BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỒ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN NGUYỆT NGA TỪ NGỮ CHỈ XUẤT TRONG TIẾNG VIỆT CHUYÊN NGÀNH : LÝ LUẬN NGÔN NGỮ MÃ SỐ: 5.0408 LUẬN VĂN THẠC SỸ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS BÙI MẠNH HÙNG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂM 2003 MỤC LỤC MỤC LỤC T T KÍ HIỆU XUẤT XỨ CÁC DẪN LIỆU T T DẪN NHẬP T T Đối tượng nghiên cứu .5 T T Lý chọn đề tài .5 T T 3 Lịch sử vấn đề T T Phương pháp nghiên cứu nguồn liệu 11 T T Cấu trúc luận văn 12 T T CHƯƠNG 1: NHỮNG CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 14 T T 1.1 Ngữ cảnh (context) .14 T T 1.2 Vật qui chiếu (referent) .15 T T 1.3 Qui chiếu (reference) 18 T T 1.4 Người nói – người nghe .20 T T 1.5 Khái niệm xuất (deixis) .21 T T CHƯƠNG 2: NHỮNG PHẠM TRÙ CHỈ XUẤT CƠ BẢN VÀ PHƯƠNG TIỆN BIỂU THỊ 25 T T 2.1 Phạm trù xuất (person deixis) xuất xã hội (social deixis) .25 T T 2.2 Phạm trù xuất không gian (spatial deixis) 33 T T 2.3 Phạm trù xuất thời gian (temporal deixis) 37 T T 2.4 Phạm trù xuất diễn ngôn (discourse deixis) 40 T T 2.4.1 Những yếu tố hồi 41 T T 2.4.2 Những yếu tố khứ 44 T T CHƯƠNG 3: VIỆC SỬ DỤNG CÁC TỪ NGỮ CHỈ XUẤT TRONG THỰC TẾ GIAO TIẾP 46 T T 3.1 Khái quát 46 T T 3.2 Việc sử dụng từ ngữ xuất thực tế giao tiếp .47 T T 3.2.1 Phạm trù xuất xuất xã hội 47 T T 3.2.2 Phạm trù xuất không gian .61 T T 3.2.3 Phạm trù xuất thời gian 64 T T 3.2.4 Phạm trù xuất diễn ngôn 67 T T KẾT LUẬN 71 T T TÀI LIỆU THAM KHẢO 74 T T KÍ HIỆU XUẤT XỨ CÁC DẪN LIỆU T T T T T T 7 T T T BNNH: T DMH: T ĐB: T ĐC: T ĐHC: T HG: T HXH: T LQV: T LTV: T 10 MVK: T T 11 N.KH: T T 12 NB: T T 13 NC: T T 14 NĐD: T T 15 NĐT: T T 16 NH: T T 17 NKĐ: T T 18 NMC: T T 19 NN: T T 20 NT: T T 21 NTTH: T T Bùi Năng Ngân Hằng T Dương Minh Hải T Đức Ban T Đỗ Chu T Đỗ Hữu Châu T Hàn Giang T Hồ Xuân Hương T Lưu Quang Vũ T Lê Trí Viễn T Ma Văn Kháng T Nguyễn Khải T Nguyễn Bính T Nam cao T Nguyễn Địch Dũng T Nguyễn Đức Thọ T Nguyên Hồng T Nguyễn Khoa Đăng T Nguyễn Minh Châu T Nguyên Ngọc T Nguyễn Thi T Nguyễn Thị Thu Huệ T 22 NVQ: T T 23 PHC: T T 24 PTC: T T 25 TA: T T 26 Th.H: T T 27 TH: T T 28 T.H: T T 29 VTM: T T 30 VTT: T T Ngô Văn Quang T Phan Huy Chú T Phùng Thành Chủng T Thu Anh T Thanh Hải T Tơ Hồi T Tố Hữu T Vương Tuyết Mai T Vũ Thị Thường T DẪN NHẬP Đối tượng nghiên cứu Trong giao tiếp, người nói thường sử dụng số phương tiện ngơn ngữ để T như: tao, ta, tơi, tớ, mình, chúng tao, chúng ta, chúng tơi, chúng tớ, chúng mình, v.v., T7 T5 T2 người nghe như: mày, mi, bay, chúng mày, bọn mày, bọn bay, v.v hay để xác định không T7 T7 gian như: đây, đấy, đó, này, nọ, kìa, ấy, v.v thời gian như: nay, mai, hôm nay, T7 T7 T7 ngày mai, lúc này, bây giờ, v v , Ngữ pháp truyền thống gọi từ ngữ vừa nêu đại T5 T2 từ, danh từ / danh ngữ Tuy nhiên ngơn ngữ học đại, có lĩnh vực nghiên cứu có tên "ngữ dụng học" lại không quan tâm đến chất từ loại từ ngữ mà "nghiên cứu quan hệ ký hiệu với người sử dụng chúng" Trong khuôn khổ lĩnh vực khoa học từ ngữ có tính trị nói gọi từ ngữ T7 T7 T7 xuất (deictic expression) Như tên đề tài nêu, cơng trình tập trung nghiên cứu vấn đề T7 từ ngữ xuất tiếng Việt Ngoài việc xác định, phân loại từ ngữ xuất theo phạm trù quan điểm ngữ dụng học, chúng tơi cịn ý so sánh để tìm giông khác từ ngữ xuất nội tiếng Việt tiếng Việt với số ngơn ngữ khác Chiếm vị trí quan trọng cơng trình nghiên cứu chúng tơi việc nghiên cứu từ ngữ xuất sử dụng thực tế giao tiếp Lý chọn đề tài Dụng học (Pragmatics) môn ký hiệu học Ch Morris đề xướng từ T năm 30 kỷ XX đến năm 70 việc nghiên cứu dụng học tạo nên sóng mạnh mẽ Ngữ dụng học (Linguistic Pragmatics) (dụng học ngôn ngữ học) chuyên T ngành mẻ, lại đáp ứng cách tiếp cận tổng hợp ngơn ngữ nên việc tìm hiểu môn trở thành nhu cầu quan tâm đến ngơn ngữ nói chung tiếng Việt nói riêng Một nhiệm vụ cổ điển ngữ dụng học nghiên cứu vấn đề xuất, T từ ngữ xuất từ ngữ chuyên dùng giao tiếp có đặc trưng đáng ý, thể rõ nét quan hệ phương tiện ngôn ngữ ngữ cảnh (context) Đó khơng vấn đề ngơn ngữ học mà vấn đề logic học, triết học, tâm lý học Nó đặt nhiều vấn đề nan giải mối quan hệ ngữ nghĩa học ngữ dụng học Mặt khác, việc hiểu biết sâu sắc từ ngữ xuất tiếng Việt điều thiếu giáo viên giảng dạy tiếng Việt Tuy nhiên lại vân đề giải đường từ vựng học mà giải từ góc độ ngữ dụng học Từ ngữ xuất nhóm từ ngữ phổ quát tất ngôn ngữ giới T Hầu hết cơng trình nghiên cứu ngữ dụng học dành phần quan trọng để trình bày vân đề xuất Tuy nhiên, tiếng Việt chưa có cơng trình đề cập riêng đến vấn đề cách có hệ thống Từ tất điều vừa nêu, chúng tơi nhận thấy cần phải tìm hiểu vấn đề từ ngữ T xuất tiếng Việt ánh sáng ngữ dụng học cách chi tiết, cặn kẽ nhằm: - Góp phần làm sáng tỏ đặc điểm cách sử dụng số phương tiện ngôn ngữ T tiếng Việt từ góc độ lý thuyết ngôn ngữ học - Nâng cao việc học tập giảng dạy tiếng Việt nhà trường T Lịch sử vấn đề 3.1 Ở nước ngoài, từ năm 60 kỷ XX số cơng trình nghiên cứu T T1 nhà triết học logic học tiếng L.Wittgenstein, J Austin, J Searle, v v T2 T2 giúp độc giả làm quen với vấn đề ngữ dụng học Đến năm 80 ngữ dụng học trở nên quen thuộc qua cơng trình nghiên cứu của: S Levinson, G Leech, R Huríord & B Heasley, J L Mey, G Yule, v.v Gần độc giả Việt Nam hiểu rõ ngữ dụng học qua viết dịch từ T tiếng Nga sang tiếng Việt "Nguồn gốc, vấn đề phạm trù dụng học" N Archiunova E Paducheva (1999) Ở viết tác giả đề cập đến nhiều vân đề ngữ dụng học, vấn đề xuất chiếm phần đáng kể Nội dung chủ yếu mà tác giả quan tâm là: - Sở yếu tố xuất phụ thuộc vào ngữ cảnh sử dụng T - Yếu tố xuất yếu tố mà nội dung có nhận diện khách thể - T vật, vị trí, thời điểm, v.v qua quan hệ với hành động ngơn từ, qua nhân vật tham gia ngữ cảnh hành động ngôn từ - "Ý nghĩa" từ xuất cách chiếu vật sau đóng xong vai T từ xuất rời khỏi "sân khấu" Bên cạnh tác giả phân chia yếu tố xuất thành nhóm T sau: - Đại từ nhân xưng thứ thứ hai (và động từ thứ nhất, thứ T hai) - Trạng từ đại từ định mạo từ xác định xuất T - Phương tiện thời động từ T - Các thành tố xuất ngữ nghĩa trạng từ động từ T Đây viết đề cập đến vấn đề chung, khái quát dụng học nên vấn đề T xuất trình bày khái qt khơng mang đặc tính riêng tiếng Việt Đặc biệt Nga xuất chuyên luận nghiên cứu từ ngữ xuất (E L T Erzinkjan 1988) Cơng trình miêu tả phân tích đối chiếu từ ngữ xuất tiếng Nga tiếng Anh Có thể coi số ỏi cơng trình chun nghiên cứu vấn đề xuất 3.2 Ở Việt Nam, cơng trình nghiên cứu tiếng Việt từ góc T T1 độ ngữ dụng học cơng trình Hoàng Phê (1989) đến đầu năm 90 vấn đề ngữ dụng học nghiên cứu phổ biến Việt Nam Năm 1991 vấn đề xuất tiếng Việt đề cập đến cơng trình "Tiếng T Việt - sơ thảo ngữ pháp chức năng" (quyển I) Cao Xuân Hạo Tuy nhiên, "sở câu yếu tố xuất" chiếm mục nhỏ, không đáng kể, tác giả nhắc đến phác thảo "vài nét dụng pháp" Trong mục yếu tố xuất tác giả đề cập đến mà khơng bàn bạc thêm ngồi việc khẳng định: "Trong câu tách khỏi ngôn tình danh ngữ (cũng câu) có nghĩa, nói chung chưa có sở chỉ, có số danh ngữ yếu tố xuất vật có tính "duy nhất" vơ điều kiện khơng lệ thuộc vào thời gian tình phát ngôn như: hành tinh, sống, nhân loại, thời gian, chất plutonium chủng loại vật xét tồn thể có sở thực hữu, cịn lại số danh ngữ khơng có sở số danh ngữ khác (và yếu tố xuất) có sở tiềm năng" (Cao Xuân Hạo 1991: T7 T7 60) Điều có nghĩa tác giả khẳng định sở câu (phát ngôn) muốn xác định phải gần hoàn toàn vào ngữ cảnh Cũng cơng trình mục "Những phương tiện ngơn ngữ học có tác dụng liên kết câu với văn (ngôn bản)", Cao Xuân Hạo xác định cách tương đối đầy đủ yếu tố hồi chỉ, khứ Tác giả cho "trong tiếng Việt yếu tố hồi gồm có đại từ ngữ đoạn danh từ đơn vị thường có nghĩa khái quát kết hợp với định từ" (Cao Xuân Hạo 1991: 195) Ông chia từ hồi thành: - Các đại từ hồi danh như: nó, hắn, chúng, chúng nó, họ, thế, vậy, đây, đấy, T T7 đó, - Các đại từ hồi có gốc danh từ kết hợp với từ (trong bị trọng âm T T7 T7 T7 T7 nhược hóa nhiều, thường phát âm [i5]: anh í, chị í, cô í, bà í P P T7 Trong văn viết cịn có đại từ chàng, nàng, ngài, ngữ đoạn hồi vị T T7 T7 ngữ hay danh ngữ xác định định từ hồi chỉ: này, ấy, đó, thế, T7 Các yếu tố khứ bao gồm: T - Yếu tố khứ danh từ này, T T7 Vd: Tơi có việc cần nhờ anh T T7 Đây câu chuyện mười năm trước, kể cho anh nghe T - Những ngữ đoạn yếu tố khứ danh như: sau đây, đây, T T7 đoạn (đây), chương sau Đóng góp tác giả ơng giúp cho người đọc tiếp cận với yếu tố xuất, T hiểu biết cặn kẽ phạm trù xuất diễn ngôn thông qua việc miêu tả nêu rõ cách dùng yếu tố hồi chỉ, khứ yếu tố cần thiết để người đọc tiếp nhận giải mã văn Năm 1993 tác giả Đỗ Hữu Châu trình bày số vấn đề ngữ dụng học "Đại T cương ngơn ngữ học" (tập 2) Với cơng trình này, vấn đề xuất tiếng Việt lần đề cập bàn bạc sâu mục "chiếu vật xuất" Ngoài việc định nghĩa từ xuất, định vị, tọa T độ mốc, tác giả cịn trình bày chi tiết cách định vị Tác giả cho có ba phạm trù T7 T7 quen thuộc ngữ pháp hóa nghiên cứu ngữ pháp cổ điển là: - Phạm trù ngôi: bao gồm thứ nhất, ngơi thứ hai ngơi thứ ba nói tới T giao tiếp, biểu qua từ như: tôi, tao, mày, mi, v.v T7 T7 - Phạm trù địa điểm, không gian biểu qua từ: này, kia, v.v T T7 T7 - Phạm trù thời gian: biểu qua từ như: hôm qua, bây giờ, lúc này, v.v T T7 T7 Ngoài ba phạm trù trên, tác giả nhắc đến định vị diễn ngôn định vị T xã hội "Định vị diễn ngôn định vị câu nói cách quy chiếu với phần diễn ngơn có xuất hiện" (Đỗ Hữu Châu 1993: 237) Định vị xã hội bao gồm từ như: ngài, bệ hạ, ông, bày anh, chị, v.v T7 T7 Bên cạnh phạm trù vừa nêu, tác giả ý phân biệt định vị thời gian, T không gian chủ quan khách quan Trong giáo trình "Giản yếu ngữ dụng học" (1995), tác giả lại phân chia thành sáu T cách định vị sau: - Định vị xưng hô: bao gồm thứ nhất, thứ hai giao tiếp T - Định vị không gian chủ quan: thường dùng danh từ chung ngữ danh từ T miêu tả xác định kèm theo từ xuất không gian: này, T7 - Định vị thời gian chủ quan thường dùng từ xuất thời gian như: qua, mai, T T7 năm ngối, ngày kia, hơm sau, tháng sau, tuần này, thứ tư này, v.v T7 - Định vị theo nhận thức thường dùng từ ngữ xuất như: ấy, đó, nọ, thế, T T7 T7 T7 vậy, v.v T7 - Định vị khách quan: cách sử dụng thời gian, không gian thực khách quan để T định vị - Định vị ngôn bản: cách định vị phép đại từ Định vị ngơn có hai T dạng: + Dạng hồi chỉ: định vị theo vật, việc nói tiền ngôn T + Dạng khứ chỉ: định vị theo ngôn T Nếu vào cách phân chia người đọc khó phân biệt khác T cách định vị theo nhận thức, định vị chủ quan định vị khách quan Vì ba cách phân định lấy thời gian không gian hội thoại làm mốc, có nghĩa chúng cách định vị chủ quan Sau tìm hiểu kỹ hai cơng trình chúng tơi thấy phân loại cách T định vị (tuy có nhập nhằng) tác giả đồng thời phân loại từ ngữ xuất Theo quan niệm chúng tơi cách phân loại "Đại cương ngôn ngữ học" (tập 2) hợp lý Theo từ ngữ xuất bao gồm: - Chỉ xuất ngôi; T - Chỉ xuất thời gian; T - Chỉ xuất không gian; T - Chỉ xuất diễn ngôn; T - Chỉ xuất xã hội T Như vậy, hai cơng trình nghiên cứu tác giả Đỗ Hữu Châu dừng lại việc T định nghĩa phân loại cách sơ lược từ ngữ xuất tiếng Việt Cơng trình nghiên cứu ngữ dụng học gần "Đại cương ngôn ngữ học, tập T hai Ngữ dụng học" (Đỗ Hữu Châu 2001) Có thể so sánh cơng trình nghiên cứu với cơng trình trước lời giới thiệu tác sau: Phần Ngữ dụng học viết năm 1993 "lần cung cáp nhìn tồn cảnh với tri thức ngắn gọn có hiệu lực đặt vấn đề, định hướng chuyên ngành ngữ dụng học, góp phần tích cực vào việc mở lĩnh vực nghiên cứu mẻ, hấp dẫn cho Việt ngữ học" Còn phần Ngữ dụng học viết năm 2001: "một mặt nhằm trình bày cách chi tiết, đầy đủ, cập nhật hoa tri thức, phương pháp vấn đề chuyên ngành đặt cho ngôn ngữ học giới, mặt nhằm giới thiệu tổng quát thành tựu nghiên cứu ngữ dụng học Việt Nam khoảng 15 năm qua, mặt khác để trao đổi với đồng nghiệp cách hiểu số khái niệm ngữ dụng học then chốt" Cũng tinh thần này, vấn đề xuất không viết lại mà cịn sâu trình bày rõ ràng Ba phạm trù tác giả nhấn mạnh là: xuất ngôi, xuất không gian, xuất T thời gian Riêng phạm trù xuất xã hội, tác giả cho thực kèm với phạm trù xuất ngơi Ngồi vấn đề trình bày cơng trình trước, tác giả cịn nói đến phân T biệt nội ngoại chỉ, quan hệ vai giao tiếp, quan hệ liên cá nhân nói đến ngữ vực chi phối phép lịch giao tiếp Đóng góp quan trọng tác giả cơng trình khn khổ vấn đề mà ta bàn ông nêu nhân tố chi phối Hay: Quyển sách đâu rồi? Tôi để mà! T 7 T1 T1 T1 Đây ví dụ từ xuất phạm vi không gian hẹp, chỗ T T1 ngồi, nơi để sách, sử dụng trường hợp người T1 T1 nước ngồi nói chuyện điện thoại với người Việt Nam khác Vd: - Bên anh sống thể ? T 7 T1 - Ở thấy dễ chịu T 6 T1 Đây ví dụ lại khơng gian đất nước T T1 Trong tâm thức người Việt Nam, vận động từ không gian T nhỏ đến không gian lớn, từ chỗ tối đến chỗ sáng xem vận động T1 T1 ngược lại gọi vào Chẳng hạn: nước chảy từ ao, hồ sông, từ sông chảy T1 T1 T1 biển (vì ao, hồ nhỏ sơng, sơng nhỏ biển) Hay: từ nhà chợ (nhà nhỏ T1 T1 T1 chợ) Vd: Ở tối quá, đem cho sáng T T7 6 T1 T1 T1 Tức đem cửa, hành lang, vận động từ không gian hẹp, tối T không gian sáng, rộng Riêng cách nói từ Thành phố Hồ Chí Minh Hà Nội ngược lại lại bắt T 7 T1 T1 T1 T1 nguồn từ nguyên nhân lịch sử Hà Nội đất đai Quốc gia có từ thời khai thiên lập địa, Thành phố Hồ Chí Minh nơi khai mở cách vài trăm năm Và mà thời nội chiến kỷ XVIII, Trịnh - Nguyễn phân ranh chia đất nước thành hai phần: Đằng Trong Đằng Ngoài Ngày người Thành phố Hồ Chí Minh nói: Ở ngồi mùa cịn nóng lắm, ngồi dùng T7 6 T1 T1 T1 T1 để không gian miền Trung miền Bắc Đây, từ dùng để vị trí khơng gian gần, xa người Việt T T1 cịn dùng để người có đối nghịch phương diện Nếu phân tích kỹ lưỡng, thấy có nhiều phân biệt phức tạp T Chẳng hạn hai người ngồi bàn đàm phán người gọi người bên (bên ta) người lại bị gọi bên (bên đối phương) T1 T1 T1 T1 Trong trường hợp này, hai người có khoảng cách vật lý người nói lại định vị hai từ xuất gần, xa khác Chứng T1 T1 tỏ phân biệt không khoảng cách vật lý mà khoảng cách tâm lý xã hội Đơi xuất khơng gian cịn để ngăn cách sống chết, cõi âm cõi dương Vd: Ông sang giới bên T 7 T1 T1 T1 Tuy từ ngữ xuất không gian tiếng Việt không nhiều T định vị trí mà người nói muốn diễn đạt Chính linh hoạt từ ngữ mà có người trực tiếp tham gia giao tiếp hiểu cách xác sở chúng hoàn cảnh giao tiếp cụ thể 3.2.3 Phạm trù xuất thời gian Như trình bày phần chương 2, phạm trù xuất thời gian T gắn với thời điểm mốc Tuy nhiên, độ rộng thời gian điểm móc khơng giống biểu thức quy chiếu Vd: Bây phút 30 giây T T7 6 T1 Điểm mốc thời gian biểu thức ngắn, tính xác đến T giây, nói: Thời đâu có thiết đàn ơng làm bí thư, giám đốc T T1 T1 Bây thời tại, phân biệt với thời phong kiến qua, thời mà T T1 người phụ nữ phép làm nội trợ nuôi con, không khỏi nhà Hay ví dụ câu ca dao: T Khi trúc le te T 6 T1 Giờ trúc cánh bè sang sông T 6 T1 Khi người niên rời làng gái chưa trưởng thành T anh làng theo chồng Giờ thời điểm anh niên trở T1 T1 làng quê cô gái lớn lấy chồng Nhiều từ ngữ xuất tiếng Việt này, đây, có "chuyển T 7 T1 T1 nghĩa" từ không gian sang thời gian Đối với trường hợp này, vào ngữ cảnh (những từ trước sau này, đây, câu) để T1 T1 xác định chức chúng, vd: chỗ này, đây, nơi (chỉ không gian); đây, T1 T1 T1 này, lúc (chỉ thời gian) T1 Độ dài thời gian từ xuất nay, có chênh lệch lớn T 7 T1 T1 biểu thức nghĩa danh từ thời gian trước quy định Vd: - Sao anh hẹn không tới, làm người đợi trời T T T1 - Xin lỗi nhé, sáng bận quá, quên T1 T1 Nay buổi sáng ngày xảy giao tiếp, lượng thời T T1 gian ngắn tính vịng vài So sánh với câu: Ngày người ta có T7 6 T1 thể sống cung trăng Nay thời so với thời đại qua, T1 tính số hàng chục năm Thông thường người Việt dùng để xuất thời gian tại, nhiên T 7 T1 T1 khơng phải thế, đơi cịn dùng để xuất thời gian T1 T1 khứ Vd: Làm tháng xong T 7 T1 T1 T1 Như tháng thời gian thuộc khứ, thời điểm giao T 7 T1 T1 tiếp cơng việc hồn thành Cịn trường hợp: - Anh định làm đám cưới? T - Tính năm nè! T T1 T1 năm năm lúc nói đám cưới chưa xảy ra, T 7 T1 T1 đám cưới kiện xảy tương lai gần T1 T1 Cũng giống từ xuất nay, từ biểu thị thời gian đôi T 7 T1 T1 T1 T1 xuất thời gian khứ Vd: Tiền điện tháng nhiều T 7 T1 T1 T1 Khi nói câu người nói cầm giấy báo tiền điện tháng tay, T có nghĩa tiền điện phải trả tháng vừa qua, thuộc khứ, Sáng nay, sáng sáng ngày mà từ ngữ phát ngôn, T1 T1 lúc nói buổi chiều, ví dụ: Sáng mưa lớn T7 6 T1 Này xuất thời gian tương lai: T T1 Vd: Tháng mười có Hội chợ thương mại cần Thơ T T7 6 T1 Thời điểm nói khơng phải tháng mười mà tháng mười tháng T tới, thời gian thuộc tương lai Trong giao tiếp, vận dụng khéo léo từ ngữ xuất thời gian người nói, T người viết tạo nhiều ý nghĩa thú vị, độc đáo Chẳng hạn câu chuyện vui sau T Chồng nghiện thuốc nặng Vợ khuyên không dọa: T - Nếu anh khơng cam đoan cai thuốc lá, em tịa xin ly dị Chồng đành T T1 chịu ngồi viết giấy cam đoan: - Ngày mai, cai thuốc T T7 6 T1 Và ký tên kèm theo hai chữ hôm T T7 (TA) T Quả từ ngữ xuất thời gian lợi hại người có hoàn cảnh T tương tự người chồng Hay câu chuyện Đang đếm sau T 7 T1 T1 Anh chồng cưới hỏi v ợ: T T2 - Em yêu, trước yêu anh, em có người bạn trai? Vợ yên lặng hồi T T1 T7 lâu, khơng nói Chồng vội xin lỗi: T7 - Anh làm em bực mình, cho anh xin lỗi Lát sau anh chồng lại hỏi: T T1 T7 - Em giận anh? T - Khơng em cịn đếm! T Khoảng thời gian chuyện "hồi lâu, lát sau" lâu làm cho người T 7 T1 T1 chồng chờ đợi lo lắng người vợ chưa đủ cho việc trả lời câu hỏi mà lẽ phải trả lời nhanh Khác với xuất thời gian chủ quan xuất thời gian khách quan cách lấy T thời điểm diễn tiến kiện khách quan làm điểm gốc Chỉ xuất thời gian có phân biệt thời gian kiện (thời gian lịch sử, thời gian chuyện) với thời gian tự thời gian trần thuật, gọi thời gian phát ngôn Vd: Trong truyện "Vợ nhặt" (Kim Lân) ba trục thời gian thể T sau: - Thời gian kiện theo trật tự: cảnh trước buổi chiều Tràng làm T - nạn đói khủng khiếp tràn xóm Ngụ Cư - Tràng gặp gỡ thông cảm với người phụ nữ - Tràng dẫn người phụ nữ làm vợ lúc người chết đói ngã rạ người vợ nhặt mắt mẹ chồng - ngày dâu gia đình nghèo T1 T1 ngày đói rách năm 1945 - Thời gian tự Kim Lân tổ chức sau: cảnh trước chiều T Tràng làm - nạn đói khủng khiếp tràn xóm Ngụ Cư - Tràng gặp gỡ thơng cảm với người phụ nữ - Tràng dẫn người phụ nữ làm vợ lúc người chết đói ngã rạ - người vợ nhặt mắt mẹ chồng - ngày cô dâu T1 T1 gia đình nghèo ngày đói rách năm 1945 - Thời gian phát ngơn thời gian sau Cách mạng Tháng Tám thành công T Kim Lân thuật lại chuyện cho độc giả biết T Như vậy, thời gian tự thời gian chiếu vật khách quan, tất lấy thời điểm T Tràng dẫn người phụ nữ làm vợ lúc nạn đói hồnh hành làm điểm gốc Cịn thời gian phát ngơn có tính vĩnh viễn, sau người đọc cảm thấy dường Kim Lân kể cho nghe Thời gian kiện, thời gian tự sự, thời gian phát ngôn ba trục thời gian chi phối tất cấu trúc thời gian truyện ngắn Trong thời gian kiện thời gian nằm diễn ngôn, thời gian tự thời gian diễn ngôn thực theo phương thức xuất thời gian khách quan, thời gian trần thuật, thời gian phát ngôn thời gian xuất chủ quan Tuy nhiên phân biệt xuất chủ quan xuất khách quan tương đối Đằng sau xuất khách quan xuất chủ quan, chọn khơng gian thực tế hay thời điểm kiện làm điểm gốc để chiếu vật lại tùy thuộc vào ý định chiến lược giao tiếp người nói lực, sở thích tiếp nhận người nghe 3.2.4 Phạm trù xuất diễn ngơn Vì chiếu vật diễn ngôn chiếu vật theo lối thay thế: biểu thức chiếu vật T nói tới phát ngôn dùng để thay cho vật nói tới đoạn văn trước nói tới đoạn văn sau Do vậy, vật xuất yếu tố hồi diễn ngơn phải người nói, người nghe biết trước Và yếu tố khứ phải người nói, xác định xác chúng quy chiếu cho vật tượng đoạn văn sau Có nghĩa vật xuất nằm ý thức người giao tiếp T Ngoài việc sử dụng từ ngữ xuất diễn ngôn để tránh lặp lặp lại từ ngữ, T làm cho văn / ngôn trở nên chặt chẽ, ngắn gọn chúng tơi trình bày chương trước, thực tế giao tiếp, đơi bí mật, muốn tạo nên bất ngờ người nói thường dùng yếu tố xuất diễn ngôn để diễn đạt Vd: Tao có chuyện này, ngày mai mày khơng trễ tao nói cho mày T nghe T1 T1 T1 Hay câu chuyện sau T Ngày xưa có ơng giỏi ni gà, người gọi ông "Dưỡng kê T đại vương" Tiếng đồn đến tai vua Bực tức có kẻ dám xưng "Đại vương", vua cho địi kẻ ni gà đến: "Ngươi tự xưng Đại vương", tội chết vạn lần, ta lệnh cho nội ba ngày, đem nộp lên ba trứng gà trống, không làm được, ta phạt ngươi" "Dưỡng kê đại vương" nhà, cháu nội lên sáu tuổi thấy ông lo lắng liền tới T hỏi han tình Nó khun ơng khơng nên buồn làm này, T1 T T Đúng hẹn, cậu bé đến gặp vua tự giới thiệu cháu nội "Dưỡng kê đại T vương" Vua quát: Ông nội không đến? T Vi ông nội sinh nhà T Nhà vua trịn mắt hỏi: T Ơng nội đàn ơng, sinh được? T Nếu ơng nói đàn ơng khơng sinh con, gà trống lại đẻ trứng T sao? (Phỏng theo Truyện cười dân gian Trung Quốc) T Việc sử dụng yếu tố xuất diễn ngôn chỗ, lúc tạo cho câu T chuyện tình tiết bất ngờ, tạo cho người đọc tò mò, thú vị thưởng thức tác phẩm Bên cạnh mục đích vừa nêu, người Việt sử dụng từ ngữ xuất T diễn ngơn nhằm che giấu điều muốn nhắc đến, khơng muốn cho người ngồi nghe Vd: - Vụ tính Năm? T 7 T1 T1 T1 - Vụ nữa? T - Vụ ngày hơm qua T Một tác phẩm có sử dụng từ ngữ xuất diễn ngôn độc đáo T truyện ngắn Chí phèo Nam Cao Như chúng tơi trình bày, khơng T1 T1 diễn ngôn bình thường lại bắt đầu yếu tố hồi kết thúc yếu tố khứ Nhưng câu chuyện này, mở đầu tác giả viết: Hắn vừa vừa T1 T1 T1 chửi Trong văn cổ điển câu chuyện mà người ta kể cho T1 nghe, trước nói câu phải có câu như: Ở làng Vũ Đại có anh T1 lực điền tên Chí phèo anh tính tình Một hơm để giới thiệu nhân vật T1 chọn làm đề tài khung cảnh không gian, thời gian xảy việc kể nhân vật Đằng này, nhân vật khơng giới thiệu trước mà tên tuổi không nói tới Trong câu mở đầu thấy có từ hồi mà chức bình thường để xuất đối tượng nói tới T1 T1 câu trước Tác giả làm trước đọc, độc giả biết ai, đâu T1 T1 trước cảnh xảy Đây thủ pháp nhằm từ đầu đưa người đọc vào mơi trường nhân vật việc, làm cho người đọc có cảm giác nghe câu chuyện kể chừng người làng, xóm mà quen biết từ lâu (Cao Xuân Hạo 1998: 494) Từ ngữ xuất diễn ngơn dùng để tạo hài hước, vui T nhộn giao tiếp Vd: Vợ Tom làm việc cửa hàng chuyên trách việc tiếp khách hàng T 7 T1 đến đóng góp ý kiến Một bữa nọ, hai vợ chồng cãi nhau, Tom muốn giảng hòa, đến chỗ làm việc vợ, xếp hàng nơi khách góp ý kiến Đến lượt, Tom vào khẽ nói: tối anh mời em ăn nhà hàng em thích T1 Vợ nghe thích q, ơm Tom thắm thiết Một ông khách xếp hàng sau T Tom vội tiến đến bảo: thế… ý kiến giống ý kiến ông T1 T1 bạn (TA) T Người khách muốn Tom, nên dù khơng biết Tom có ý kiến T cho tơi Chính việc sử dụng yếu tố hồi T1 T1 cách có dụng ý người viết để lại lòng người đọc nụ cười ý nhị Cũng với mục đích sử dụng yếu tố xuất diễn ngôn để gây cười, nhiên T câu chuyện sau lại làm cho người đọc có niềm vui theo ý nghĩa khác Trong buồng ngủ hai vợ chồng cưới, có dán nội quy gia đình T Bản nội quy viết: Điều thứ nhất: Vợ T 6 T1 Điều thứ hai: Nếu vợ sai, xin xem điều T T1 (TA) T Điều cuối chuyện thay cho quy định vợ câu T T1 T1 T1 Tác nhân gây cười chỗ điều thứ hai để làm rõ khẳng định lại điều thứ nhất, người đọc mong đợi có điều dành cho người chồng Trên trường hợp tiêu biểu việc sử dụng từ ngữ T xuất giao tiếp Thực tế phong phú, đa dạng hơn, mang đặc trưng độc đáo liên quan đến phong tục, tập quán, tâm lý vùng, miền khác đất nước Việt Nam KẾT LUẬN Vấn đề xuất thật vấn đề mẻ rộng lớn Nó khơng liên T quan đến việc xác định vai người tham gia giao tiếp mà liên quan đến việc định vị thời gian, khơng gian vị trí câu văn (ngôn bản) Từ ngữ xuất liên quan đến nhiều ngành khoa học: ngôn ngữ học, triết học, logic học, tâm lý học Mặc dù có nhiều cơng trình nghiên cứu "vấn đề xuất tiếng Việt" vân đề đòi hỏi nghiên cứu cách sâu rộng nhiều công trình khoa học Riêng luận văn này, gặp nhiều khó khăn tài liệu nghiên cứu, chúng tơi cơ" gắng trình bày cách cụ thể khía cạnh phạm trù xuất Trong q trình nghiên cứu đề tài, chúng tơi vận dụng số khái niệm T ngữ dụng học có liên quan đến vấn đề xuất làm sở lý luận Trên sở xác định xuất ngôi, xuất không gian, xuất thời gian ba phạm trù quan trọng (thường khảo sát ngữ pháp học) Ngồi ra, xuất diễn ngơn, xuất xã hội phạm trù xuất sử dụng thường xuyên văn bản, ngôn Với luận văn này, bước đầu miêu tả từ ngữ xuất thuộc T phạm trù, nghiên cứu phạm trù xuất hệ thống tiếng Việt, so sánh tìm giống khác tiếng Việt số ngôn ngữ khác lĩnh vực xuất, đồng thời chúng tơi có cố gắng việc tìm hiểu giá trị ngữ dụng từ ngữ xuất lời nói Tuy việc phân loại, gọi tên phạm trù xuất rõ ràng, T thực tế sử dụng việc dùng chung hay kết hợp chúng lại với thường xảy ra, kết hợp từ ngữ xuất ngôi, xuất xã hội xuất không gian, thời gian Tương tự thế, việc từ ngữ nằm hai phạm trù xuất khác việc không xảy ra, ví phạm trù xuất khơng gian xuất thời gian dùng từ này, kia, ấy, Riêng phạm trù xuất T1 T1 ngôi, xuất xã hội, từ ngữ xuất danh khơng nhiều, chúng lại sử dụng hạn chế số hoàn cảnh giao tiếp Khi cần biểu thái độ lịch sự, tơn kính người nói phải viện đến từ ngữ "bán xuất" từ ngữ sử dụng để thể mối quan hệ thân tộc người có huyết thống Đơi thân thiết, e ngại, hay muốn khẳng định mình, người nói cịn dùng từ ngữ xuất khơng gian, thời gian để xuất ngơi (chỉ người đối thoại) Trong năm phạm trù xuất xuất phạm trù phong phú đa dạng Qua nghiên cứu, nhận thấy từ ngữ xuất tiếng Việt có T nhiều điểm khác biệt với từ ngữ xuất tiếng Anh số ngôn ngữ khác Điều dễ thấy bộc lộ thái độ tình cảm người nói với người nghe thơng qua từ ngữ xuất tiếng Việt Trong từ xuất tiếng Anh ngơn ngữ châu Âu khác thường trung hịa sắc thái biểu cảm Tiếng Việt khơng có hình thái thời động từ để xuất thời gian tiếng Anh Việc sử dụng từ ngữ xuất cần thiết tất yếu, mặt để xuất T vai tham gia giao tiếp, thời gian, nơi chốn cần đề cập đến giao tiếp, tránh lặp lặp lại từ ngữ biểu thị đối tượng nói tới nói tới văn bản, ngôn bản, mặt khác từ ngữ xuất phương tiện cần thiết để người nói thực chiến lược giao tiếp Chính việc sử dụng từ ngữ xuất cách có ý thức tạo nên tác dụng sâu xa, độc đáo giao tiếp số lượng từ ngữ xuất có hạn cách thức mà người Việt sử dụng chúng thực tế sống lại mn hình, mn vẻ ln đổi Việc sử dụng từ ngữ xuất thực tế giao tiếp mà chúng tơi trình bày bản, thường thấy Điều đáng lưu ý sử dụng từ ngữ xuất ngơi, có quy tắc định việc vi phạm quy tắc xưng hô, việc sử dụng phương tiện xưng hô mập mờ quy chiếu, từ ngữ phiếm hay việc mượn vật để xuất người lại thường xảy giá trị ngữ dụng giao tiếp chúng lớn Khi sử dụng từ ngữ xuất khơng gian, thời gian người nói quan tâm nhiều đến điểm mốc phương hay hướng nhìn chiếu vật Tuy nhiên thực tế giao tiếp tiếng Việt, người nói cịn quan tâm đến khoảng cách tâm lý xã hội Cho dù phạm trù xuất sử dụng chúng yếu tố ngữ cảnh T quan trọng Ngữ cảnh tạo diễn ngôn Khi giao tiếp người tham gia giao tiếp cần phải hiểu rõ ngữ cảnh để từ xác định sở từ ngữ xuất giúp cho mục đích giao tiếp đạt hiệu cao Mặc dù có nhiều cố gắng trình độ thời gian có hạn, nhiều cách T sử dụng, nhiều mối liên hệ chưa trình bày, giải cách triệt để Hy vọng tương lai gần, trở lại tiếp tục nghiên cứu đề tài cách sâu hơn, rộng hơn, đồng thời khắc phục hạn chế mà khả chúng tơi khó tránh khỏi TÀI LIỆU THAM KHẢO Archiunova N & Paducheva E 1999 Nguồn gốc, vấn đề phạm trù T dụng học" (bản dịch Nguyễn Đức Tồn) Ngôn ngữ, số 8, 1999 Asher R E (ed.) 1994 The Encyclopedia of Language and Linguistics V.2 T Oxíịrd - New York - Seoul - Tokyo: Pergamon Press Bùi Hiền 1999 Cách xưng hô không họ tên tiếng Nga hậu Xô Viết T hai người chưa quen biết In: Những vấn đề ngữ dụng học (Kỷ yếu hội thảo khoa học "Ngữ dụng học" lần thứ nhất) Hà Nội: Trường Đại học Ngoại ngữ Hà Nội & Hội ngôn ngữ học Việt Nam Bùi Minh Yến 1990 Xưng hơ vợ chồng gia đình người Việt T Ngôn ngữ, số 3, 1990 Bùi Minh Yến 1993 Xưng hô anh chị em gia đình người Việt T Ngơn ngữ, số 3, 1993 Bùi Minh Yến 1994 Xưng hơ ơng bà cháu gia đình người Việt T Ngôn ngữ, số 2, 1994 Cao Xuân Hạo 1991 Tiếng Việt Sơ thảo ngữ pháp chức năng, Tp T HCM: KHXH Cao Xuân Hạo 1992 cấu trúc danh ngữ tiếng Việt In: Tiếng Việt T T3 T3 ngôn ngữ dân tộc phía Nam Hà Nội: KHXH Cao Xuân Hạo 1998 ý nghĩa "thì" "thể" tiếng Việt Ngôn ngữ, số T T3 T3 5, 1998 10 Cao Xuân Hạo 1998 Tiếng Việt vấn đề ngữ âm, ngữ pháp, ngữ nghĩa T Tp HCM: Giáo dục 11 Cao Xuân Hạo 1999 Nghĩa từ loại Ngôn ngữ, số 3, 1999 T 12 Dư Ngọc Ngân 1998 Đặc điểm định vị không gian tiếng Việt Ngôn T ngữ, số 2, 1998 13 Đỗ Hữu Châu 1995 Giản yếu ngữ dụng học Hà Nội: Giáo dục T 14 Đỗ Hữu Châu 2001 Đại cương ngôn ngữ học, tập Ngữ dụng học Hà Nội: T Giáo dục 15 Đỗ Hữu Châu, Bùi Minh Toán 1993 Đại cương ngôn ngữ học, tập Hà Nội: T Giáo dục 16 Đỗ Long 1990 Về khía cạnh biểu "cái tơi" với cách tiếp cận T T3 T3 ngôn ngữ học Ngôn ngữ, số 3, 1990 17 Erzinkjan E L 1988 Dejkticheskaja Semantika Slova Erevan: Izdatelstvo T Erevanskovo Universiteta 18 Hoàng Dũng & Nguyễn Thị Ly Kha 2000 Ngữ nghĩa ngữ pháp danh từ T riêng Ngôn ngữ, số 12, 2000 19 Hồ Lê 1996 Quy luật ngôn ngữ 3: Hà Nội: KHXH T 20 Hồng Phê 1989 Logic ngơn ngữ học Hà Nội: KHXH T 21 Jakobson R 1960 Ngôn ngữ thi ca (bản dịch Cao Xuân Hạo) Tài liệu T đánh máy 22 Lê Biên 1999 Từ loại tiếng Việt đại Hà Nội: Giáo dục T 23 Lyons J 1996 Nhập môn ngôn ngữ học lý thuyết (bản dịch vương Hữu T T3 Lễ) Hà Nội: Giáo dục 24 Lý Tồn Thắng 1994 Ngơn ngữ tri nhận không gian Ngôn ngữ, số 4, T 1994 25 Nguyễn Hạ Thương Trần Văn Minh 1999 Từ xưng hô thơ Tản Đà T thơ Tố Hữu Ngôn ngữ đời sống, số 10, 1999 26 Nguyễn Đức Dân 1998 Ngữ dụng học, tập Hà Nội: Giáo dục T 27 Nguyễn Đức Thắng 2002 Về giới từ xưng hô giao tiếp T T3 T3 tiếng Việt Ngôn ngữ, số 2, 2002 28 Nguyễn Ngọc Thắng 2002 Sắc thái đa nghĩa - đa cung bậc cảm xúc ca T dao tình yêu qua đại từ "ai" Ngôn ngữ đời sống, số 7, 2002 29 Nguyễn Tài cẩn 1975 Từ loại danh từ tiếng Việt đại Hà Nội: Khoa T học xã hội 30 Nguyễn Thị Ly Kha 1996 Có phải danh từ thân tộc dùng đại từ T nhân xưng ba Ngôn ngữ đời sống, số 4, 1996 31 Nguyễn Thị Ly Kha 1998 Thử tìm hiểu thêm danh từ thân tộc tiếng T Việt Ngôn ngữ, số 6,1998 32 Nguyễn Thế Truyền 1999 Cách xưng hô người Nam Ngôn ngữ đời T sống , số 10, 1999 33 Nguyễn Thị Thu Thủy 1999 Sự chiếu vật phương thức ngôn ngữ biểu T thị nhân vật " Bữa rượu máu" Nguyễn Tuân " Chí Phèo" Nam Cao In: Những vấn đề ngữ dụng học (Kỷ yếu hội thảo khoa học "Ngữ dụng học" lần thứ nhất) Hà Nội: Trường Đại học Ngoại ngữ Hà Nội: Hội Ngôn ngữ học Việt Nam 34 Nguyễn Tuấn Kiệt 2002 Bàn nghĩa từ Ngôn ngữ đời sống, T số 8, 2002 35 Nguyễn Văn Khang (chủ biên) 1996 Ứng xử ngơn ngữ giao tiếp gia T đình người Việt Hà Nội: Văn Hóa Thơng Tin 36 Nguyễn Văn Nở 2000 Cách xưng hô ca dao trữ tình đồng sơng T Cửu Long In: Ngữ học trẻ 2000 - Diễn đàn học tập nghiên cứu Hà Nội: Hội Ngôn ngữ học Việt Nam 37 Nguyễn Văn Tiếng 1995 Đôi điều từ xưng hơ có dụng ý phương ngữ T Nam Ngôn ngữ đời sống, số 6, 1995 38 Nguyễn Văn Tu 1996 cách xưng hô quan nhà nước, đoàn thể, T T3 T3 trường học v.v Ngôn ngữ đời sống, số 1, 1996 39 Nguyễn Xuân Kính 1992 Thi pháp ca dao Hà Nội: KHXH T 40 Nguyễn Minh Thuyết 1998 Vài nhận xét đại từ đại từ xưng hô tiếng T Việt Ngôn ngữ, số phụ, 1998 41 Nguyễn Ngọc Ẩn 2002 Dùng từ xưng gọi với người dạy học Ngôn ngữ T đời sống, số 8, 2002 42 Nguyễn Văn Chiến 1991 Sắc thái địa phương danh từ thân tộc T T3 T3 tiếng Việt Ngôn ngữ, số 2, 1991 43 Nguyễn Văn Chiến 1993 Từ xưng hô tiếng Việt In: Những vấn đề ngôn T ngữ văn hóa Hà Nội: Hội Ngơn ngữ học Việt Nam 44 Nunan D 1998 Dẫn nhập phân tích diễn ngơn (bản dịch Hồ Mỹ Huyền T Trúc Thanh) Hà Nội: Giáo dục 45 Phạm Văn Hòa 1999 Hệ thống yếu tố ngôn ngữ biểu thị vai tương tác T tiếng Anh tiếng Việt In: Những vấn đề ngữ dụng học (Kỷ yếu hội thảo khoa học "Ngữ dụng học" lần thứ nhất) Hà Nội: Trường Đại học Ngoại ngữ Hà Nội & Hội Ngôn ngữ học Việt Nam 46 Phạm Thành 1985 Vài nét đại từ nhân xưng tiếng Việt đại T Ngôn ngữ, số 4, 1985 47 Stankêvich N V 1993 Cần tìm hiểu thêm cách xưng hô tiếng Việt T In: Việt Nam vấn đề ngơn ngữ văn hóa Hà Nội: Hội ngôn ngữ học Việt Nam 48 Trần Thị Thu Hương 2002 Cách diễn đạt đại từ nhân xưng thứ số T đơn tiếng Việt Ngôn ngữ đời sống, số 8, 2002 49 Trương Thị An Na 2000 Cách ứng xử người Việt học tiếng Pháp xử T dụng đại từ xưng hô thân mật " tu, toi" In: Ngữ học trẻ 2000 - Diễn đàn học tập nghiên cứu Hà Nội: Hội Ngôn ngữ học Việt Nam 50 Trương Thị Diễm 2000 Cơ sở việc chuyển hóa danh từ thân tộc thành từ T xưng hô tiếng Việt In: Ngữ học trẻ 2000 - Diễn đàn học tập nghiên cứu Hà Nội: Hội Ngôn ngữ học Việt Nam ... giống khác từ ngữ xuất nội tiếng Việt tiếng Việt với số ngôn ngữ khác Chương tìm hiểu vận dụng từ ngữ xuất thực tế giao tiếp Nếu T T1 chương có nhiệm vụ miêu tả từ ngữ xuất hệ thống tiếng Việt chương... vậy, so với tiếng Anh nhiều ngôn ngữ khác, từ ngữ xuất không gian T tiếng Việt có đặc điểm riêng Trong tiếng Việt khơng thể tìm thấy động từ có tính chất xuất come, có lớp từ ngữ xuất không gian... loại từ ngữ xuất Theo quan niệm chúng tơi cách phân loại "Đại cương ngơn ngữ học" (tập 2) hợp lý Theo từ ngữ xuất bao gồm: - Chỉ xuất ngôi; T - Chỉ xuất thời gian; T - Chỉ xuất không gian; T - Chỉ