịng sơng lịch sử, Cuộc khởi nghiã Hai Bà Trưng Hà Nội qua năm tháng, Hỏi đáp 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Văn hiến Thăng Long, Hà Nội thành phố nghìn năm, Hồ Hồn Kiếm Đền Ngọc Sơn, Mặt gương Tây Hồ, Thần tích nội thành, Phố đường Hà Nội… Người Hà Nội lịch, văn minh”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm 995 năm Thăng Long - Hà Nội, năm 2005 Trong có nhiều viết đặc sắc nhà khoa học chuyên nghiên cứu “Hà Nội học” Tác giả Lê Văn Ba với viết “Gieo mầm lịch từ gia đình” nói vấn đề cần phải giữ gìn phát huy truyền thống lịch từ cấp độ nhỏ gia đình Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 6 KHOA VĂN HÓA HỌC Các tác giả Phạm Xuân Hằng Lê Kim Sơn với viết “Về phạm trù lịch – vấn đề nhận thức đề xuất” nói nhận thức đề xuất phát huy truyền thống lịch người Hà Nội Nhà nghiên cứu Giang Quân với tham luận “Giao thoa lịch truyền thống với văn minh đại nếp sống người Hà Nội hơm nay” nói biến đổi nét lịch bối cảnh đất nước thời kì cơng nghiệp hóa – đại hóa Những cơng trình nghiên cứu tác phẩm tạo điều kiện cho tơi q trình nghiên cứu đề tài MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 3.1 Mục đích nghiên cứu Đề tài muốn tìm hiểu lịch người Hà Nội Thanh lịch nét văn hóa độc đáo, riêng biệt, hun đúc lưu truyền qua nhiều kỉ tạo nên phong cách riêng người vùng đất Hà Nội nét văn hóa bị mai 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để làm rõ mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ đề tài giải vấn đề sau: - Tìm hiểu tổng quan sở lý thuyết “Thanh lịch” biểu lịch người Hà Nội xưa - Thực trạng thể lịch người Hà Nội - Đánh giá lý giải nguyên nhân tác động đến thay đổi nét lịch người Hà Nội Trên sở đề xuất số giải pháp trì, phát huy truyền thống lịch thời đại người Hà Nội Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 7 KHOA VĂN HÓA HỌC ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 4.1 Đối tượng nghiên cứu Người Hà Nội văn hóa vùng đất Hà Nội thể qua lối sống, nếp sống, tính cách người nơi 4.2 Phạm vi nghiên cứu Một số phố cổ Hà Nội giai đoạn CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 5.1 Cơ sở lý luận Để tiến hành nghiên cứu đề tài, áp dụng số lý thuyết văn hóa học nhân học sau: - Lý thuyết văn hóa tộc người biến đổi văn hóa tộc người Khái niệm tộc người hiểu tộc người cụ thể cộng đồng 54 tộc người Việt Nam thể nhóm cộng đồng thuộc tộc người Cụ thể khóa luận, tác giả muốn đề cập đến tộc người Kinh tìm hiểu nhóm cộng đồng người Kinh sinh sống khu vực Hà Nội Cộng đồng hình thành phát triển theo chiều dài lịch sử khu vực Hà Nội tạo nên tổng thể lối sống, nếp sống, tính cách riêng Nhưng với thời gian, biểu văn hóa tộc người chắn có biến đổi - Lý thuyết văn hóa vùng đặc trưng văn hóa vùng Lý thuyết cho biết tùy theo không gian văn hóa hình thành tiểu vùng văn hóa khác Sự phân biệt vùng văn hóa với vùng văn hóa khác lấy tiêu chí đặc trưng văn hóa vùng (thể qua nhiều yếu tố như: lối sống, nếp sống, văn hóa nhận thức, văn hóa tổ chức đời sống, tính cách người,….) Qua qui chiếu để thấy tiểu vùng văn hóa Thăng Long – Hà Nội có đặc trưng văn hóa Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 8 KHOA VĂN HÓA HỌC vùng riêng biệt biểu nét lịch người Hà Nội 5.2 Phương pháp nghiên cứu Chúng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau: - Phương pháp điền dã để khảo sát thu thập thông tin Địa điểm khảo sát số khu phố cổ phố Hàng Bông, phố Hàng Gai, phố Thuốc Bắc số khu phố khác - Phương pháp khảo sát điều tra bảng hỏi biểu lịch người Hà Nội - Phương pháp vấn sâu người dân địa phương Chúng tiến hành vấn đối tượng khác lứa tuổi, giới tính, nghề nghiệp chủ yếu sinh sống khu phố cổ phố Hàng Bông, phố Cửa Đông, phố Thuốc Bắc… số khu vực khác Hà Nội - Kết hợp phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu nguồn tài liệu tham khảo khác phục vụ khóa luận KẾT CẤU CỦA ĐỀ TÀI Ngồi phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục , Mục lục, Tài liệu tham khảo, nội dung đề tài gồm chương: Chương Tổng quan sở lí luận “Thanh lịch” biểu “thanh lịch” người Hà Nội xưa Chương Thực trạng thể lịch người Hà Nội số khu phố cổ Chương Một số nhận định giải pháp nhằm trì phát huy lịch người Hà Nội Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 9 KHOA VĂN HÓA HỌC Chương TỔNG QUAN CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ “THANH LỊCH” VÀ NHỮNG BIỂU HIỆN THANH LỊCH CỦA NGƯỜI HÀ NỘI XƯA 1.1 QUAN NIỆM VỀ “THANH LỊCH” 1.1.1 Khái niệm “Thanh lịch” từ điển tiếng Việt Người Việt Nam có nhiều cách hiểu, nhiều quan điểm hai chữ “Thanh lịch”i Theo “Từ điển tiếng Việt” Viện Ngôn ngữ học biên soạn, “Thanh lịch” định nghĩa là: “Thanh nhã, lịch sự” “Thanh nhã” giải nghĩa “có vẻ đẹp nhã nhặn, lịch sự, ưa nhìn”[9 ; 944] , cịn “Lịch sự” có nghĩa là: “1.Có thái độ nhã nhặn, lễ độ tiếp xúc, phù hợp với quan niệm phép tắc ứng xử xã giao xã hội 2.Đẹp cách sang nhã”[9 ; 590] Nếu bóc tách nghĩa từ “Thanh lịch” ta thấy : “Thanh” phải nói tới cao tư tưởng, tình cảm, tâm hồn, liêm với cải xã hội, bạch – đạm sống đời thường, nhã cử nói “Lịch” bao gồm lịch lãm, lịch duyệt, lịch thiệp, lịch sự, Con người phải tu dưỡng rèn luyện có “Thanh” , cịn “Lịch” lại trải kinh nghiệm việc đời đem lại Phải đủ “Thanh” “Lịch” trọn vẹn Trong thực tế sống, có người có “Thanh” mà khơng “Lịch” ngược lại Nói đến “Thanh” đề cập tới cao, khiết, bạch, liêm, tịnh, tú, thản lối sống, tình cảm, tâm hồn, nhã cách ứng xử, cử chỉ, hành động, nói năng, trong, thoát, cao đẹp suy nghĩ, tư tưởng, tư Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 10 KHOA VĂN HÓA HỌC Tác giả đề tài chơi, giải trí vấn ơng lần thăm Hà Nội ) Ơng Vũ Thành Theo ơng , người Hà - Việc sử dụng phường tiện lại Cơng, 60 tuổi, Nơi có kĩ tính người Hà Nội khác hẳn với người sinh lựa chọn phương tiện miền Nam Người miền cần sống phố lại khơng? có phương tiện lại, cho dù đẹp hay Trống, xấu, cũ hay Nhưng người Hà Hồn Kiếm, Hà Nội kỹ tính việc sử Nội dụng phương tiện Đối với Hàng họ, khơng đơn phương tiện lại mà đồ trang sức Những dịng xe Vespa, Peugeot,… trí thức xưa ưa chuộng Ơng Nguyễn Theo ơng , - Tôi thấy này, lại Hà Tuấn Nam, 61 lịch sử dụng Nội có phong cách riêng Khi tuổi, phương tiện lại bắt đầu đổi mới, kinh tế phát triển, sống Cửa phố người Hà Nội dân Hà Nội lại chơi sang dân Sài Đông, thể Gịn Tất người nhà tơi Sài Gịn Hồn Kiếm, Hà nào? phát biểu câu này: dân Nội Hà Nội nghèo chơi sang Tất xe rác rưởi lơi từ Sài Gịn lại trả vào hết Ngồi khơng mà chê xấu Mà Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 80 KHOA VĂN HÓA HỌC toàn xe đắt tiền Đến người ta có phong cách tơi thấy lạ, anh cán xe đến quan, anh xe xịn phải để truớc đường anh xe kiểu – triệu, anh xe Tàu để kín, đưa vào góc khuất Đấy nét đặc trưng Hà Nội Tức hình thức, hào hoa, muốn khơng có thơi có phải có sang chút Anh giàu chút, mua ô tơ tồn mua xe xịn, khơng mua loại xe rẻ tiền Đấy nét Hà Nội dân Sài Gịn khơng Cái chạy chạy khơng cần biết đáng giá bao nhiêu, nước không cần, dân Hà Nội xe 50 cũ khơng được, tơi khơng sờ đến Nó khơng Đấy nét lại, phưong tiện dân Hà Nội Một giấu nhà tên, báo Ơng có nhận xét - Về chấp hành luật lệ giao thông, 47 việc chấp hành luật lệ người Hà Nội gốc không cư Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 81 KHOA VĂN HĨA HỌC tuổi, q Bắc giao thơng người xử với đường sá, phương tiện tính Ninh, sống Hà Nội nay? mạng người 25 năm phố thấy hàng ngày đường phố Hàng Mành, Hà Nội đâu Tơi nghĩ Hồn Kiếm, Hà người nơi khác đem Nội Tôi Anh để ý mà xem, có vấn ông nhân đường, vỉa hè ngang chuyến ơng qua đường, người ta nhìn trước ngó Hà sau, khép vạt áo giảm tay ga, Nội thăm bạn bè nhường đường cho người khác người Hà Nội gốc Nếu không tin anh hỏi họ thử xem! Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 82 KHOA VĂN HĨA HỌC Một số hình ảnh phố cổ Hà Nội Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 83 KHOA VĂN HĨA HỌC Một số hình ảnh khu phố cổ Hà Nội Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 84 KHOA VĂN HÓA HỌC Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 85 KHOA VĂN HÓA HỌC Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 86 KHOA VĂN HÓA HỌC Một số địa danh xung quanh khu phố cổ Chợ Đồng Xuân, trung tâm buôn bán truyền thống thành phố Nhà hát Lớn Hà Nội Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 87 KHOA VĂN HÓA HỌC Hồ Gươm, biểu tượng cho Hà Nội lịch Khuê Văn Các - Văn Miếu Quốc Tử Giám Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 88 KHOA VĂN HÓA HỌC Nhà thờ Lớn Hà Nội Sản phẩm gốm làng nghề truyền thống Bát Tràng đường gốm sứ Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 89 KHOA VĂN HĨA HỌC Một số ăn ngon Hà Nội Phở Hà Nội Bánh Thanh Trì Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 90 KHOA VĂN HÓA HỌC Cốm làng Vòng Bún chả Hà Nội Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 91 KHOA VĂN HĨA HỌC Hình ảnh người gái Hà Nội lịch xưa thể qua trang phục áo dài truyền thống Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 92 KHOA VĂN HÓA HỌC Nét lịch người Hà Nội giao tiếp ứng xử chủ nhà khách Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 93 KHOA VĂN HĨA HỌC (1).Hồng Phê, Từ điển Tiếng Việt, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1988, trang 944 (2).Hoàng Phê, Từ điển Tiếng Việt, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1988, trang 590 (3)Tổng hợp tham luận hội thảo “Người Hà Nội lịch, văn minh”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm 995 năm Thăng Long - Hà Nội, Nxb Hà Nội, 2005, trang 14 (4)Lê Văn Ba,bài viết “Gieo mầm lịch từ gia đình” , Kỷ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm 995 năm Thăng Long - Hà Nội, Nxb Hà Nội, 2005, trang 184 (5)Phạm Xuân Hằng Lê Kim Sơn, viết “Về phạm trù lịch – vấn đề nhận thức đề xuất”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm 995 năm Thăng Long - Hà Nội, Nxb Hà Nội, 2005, trang 122 (6) Giang Quân,tham luận “Giao thoa lịch truyền thống với văn minh đại nếp sống người Hà Nội hôm nay”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm 995 năm Thăng Long - Hà Nội, Nxb Hà Nội, 2005, trang 87 Nguyễn Xuân Trường - VHH1A Page 94 ... tơi tiến hành nghiên cứu đề tài ? ?Tìm hiểu nét lịch người Hà Nội qua khảo sát số phố cổ Hà Nội? ?? TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ? ?Nét lịch người Hà Nội? ?? đề tài nhiều tác giả nghiên cứu.Ta kể đến số cơng trình... Hà Nội trí cao Nhận định cho lịch biểu qua trang phục khác theo số năm sinh sống Hà Nội Những người sống Hà Nội 15 năm cho trang phục người Hà Nội thể nét lịch nhiều so với người sống Hà Nội. .. Hà Nội: Đường phố Hà Nội, Hà Nội, Hà Nội đường dòng sông lịch sử, Cuộc khởi nghiã Hai Bà Trưng Hà Nội qua năm tháng, Hỏi đáp 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Văn hiến Thăng Long, Hà Nội thành phố