CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI
Cơ sở lý luận về xây dựng nông thôn mới
1.1.1 Khái niệm về nông thôn mới và xây dựng nông thôn mới
1.1.1.1 Khái niệm nông thôn mới
Nông thôn mới là mô hình tổ chức nông thôn hiện đại, đáp ứng các tiêu chí mới trong bối cảnh hiện nay, với sự tiến bộ vượt trội so với nông thôn truyền thống Mô hình này không chỉ mang lại sự văn minh, hiện đại cho nông thôn mà còn bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống, tạo nên sự hài hòa giữa phát triển và gìn giữ bản sắc địa phương.
Theo Thông tư số 54/TT-NNPTNT ngày 21/8/2009, vùng nông thôn mới Việt Nam là khu vực không thuộc nội thành, được quản lý bởi Ủy ban Nhân dân xã Nông thôn mới không chỉ là nông thôn truyền thống mà còn mang tính chất hiện đại với làng xã văn minh, sạch đẹp và hạ tầng phát triển Sản xuất nông nghiệp hướng tới bền vững, đời sống người dân được cải thiện, giá trị văn hóa truyền thống được bảo tồn và xã hội nông thôn có an ninh tốt, quản lý dân chủ.
Nông thôn mới là mô hình cộng đồng hiện đại, kết hợp các thành tựu khoa học - kỹ thuật tiên tiến, đồng thời bảo tồn những giá trị văn hóa và đặc trưng của cuộc sống tinh thần Việt Nam.
Mô hình nông thôn mới được định nghĩa bởi các yếu tố như đáp ứng yêu cầu phát triển, đổi mới tổ chức và cảnh quan môi trường, đạt hiệu quả cao trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội, và có những tiến bộ so với mô hình cũ Đây là tổng thể các đặc điểm và cấu trúc hình thành một kiểu tổ chức nông thôn theo tiêu chí mới, phù hợp với yêu cầu hiện tại Một số tiêu chí của mô hình nông thôn mới có thể được xác định dựa trên những đặc điểm này.
Mô hình nông thôn mới dựa trên đơn vị cơ bản là làng - xã, nơi cộng đồng tự quản hoạt động mà không bị can thiệp sâu từ Nhà nước, tôn trọng hương ước và lệ làng hợp pháp Sự kết hợp hài hòa giữa quản lý Nhà nước và tự quản của nông dân giúp phát huy giá trị truyền thống, tạo ra bầu không khí xã hội tích cực và duy trì sự cân bằng trong đời sống kinh tế - xã hội Điều này góp phần đảm bảo an ninh trật tự và hình thành môi trường thuận lợi cho sự phát triển kinh tế nông thôn.
Để đáp ứng nhu cầu thị trường hóa, đô thị hóa và công nghiệp hóa, cần tạo điều kiện vật chất và tinh thần cho nông dân phát triển kinh tế ngay trên quê hương của họ Quan trọng là hỗ trợ người dân chuyển đổi từ lối sống tự cung tự cấp sang sản xuất hàng hóa, dịch vụ và du lịch, giúp họ có thể "ly nông bất ly hương".
Ba là, có khả năng khai thác và nuôi dưỡng nguồn lực hiệu quả, đạt tăng trưởng kinh tế bền vững; bảo vệ môi trường sinh thái; phát triển tiềm năng du lịch; khôi phục làng nghề truyền thống và tiểu thủ công nghiệp; ứng dụng công nghệ cao trong quản lý và sinh học; đồng thời phát triển cơ cấu kinh tế nông thôn hài hòa, hội nhập với địa phương, vùng, quốc gia và quốc tế.
Dân chủ nông thôn cần được mở rộng và thực hiện một cách hiệu quả, cho phép các chủ thể như lao động nông thôn, chủ trang trại và hộ nông dân tham gia tích cực vào quyết định chính sách phát triển nông thôn Việc cung cấp thông tin minh bạch và hiệu quả giữa các tác nhân liên quan là rất quan trọng để đảm bảo sự phân phối công bằng Người nông dân phải có quyền tự do quyết định trên đất đai của mình, lựa chọn phương án sản xuất kinh doanh phù hợp với chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước để nâng cao đời sống cá nhân và phát triển quê hương.
Nông dân và nông thôn phát triển văn hóa, nâng cao dân trí, giải phóng sức lao động và phát huy nhiệt tình cách mạng, tạo nên sức mạnh nội sinh trong xây dựng nông thôn mới Người nông dân có cuộc sống ổn định, giàu có, với trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật và tay nghề cao, đồng thời duy trì giá trị văn hóa truyền thống và lối sống văn minh hiện đại Họ tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và tích cực tham gia vào các phong trào chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh quốc phòng và đối ngoại, nhằm hoàn thiện bản thân và nâng cao chất lượng cuộc sống, góp phần xây dựng quê hương văn minh, giàu đẹp.
Các tiêu chí này đang trở thành mục tiêu, yêu cầu trong hoạch định chính sách về XDNTM ở nước ta trong giai đoạn hiện nay [31]
Nông thôn mới cần phải là nông thôn thực sự, khác với các khu vực đô thị như thị tứ, thị trấn hay thành phố Nông thôn hiện đại được định nghĩa qua năm nội dung cơ bản: làng xã văn minh và sạch đẹp với hạ tầng hiện đại; sản xuất bền vững theo hướng kinh tế hàng hóa; đời sống vật chất và tinh thần của người dân ngày càng được cải thiện; bản sắc văn hóa dân tộc được gìn giữ và phát triển; và xã hội nông thôn có an ninh tốt, quản lý dân chủ.
1.1.1.2 Khái niệm xây dựng nông thôn mới a Phát triển nông thôn
Phát triển nông thôn khác với phát triển kinh tế, tập trung vào sự phát triển tại khu vực nông thôn Nó có thể được hiểu là sự tiến bộ về kinh tế - xã hội trong một phạm vi hẹp hơn so với phát triển kinh tế tổng thể.
Phát triển nông thôn đề cập đến những thay đổi thiết yếu tại các vùng nông thôn, tuy nhiên, nhu cầu phát triển có thể khác nhau tùy theo quốc gia, khu vực và địa phương Theo quan điểm chung, phát triển thường được hiểu là quá trình tăng trưởng và hiện đại hóa, nhằm mang lại lợi ích cho người nghèo.
Phát triển nông thôn bền vững là quá trình nâng cao mức sống của người dân nông thôn thông qua phát triển kinh tế - xã hội với tốc độ cao Điều này phải phù hợp với nhu cầu con người, đồng thời đảm bảo sự tồn tại bền vững và tiến bộ lâu dài trong khu vực nông thôn Sự phát triển này cần dựa vào việc sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên, trong khi vẫn bảo vệ môi trường sinh thái nông thôn Mục tiêu là đáp ứng nhu cầu xã hội hiện tại mà không làm cạn kiệt tài nguyên, đảm bảo không để lại hậu quả cho các thế hệ tương lai.
Theo Umalele trong “Kế hoạch phát triển nông thôn ở Châu Phi”, phát triển nông thôn được hiểu là việc nâng cao chất lượng cuộc sống cho đông đảo người dân có thu nhập thấp sống tại khu vực nông thôn, đồng thời khuyến khích họ tự lực trong quá trình phát triển.
Theo Nandasema Ratnapala, phát triển nông thôn không thể là một hoạt động cục bộ và thiếu quyết tâm, mà cần phải là một quá trình liên tục trên toàn quốc Phát triển nông thôn phải gắn liền với các giải pháp kinh tế, xã hội và môi trường để đạt được sự bền vững Về kinh tế, cần đầu tư vào hạ tầng nông thôn, công nghệ và thông tin để nâng cao sức cạnh tranh sản phẩm Về xã hội, cần phát triển tổ chức xã hội, khuyến khích sự tham gia của cư dân nông thôn và công nhận đa dạng hình thức kinh tế nông thôn Cuối cùng, về môi trường, cần bảo tồn tài nguyên và quản lý tốt môi trường nông thôn để đảm bảo sự phát triển bền vững.
Kinh nghiệm XDNTM mới ở một số nước trên thế giới và ở Việt Nam 31 1 Kinh nghiệm về XDNTM ở một số nước trên thế giới
1.2.1 Kinh nghiệm về XDNTM ở một số nước trên thế giới
Phát triển nông thôn để xây dựng nông thôn mới (XDNTM) hiện nay là một mối quan tâm chung của cộng đồng quốc tế Kinh nghiệm từ một số quốc gia trong lĩnh vực này có thể cung cấp những bài học quý giá cho Việt Nam.
1.2.1.1 Hàn Quốc: Phong trào Làng mới [14]
Cuối thập niên 60 của thế kỷ XX, Hàn Quốc đối mặt với nhiều khó khăn, khi GDP bình quân đầu người chỉ đạt 85 USD và phần lớn dân cư sống trong cảnh thiếu thốn, với 80% dân nông thôn không có điện và phải sống trong những căn nhà lợp lá Để cải thiện tình hình, phong trào làng mới (SU) đã được khởi xướng với ba tiêu chí chính: cần cù, tự lực vượt khó và hợp tác cộng đồng.
Năm 1970, sau các dự án thí điểm đầu tư nông thôn thành công, Chính phủ Hàn Quốc đã khởi xướng phong trào Làng mới, nhận được sự hưởng ứng mạnh mẽ từ nông dân Họ tích cực cải tạo nhà ở từ mái lá sang mái ngói, mở rộng và nâng cấp đường giao thông, cùng với việc đầu tư vào các công trình phúc lợi công cộng Phương thức canh tác cũng được đổi mới, áp dụng canh tác tổng hợp với các mặt hàng chủ lực như nấm và cây thuốc lá để gia tăng giá trị xuất khẩu Chính phủ còn khuyến khích xây dựng nhiều nhà máy ở nông thôn, tạo ra việc làm và nâng cao thu nhập cho nông dân.
Bộ mặt nông thôn Hàn Quốc đã trải qua những thay đổi kỳ diệu trong vòng 8 năm, với các dự án phát triển hạ tầng nông thôn cơ bản được hoàn thành Từ năm 1971 đến 1978, Hàn Quốc đã cứng hóa 43.631 km đường làng và 420.220 km đường ngõ xóm, giúp 98% hộ gia đình có điện thắp sáng Đặc biệt, việc hiến đất và tháo dỡ công trình được thực hiện tự nguyện bởi người dân, thể hiện tinh thần cộng đồng và sự đóng góp của họ cho sự phát triển của thôn làng.
Để xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn, cần phát huy nội lực của người dân với phương châm "Nhà nước bỏ ra 1 vật tư, nhân dân bỏ ra 5-10 công sức và tiền của" Người dân sẽ quyết định loại công trình nào cần ưu tiên, tham gia công khai trong việc bàn bạc, thiết kế, thi công và nghiệm thu công trình Vào năm 1971, Chính phủ hỗ trợ 33.267 làng với mỗi làng 335 bao xi măng, và năm 1972, 1.600 làng được lựa chọn để nhận thêm 500 bao xi măng và một tấn sắt thép Người dân tự quyết định mức đóng góp đất và ngày công cho các dự án.
Phát triển sản xuất nông nghiệp là chìa khóa để tăng thu nhập cho nông dân Với hạ tầng tốt và sự hỗ trợ từ các đơn vị chuyển giao kỹ thuật cùng giống mới, nông dân có thể nâng cao năng suất cây trồng và vật nuôi, đồng thời xây dựng các vùng chuyên canh Chính phủ cũng đang đầu tư xây dựng nhiều nhà máy chế biến tại nông thôn và triển khai các chính sách tín dụng nông thôn nhằm thúc đẩy sản xuất.
Hàn Quốc chú trọng đào tạo cán bộ phục vụ phát triển nông thôn, xác định đội ngũ cán bộ cơ sở tự nguyện và do dân bầu là yếu tố quan trọng nhất cho phong trào làng mới - SU Để hỗ trợ, nước này đã xây dựng 3 trung tâm đào tạo quốc gia và mạng lưới trường nghiệp vụ địa phương, cung cấp các lớp học từ 1 - 2 tuần nhằm trang bị kiến thức thiết thực, bao gồm kỹ năng quản lý dự án phát triển cộng đồng.
Hàn Quốc đã phát huy dân chủ trong phát triển nông thôn thông qua việc thành lập hội đồng phát triển xã, cho phép quyết định sử dụng trợ giúp của Chính phủ dựa trên sự công khai và thảo luận dân chủ Thành công của họ nằm ở việc xã hội hóa các nguồn hỗ trợ, giúp người dân tự quyết định lựa chọn dự án và tham gia giám sát công trình.
Vào thứ năm, việc phát triển cộng đồng đã tái thiết lập hợp tác xã (HTX) nhằm phục vụ trực tiếp nhu cầu của người dân Phong trào làng mới – SU đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự phát triển của HTX Các HTX hiện nay hoạt động đa dạng và hiệu quả, cung cấp dịch vụ tín dụng, đầu vào cho sản xuất, tiếp thị nông sản, bảo hiểm nông thôn cùng nhiều dịch vụ khác.
Vào thứ sáu, việc phát triển và bảo vệ rừng trở thành trách nhiệm của toàn dân nhằm bảo vệ môi trường Chính phủ sẽ quy hoạch và xác định các chủng loại cây rừng phù hợp, đồng thời hỗ trợ giống cây và tổ chức tập huấn kỹ thuật cho việc chăm sóc vườn ươm cũng như trồng rừng Tất cả các chủ đất trên vùng núi trọc đều được yêu cầu phải thực hiện trồng rừng và bảo vệ rừng.
Phong trào làng mới của Hàn Quốc đã chuyển đổi các cộng đồng nông thôn cũ thành những cộng đồng nông thôn mới đẹp hơn và năng động hơn Khu vực nông thôn hiện nay có khả năng tự tích lũy, tự đầu tư và phát triển, góp phần quan trọng vào sự giàu có của Hàn Quốc từ một quốc gia nông nghiệp Với mức đầu tư không lớn, phong trào này đã tạo ra những thay đổi tích cực và bền vững cho đời sống người dân.
1.2.1.2 Nhật Bản: “Mỗi làng một sản phẩm” [14]
Từ thập niên 70, tỉnh Oita, Nhật Bản, đã khởi xướng phong trào “Mỗi làng một sản phẩm” nhằm phát triển nông thôn tương ứng với sự phát triển chung của cả nước Việc lựa chọn và phát triển sản phẩm phù hợp với đặc điểm và thế mạnh của từng làng giúp tối ưu hóa nguồn lực, tạo dựng vị thế trên thị trường và mở ra cơ hội phát triển bền vững cho cộng đồng.
Sau gần 30 năm phát triển, phong trào “Mỗi làng một sản phẩm” tại Nhật Bản đã gặt hái nhiều thành công rực rỡ, thu hút sự chú ý không chỉ từ các địa phương trong nước mà còn từ nhiều quốc gia khác Một số nước ở Đông Nam Á đã áp dụng kinh nghiệm từ phong trào này và đạt được những thành tựu nhất định trong phát triển nông thôn.
Nhật Bản hiện vẫn duy trì chính sách nông nghiệp từ năm 1971 nhằm kiểm soát giá gạo, khi sản lượng lúa gạo trong nước vượt quá nhu cầu tiêu dùng Để hỗ trợ nông dân, Chính phủ sử dụng ngân sách để mua gạo, đặc biệt khi giá gạo giảm.
Khi chuẩn bị gia nhập WTO, Trung Quốc dự báo sẽ có khoảng 9,6 triệu lao động nông nghiệp bị giảm, khiến cuộc sống của nông dân trở nên khó khăn hơn do trình độ lạc hậu Tuy nhiên, sau khi thực hiện chính sách Tam nông nhằm xây dựng một xã hội hài hòa, bộ mặt nông thôn Trung Quốc đã có những thay đổi vượt bậc.