BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI TÀI LIỆU TÌM HIỂU CHƯƠNG TRÌNH MƠN SINH HỌC (Trong Chương trình Giáo dục phổ thơng 2018) HÀ NỘI, 2019 Người biên soạn: GS.TS Đinh Quang Báo, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Chủ biên chương trình mơn Sinh học PGS.TS Phan Thị Thanh Hội, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội MỤC LỤC I ĐẶC ĐIỂM MÔN HỌC II QUAN ĐIỂM XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH III MỤC TIÊU CHƯƠNG TRÌNH IV YÊU CẦU CẦN ĐẠT VỀ PHẨM CHẤT VÀ NĂNG LỰC V NỘI DUNG GIÁO DỤC 12 VI PHƯƠNG PHÁP GIÁO DỤC 20 VII ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ GIÁO DỤC 37 VIII THIẾT BỊ DẠY HỌC 45 I ĐẶC ĐIỂM MƠN HỌC Vị trí mơn học chương trình giáo dục phổ thông Sinh học môn học lựa chọn nhóm mơn Khoa học tự nhiên giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp Sinh học xây dựng, phát triển kế thừa nội dung Sinh học từ môn học giai đoạn giáo dục bản, đặc biệt từ môn Khoa học tự nhiên Vai trị tính chất bật mơn học giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp Sinh học khoa học thực nghiệm, thực nghiệm phương pháp nghiên cứu sinh học, đồng thời phương pháp dạy học đặc trưng môn học Năng lực tìm hiểu giới sống phát triển chủ yếu thông qua thực nghiệm Thực hành phịng thí nghiệm, phịng học mơn, ngồi thực địa phương pháp, hình thức dạy học mơn Sinh học Mơn Sinh học có điều kiện để tổ chức cho học sinh học tập trải nghiệm vận dụng kiến thức vào thực tiễn sống ngày, giới sinh vật gần gũi với học sinh Với tính chất đó, mơn Sinh học có điều kiện thuận lợi phát triển phẩm chất, lực chung Môn Sinh học với cụm chuyên đề học tập giúp HS tự xác định ngành nghề phù hợp để lựa chọn học tiếp sau THPT Quan hệ với môn học hoạt động giáo dục khác Sinh học thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên, quan hệ chặt chẽ, trực tiếp với mơn Vật lí, Hóa học, Tốn học Trong quan hệ đó, kiến thức Vật lí, Hóa học, Tốn học sở cho tìm hiểu kiến thức sinh học, đồng thời, kiến thức sinh học đặt vấn đề lí thuyết thực tiễn địi hỏi tích hợp kiến thức thuộc Vật lí, Hóa học, Tốn học để giải Do đó, tiến Vật lí, Hóa học, Tốn học thúc đẩy tiến Sinh học ngược lại Ngày nay, cách mạng cơng nghiệp hệ 4.0 quan hệ bật Ngồi mơn học đó, mơn Sinh học cịn quan hệ với hoạt động trải nghiệm Sinh học mơn học gắn liền với thực tiễn đời sống hàng ngày HS II QUAN ĐIỂM XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH Tuân thủ quy định nêu chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể a) Định hướng chung cho tất môn học như: quan điểm, mục tiêu, yêu cầu cần đạt, kế hoạch giáo dục định hướng nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục đánh giá kết quả, điều kiện thực phát triển chương trình; b) Định hướng xây dựng chương trình Khoa học tự nhiên, có Sinh học Tiếp cận với xu hướng quốc tế Bên cạnh tiếp thu, kế thừa thành cơng, ưu điểm chương trình mơn Sinh học hành, chương trình mơn Sinh học xây dựng sở nghiên cứu sâu chương trình mơn học số nước tổ chức quốc tế (một số bang Hoa Kỳ, Anh, Australia, Hàn Quốc, Trung Quốc, Singapore, Hồng Kông, Đài Loan, Cộng hoà Liên bang Đức, Liên bang Nga, tổ chức Olympic Sinh học quốc tế, UNESCO, ) Kết nghiên cứu cho phép rút xu hướng chung xây dựng chương trình mơn Sinh học phổ thơng vận dụng cho Việt Nam: – Ở cấp tiểu học trung học sở, kiến thức sinh học phần môn Khoa học tự nhiên với vật lí, hố học, khoa học Trái Đất Lên cấp trung học phổ thông, sinh học, vật lí, hố học tách thành mơn học riêng với mục tiêu dạy học chuyên sâu chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên cao theo ngành nghề liên quan trực tiếp với môn học – Nội dung sinh học cấp trung học sở trung học phổ thông xây dựng theo hướng đồng tâm để có điều kiện mở rộng học sâu nội dung chi tiết, phương pháp nghiên cứu nguyên lí ứng dụng cơng nghệ, kĩ thuật sinh học môn Sinh học trung học phổ thông – Nguyên tắc tích hợp chương trình sinh học thể qua kết nối nội dung dạy học quanh nguyên lí khoa học tự nhiên, giới sống qua kết nối mạch nội dung cốt lõi sinh học Phân hóa định hướng nghề nghiệp Xác định lĩnh vực ngành nghề q trình cơng nghệ đòi hỏi tri thức sinh học chuyên sâu để lựa chọn khung nội dung môn Sinh học cho chủ đề chương trình có tác dụng giáo dục học sinh theo định hướng nghề nghiệp Nội dung sinh học vừa phản ánh thuộc tính tổ chức sống sở sinh học cấp độ vi mô (phân tử, tế bào) cấp độ vĩ mô (hệ sinh thái, sinh quyển); vừa giới thiệu ngun lí cơng nghệ ứng dụng sinh học nhằm định hướng cho học sinh lựa chọn ngành nghề thuộc lĩnh vực công nghệ kỷ XXI – kỷ công nghệ sinh học, cách mạng công nghiệp lần thứ tư (cách mạng công nghiệp 4.0) Để thực định hướng mà không làm tải, phù hợp với lực tư học sinh, chương trình thiết kế theo chủ đề có tính khái qt dành nhiều thời gian để tổ chức hoạt động dạy học giúp học sinh tìm tịi, khám phá khoa học, phát triển lực nhận thức, ý tổ chức hoạt động trải nghiệm Đó cách tạo hứng thú để có nhiều học sinh lựa chọn mơn Sinh học, môn học gắn với số lĩnh vực công nghệ mũi nhọn cần nhiều chuyên gia, nhân lực cho xã hội đại Chương trình ý tăng cường hoạt động thực hành, ứng dụng đời sống tìm hiểu cơng nghệ sinh học; kết hợp học lớp với hoạt động ngoại khố mơi trường tự nhiên xã hội Giáo dục phát triển bền vững gắn với sống ngày học sinh Chương trình trọng giúp học sinh phát triển lực thích ứng xã hội biến đổi không ngừng; lực chung sống bảo vệ môi trường để phát triển bền vững Nội dung sinh học góp phần phát triển học sinh lực gắn khoa học với sống Quan tâm tới nội dung gần gũi với sống ngày học sinh; tăng cường vận dụng kiến thức khoa học vào thực tiễn, giúp học sinh thấy sinh học vừa gần gũi, thiết thực với sống người, vừa lĩnh vực hứa hẹn nhiều thành tựu lí thuyết cơng nghệ đại bối cảnh cách mạng cơng nghiệp 4.0 Chương trình xây dựng theo hướng mở Tri thức nhân loại tăng nhanh, đặc biệt tri thức sinh học thành tựu đại Sinh học thúc đẩy tiến vật lí, hóa học, tin học, kĩ thuật số Đối tượng sinh vật vô đa dạng, phong phú, có nhiều đại diện đặc thù theo vùng miền Đó lí địi hỏi chương trình Sinh học có tính mở: lựa chọn đại diện sinh vật tổ chức hoạt động quan sát, tìm hiểu ngồi thiên nhiên, mẫu vật làm phương tiện trực quan, đối tượng thí nghiệm, ngành nghề liên quan đến sinh vật đặc hữu địa phương Giáo dục tích hợp đặc điểm trội chương trình Sinh học Vì thành tựu lí thuyết, cơng nghệ sinh học kết tích hợp nhiều lĩnh vực khoa học; nhiều tình ứng dụng đời sống hàng ngày HS xây dựng thành chủ đề hội tụ; nguyên lí khoa học tự nhiên cần tiếp tục phát triển theo logic đồng tâm với nội dung mơn KHTN III MỤC TIÊU CHƯƠNG TRÌNH Căn xác định mục tiêu chương trình - Căn Luật giáo dục - Căn Nghị 29/NQ-TW - Nghị 88/2014/QH13 - Chương trình giáo dục phổ thông Tổng thể - Yêu cầu xã hội phát triển nguồn nhân lực thời kỳ cơng nghệ hóa, đại hóa, đặc biệt cách mạng cơng nghiệp 4.0 mà Sinh học lĩnh vực cốt lõi với kĩ thuật số công nghệ 3D - Tham khảo kinh nghiệm nước giới - Căn kinh nghiệm phát triển chương trình Việt Nam, đặc biệt kế thừa chương trình giáo dục phổ thông hành - Điều kiện, bối cảnh kinh tế - xã hội Việt Nam tính khả thi điều kiện nhà trường phổ thông Mục tiêu cụ thể chương trình a) Góp phần hình thành phát triển học sinh phẩm chất chủ yếu, lực chung b) Vừa phát triển phẩm chất học sinh tự tin, trung thực, khách quan, tình u thiên nhiên, tơn trọng biết vận dụng quy luật tự nhiên, để từ biết ứng xử với giới tự nhiên phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững; vừa phát triển lực sinh học, bao gồm lực nhận thức sinh học, lực tìm hiểu giới sống lực vận dụng kiến thức, kĩ học c) Giúp học sinh tiếp tục tìm hiểu khái niệm, quy luật sinh học làm sở khoa học cho việc ứng dụng tiến sinh học, tiến công nghệ sinh học vào thực tiễn đời sống; sở học sinh định hướng ngành nghề để tiếp tục học phát triển sau trung học phổ thông Mục tiêu khái qt cụ thể hố mục tiêu mơn học lớp 10, 11, 12 Cụ thể là: Học xong chương trình sinh học lớp 10, 11, 12 với cụm chuyên đề học tập, học sinh tìm hiểu sâu tri thức sinh học cốt lõi, phương pháp nghiên cứu ứng dụng sinh học, ngun lí quy trình cơng nghệ sinh học thông qua chủ đề: sinh học tế bào; sinh học phân tử; sinh học vi sinh vật; sinh lí thực vật; sinh lí động vật; di truyền học; tiến hoá sinh thái học Nghiên cứu sâu nội dung chủ đề đó, học sinh tự xác định ngành nghề phù hợp để lựa chọn học tiếp sau trung học phổ thông, đồng thời phát triển lực chung lực sinh học IV YÊU CẦU CẦN ĐẠT VỀ PHẨM CHẤT VÀ NĂNG LỰC Phát triển phẩm chất, lực chung lực sinh học thực thông qua nội dung dạy học sinh học Theo đó, nội dung vừa mục tiêu, vừa phương tiện hình thành phát triển phẩm chất lực Phẩm chất lực vừa đầu chương trình mơn Sinh học vừa điều kiện để học sinh tự học, tự khám phá chiếm lĩnh hiệu kiến thức sinh học Căn xác định u cầu cần đạt Chương trình mơn Sinh học xác định yêu cầu cần đạt dựa vào sau đây: - Mục tiêu chung, mục tiêu giai đoạn, yêu cầu phẩm chất lực Chương trình giáo dục phổ thơng Tổng thể - Mục tiêu cấp học - Các điều kiện thực tiễn đáp ứng u cầu thực chương trình - Tính đại, cập nhật nội dung khoa học môn học - Đặc điểm tâm sinh lí HS Yêu cầu cần đạt phẩm chất chủ yếu đóng góp môn học việc bồi dưỡng phẩm chất cho HS Mơn Sinh học góp phần hình thành phát triển phẩm chất chủ yếu lực chung theo mức độ phù hợp với môn học, cấp học quy định mục III Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, cụ thể là: a) Yêu nước: cảm nhận vẻ đẹp thiên nhiên; yêu thiên nhiên, tự hào thiên nhiên quê hương, đất nước; tôn trọng quy luật thiên nhiên, trân trọng, giữ gìn bảo vệ thiên nhiên, ứng xử với thiên nhiên phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững; đồng thời hình thành phát triển lực tự chủ tự học, giao tiếp hợp tác, giải vấn đề sáng tạo b) Nhân ái: kiến thưc sinh học thấm nhuần giải thích giá trị quan hệ u thương, đồn kết với người khác gia đình, cộng đồng xã hội; hiểu giá trị đạo đức sinh học Yêu cầu cần đạt lực đóng góp mơn học việc hình thành, phát triển lực chung cho HS Môn Sinh học có nhiều ưu hình thành phát triển lực định Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể Phát triển lực để nâng cao chất lượng giáo dục sinh học a) Năng lực tự chủ tự học Trong dạy học môn Sinh học, lực tự chủ hình thành phát triển thơng qua hoạt động thực hành, làm dự án, thiết kế hoạt động thực nghiệm phịng thí nghiệm, ngồi thực địa, đặc biệt tổ chức tìm tịi khám phá giới sống Định hướng tự chủ, tích cực, chủ động phương pháp dạy học mà môn Sinh học trọng hội giúp học sinh hình thành phát triển lực tự học b) Năng lực giao tiếp hợp tác Tìm kiếm, trao đổi thơng tin khâu khơng thể thiếu việc tìm hiểu giới sống, thành tố lực sinh học Năng lực hình thành phát triển thông qua hoạt động quan sát, xây dựng giả thuyết khoa học, lập thực kế hoạch kiểm chứng giả thuyết, thu thập xử lí kiện, tổng hợp kết trình bày báo cáo kết nghiên cứu Đó kĩ thường xuyên rèn luyện dạy học chủ đề mơn học Mơn Sinh học có nhiều lợi hình thành phát triển lực hợp tác người học thường xuyên thực dự án học tập, thực hành, thực tập theo nhóm, hoạt động trải nghiệm Khi thực hoạt động học sinh cần làm việc theo nhóm, thành viên thực phần khác nhiệm vụ, người học trao đổi, trình bày, chia sẻ ý tưởng, nội dung học tập c) Năng lực giải vấn đề sáng tạo Giải vấn đề sáng tạo hoạt động đặc thù trình tìm hiểu giới sống, vậy, phát triển lực nội dung giáo dục cốt lõi môn Sinh học Năng lực chung thể việc tổ chức cho học sinh đề xuất vấn đề, nêu giả thuyết, lập kế hoạch, thực kế hoạch tìm tịi, khám phá tượng đa dạng giới sống gần gũi với sống ngày Trong chương trình giáo dục sinh học phổ thơng, thành tố tìm tịi khám phá nhấn mạnh xuyên suốt từ cấp tiểu học đến cấp trung học phổ thơng thực hố thơng qua mạch nội dung dạy học, thực hành hoạt động trải nghiệm từ đơn giản đến phức tạp Yêu cầu cần đạt lực đóng góp mơn học việc hình thành, phát triển lực đặc thù cho HS Môn Sinh học hình thành phát triển học sinh lực sinh học, biểu lực khoa học tự nhiên, bao gồm lực thành phần sau: a) Năng lực nhận thức sinh học Trình bày, phân tích giải thích kiến thức sinh học cốt lõi đối tượng, kiện, khái niệm, quy luật trình sinh học; thuộc tính cấp độ tổ chức sống từ phân tử, tế bào, thể, quần thể, quần xã – hệ sinh thái, sinh Từ nội dung kiến thức sinh học cấp độ tổ chức sống, học sinh khái quát đặc tính chung giới sống trao đổi chất chuyển hoá lượng; sinh trưởng phát triển; cảm ứng; sinh sản; di truyền, biến dị tiến hố Thơng qua chủ đề nội dung sinh học, học sinh trình bày giải thích thành tựu cơng nghệ sinh học chăn ni, trồng trọt, xử lí ô nhiễm môi trường, sản xuất thực phẩm sạch; y – dược học b) Năng lực tìm hiểu giới sống Thực hoạt động tìm hiểu giới sống, bao gồm: đề xuất vấn đề; đặt câu hỏi cho vấn đề; đưa phán đoán, xây dựng giả thuyết; lập kế hoạch ; thực kế hoạch; viết, trình bày báo cáo thảo luận; đề xuất biện pháp giải vấn đề tình học tập, đưa định Để thực hoạt động tiến trình tìm hiểu đó, học sinh cần rèn luyện, hình thành phát triển kĩ như: quan sát, thu thập xử lí thơng tin thao tác logic phân tích, tổng hợp, so sánh, thiết lập quan hệ nguyên nhân – kết quả, hệ thống hoá, chứng minh, lập luận, phản biện, khái quát hoá, trừu tượng hoá, định nghĩa khái niệm, rèn luyện lực siêu nhận thức c) Năng lực vận dụng kiến thức, kĩ học Có khả giải thích tượng thường gặp tự nhiên đời sống ngày liên quan đến sinh học; giải thích, đánh giá, phản biện vấn đề thực tiễn ứng dụng tiến sinh học; giải thích xác định quan điểm cá nhân để có ứng xử thích hợp trước tác động đến đời sống cá Bảng 2: Nhu cầu dinh dưỡng (ngày) khuyến nghị Lứa tuổi Nhu cầu lượng (Kcal) cho loại lao động Nhẹ Vừa Nặng Nam 18 - 30 2.300 2.700 3.200 Nữ 18 - 30 2.200 2.300 2.600 Giá trị sư phạm hoạt động là: Các lực KN rèn luyện: NL tự học, giải vấn đề; KN quan sát, phân tích, đọc thơng tin từ bảng, thiết lập mối quan hệ nhu cầu dinh dưỡng loại thực phẩm Chuyên đề 1: Công nghệ tế bào số thành tựu Yêu cầu cần đạt: Nêu khái niệm tế bào gốc Trình bày mợt số thành tựu sử dụng tế bào gốc Để đạt yêu cầu đó, tổ chức cho HS đọc tài liệu quan sát, phân tích sơ đồ sau: Hiệu dạy học hoạt động là: Năng lực KN rèn luyện là: NL tự học, giải vấn đề; KN quan sát, phân tích, đọc thơng tin từ tranh/ hình/ sơ đồ Chủ đề: Một số ứng dụng vi sinh vật thực tiễn Yêu cầu cần đạt:  Trình bày số ứng dụng vi sinh vật thực tiễn (sản xuất bảo quản thực phẩm, sản xuất thuốc, xử lí mơi trường,…)  Thực dự án đề tài tìm hiểu sản phẩm cơng nghệ vi sinh vật Làm tập san viết, tranh ảnh công nghệ vi sinh vật GV yêu cầu HS thực dự án: 35 - Tên dự án: Vai trò VSV đời sống - Các tiểu dự án: Làm rượu nếp; Làm tương; Làm sữa chua; Làm dưa muối chua - Các câu hỏi định hướng dự án: + Cơ sở khoa học gì? + Quy trình tiến hành ? + Làm để VSV sinh trưởng nhanh ? + Tình hình sản xuất sản phẩm khu vực địa phương ? + Làm để phát triển sản phẩm thương mại hóa? - Kế hoạch thực dự án + Thu thập thông tin + Điều tra, khảo sát sản phẩm địa phương + Thảo luận, xử lí thơng tin + Viết báo cáo làm sản phẩm + Chiến lược tuyên truyền sản phẩm Hiệu dạy học hoạt động là: Năng lực KN hướng tới: NL tự học, giao tiếp, hợp tác, giải vấn đề; KN thực hành,thu thập thông tin từ nguồn tài liệu 4.3 Phân tích soạn minh họa – Dạy học tích hợp thơng qua chủ đề kết nối nhiều kiến thức với Dạy chủ đề này, giáo viên cần xây dựng tình địi hỏi học sinh vận dụng kiến thức, kĩ để giải vấn đề nhận thức, thực tiễn công nghệ – Dạy học tổ chức chuỗi hoạt động quan sát, khám phá, thí nghiệm, trải nghiệm Để tổ chức hoạt động này, giáo viên cần có kĩ đặt câu hỏi, tập có vấn đề, thiết kế thí nghiệm, dự án học tập phịng thí nghiệm, ngồi thực địa để rèn luyện cho học sinh kĩ tiến trình, cách học, sử dụng phương tiện truyền thông đại – Các soạn minh họa tổ chức dạy học loại kiến thức, phương pháp, hình thức khác lớp khác – Dạy học sử dụng phương tiện trực quan: video, tranh, mơ hình, thí nghiệm ảo, quan sát mẫu vật thật, – Tăng cường phối hợp hoạt động học tập cá nhân với học tập hợp tác nhóm nhỏ – Kiểm tra, đánh giá, đặc biệt đánh giá trình vận dụng 36 phương pháp tổ chức hoạt động học tập tích cực, phương tiện thu nhận thơng tin phản hồi linh hoạt giúp quản lí lớp học hiệu – Các hoạt động tổ chức bám sát động từ thể yêu cầu cần đạt theo công thức: Năng lực = (kiến thức x kĩ năng) x thái độ x tình – Mỗi loại kiến thức có phương pháp dạy học phù hợp nhất, phương pháp có biện pháp khác Việc lựa chọn phương pháp, biện pháp yêu cầu cần đạt mô tả ứng với chủ đề nội dung Yêu cầu cần đạt thể động từ hành động đặc trưng thang nhận thức B Bloom Vì vậy, thiết kế phương pháp, biện pháp dạy học cần xây dựng hoạt động để thực hoạt động HS trải nghiệm trình nhận thức mà sản phẩm trình kiến thức, kĩ năng, thái độ ứng với mức độ yêu cầu cần đạt Cần lưu ý với chủ đề nội dung yêu cầu cần đạt thể chuỗi động từ hành động xếp theo logic nâng cao dần lực HS Vì vậy, hoạt động để tổ chức hoạt động học HS phải tổ chức theo logic Các hoạt động thường trình bày câu hỏi, tập, toán nhận thức, dự án Như vậy, để thiết kế học bước giáo viên cần phân tích kĩ yêu cầu cần đạt mà cụ thể xác định động từ hành động thể mức độ thang nhận thức Bloom VII ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ GIÁO DỤC Căn xác định mục tiêu, nội dung cách thức đánh giá chương trình mơn học - Dựa vào chuẩn đầu ra, đánh giá kết rèn luyện phẩm chất, lực chung lực đặc thù mà HS đạt - Dựa vào chức kiểm tra, đánh giá, bao gồm: đánh giá trình, đánh giá tổng kết Mục tiêu, nội dung cách thức đánh giá chương trình mơn học 2.1 Mục tiêu đánh giá 2.1.1 Đánh giá mức độ đạt yêu cầu cần đạt phẩm chất lực chung, lực sinh học cụ thể hóa mức độ bảo đảm chất lượng kiến thức, kĩ học tập thái độ theo yêu cầu cần đạt chương trình 2.1.2 Cung cấp thơng tin phản hồi đầy đủ, xác kịp thời kết học tập có giá trị cho học sinh tự điều chỉnh trình học; cho giáo viên điều chỉnh hoạt động dạy; cho cán quản lí nhà trường để có giải pháp cải thiện chất lượng giáo dục; cho gia đình để giám sát, giúp đỡ học sinh 37 Đánh giá yêu cầu tích hợp nội dung, kĩ để giải vấn đề nhận thức thực tiễn Đây phương thức hiệu đặc trưng cho đánh giá lực học sinh Chú trọng đánh giá kĩ thực hành sinh học 2.2 Căn nội dung đánh giá 2.2.1 Căn vào Nghị đổi giáo dục Đảng, Nhà nước, Quốc hội Yêu cầu đổi toàn diện Giáo dục Đào tạo, có yêu cầu đổi kiểm tra, đánh giá 2.2.2 Căn vào đổi đánh giá nêu Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể Bộ Giáo dục Đào tạo (2018) 2.2.3 Căn vào chức nội dung kiểm tra, đánh giá Kiểm tra, đánh giá phải thực chức sau: – Kiểm tra, đánh giá có chức kép vừa đánh giá mức độ đạt yêu cầu cần đạt, vừa phương pháp dạy học – Khẳng định mức độ bảo đảm chất lượng học tập theo yêu cầu cần đạt chương trình phẩm chất, lực chung, lực sinh học thể chất lượng lĩnh hội kiến thức, kĩ năng, thái độ – Cung cấp thông tin phản hồi đầy đủ, xác kịp thời kết học tập có giá trị cho học sinh tự điều chỉnh trình học; cho giáo viên điều chỉnh hoạt động dạy; cho cán quản lí nhà trường để có giải pháp cải thiện chất lượng giáo dục; cho gia đình để giám sát, giúp đỡ học sinh – Tự đánh giá đánh giá đồng đẳng học sinh ý xem biện pháp rèn luyện lực tự học, lực tư phê phán, phẩm chất chăm học, vượt khó, tự chủ, tự tin – Kết hợp kiểm tra, đánh giá trình với đánh giá tổng kết; đánh giá định tính với đánh giá định lượng, đánh giá định lượng phải dựa đánh giá định tính phản hồi kịp thời, xác – Kiểm tra, đánh giá phối hợp nhiều hình thức khác bảo đảm đánh giá toàn diện yêu cầu nội dung kiến thức, lực chung, lực đặc thù môn học, phẩm chất – Đánh giá yêu cầu tích hợp nội dung, kĩ để giải vấn đề nhận thức thực tiễn Đây phương thức hiệu đặc trưng cho đánh giá lực học sinh – Chú trọng đánh giá kĩ thực hành sinh học 2.2.4 Căn vào đặc điểm môn học 2.2.5 Căn vào xu kết nghiên cứu đánh giá quốc tế 38 2.3 Một sớ hình thức kiểm tra, đánh giá Mơn Sinh học sử dụng hình thức đánh giá chung như: – Đánh giá thông qua viết như: câu hỏi tập tự luận, trắc nghiệm khách quan, tiểu luận, báo cáo, – Đánh giá thông qua vấn đáp như: câu hỏi vấn đáp, vấn, – Đánh giá thông qua quan sát như: thơng qua quan sát q trình học sinh thực thực hành thí nghiệm; thảo luận nhóm; học thực địa; tham quan sở khoa học, sở sản xuất; dự án vận dụng kiến thức vào thực tiễn; sử dụng bảng quan sát, bảng kiểm, hồ sơ học tập, 2.4 Ví dụ đề đánh giá theo tiếp cận lực (Sinh học 12) (90 phút) Bài 1: Hãy quan sát hình ảnh trả lời câu hỏi Câu hỏi: Hình thể chế nào? Hãy phân tích để chứng minh quan hệ từ gene đến protein q trình truyền thơng tin di truyền Nếu cặp nucleotide thứ (G-X) gene bị đột biến cặp điều xảy trình phiên mã dịch mã? Bài 2: Theo TS Dương Bá Trực, Trưởng khoa Huyết học Di truyền, Bệnh viện Nhi Trung ương: Những đứa trẻ sinh từ cặp vợ chồng hôn nhân cận huyết dễ có nguy mắc bệnh di truyền kết hợp gen mang bệnh Bệnh tan máu bẩm sinh ví dụ, trẻ bị biến dạng xương mặt, bụng phình to, nguy tử vong cao 39 Đa số người dân số dân tộc vùng cao, vùng sâu Lơ Lơ, Hà Nhì, Phù Lá, Chứt, Ê đê, Chu Ru, … có tập tục kết cận huyết Họ lo lắng không hiểu vợ chồng họ hồn tồn bình thường mà họ lại bị bệnh tan máu a Bằng kiến thức di truyền học, anh (chị) giải thích giúp họ băn khoăn trên? b Nếu vợ chồng thể mang gene bệnh họ có khả sinh bình thường khơng? Tại sao? c Hãy nêu giả thuyết thiết kế kế hoạch điều tra bệnh tan máu bẩm sinh số dân tộc vùng cao có tập tục kết cận huyết Bài 3: Phân tích tỉ lệ phần trăm amino axid sai khác chuỗi polipeptit anpha phân tử hemoglobin số lồi động vật có xương sống người ta thu kết bảng đây: Bảng: Tỷ lệ % amino axid sai khác chuỗi polipeptit α phân tử Hb mợt số loài đợng vật có xương sống Cá mập Cá chép Kì giơng Chó Người Cá mập 0% 59,4% 61,4% 56,8% 53,2% Cá chép 0% 53,2% 47,9% 48,8% Kì giơng 0% 46,1% 44,0% Chó 0% 16,3% Từ bảng số liệu rút nhận xét mối quan hệ lồi? Từ đối chiếu với sơ đồ phát sinh phản ánh quan hệ nguồn gốc lồi nói Bài 4: Hình mô tả đường cong tăng tưởng quần thể sinh vật, đường cong tăng trưởng theo tiềm sinh học lồi sâu rau (đường cong hình chữ J) đường cong tăng trưởng môi trường có nguồn sống 40 giới hạn lồi cá hồi (đường cong hình chữ S) Hãy quan sát hình trả lời câu hỏi sau đây: Nêu điều kiện cần thiết để quần thể sâu rau tăng trưởng theo tiềm sinh học hình Vì quần thể cá hồi khơng có đường cong tăng trưởng quần thể sâu rau ? Hãy phân tích đặc điểm pha tăng trưởng hình Vì tăng trưởng quần thể cá hồi có pha cân cịn tăng trưởng quần thể sâu rau lại khơng có ? Theo em đặc điểm lồi có đường cong tăng trưởng hình chữ J lồi có đường cong tăng trưởng hình chữ S khác ? Theo em ta nuôi cá ao nên khai thác cá vào lúc để đạt sản lượng hiệu cao Hãy thời điểm đồ thị 41 ĐÁP ÁN NỘI DUNG Bài (3 điểm) Hình thể chế truyền đạt thơng tin di truyền từ nhân tế bào chất/ chế tái bản, phiên mã dịch mã từ gen ADN - Trên mạch gốc 3’ – 5’ gene mang ba mã hoá quy định acid amin gọi thông tin di truyền - Mạch gốc 3’ – 5’ gene làm khn cho q trình phiên mã tổng hợp phân tử mARN thơng tin di truyền mạch gốc gen chép (phiên) thành codon phân tử mARN theo nguyên tắc bổ sung AU, T-A; G-X X-G; - mARN lại làm khuôn cho trình dịch mã: mARN cho ribosome trượt theo chiều 5’ – để tARN mang acid amin vào liên kết peptid với tổng hợp chuỗi polypeptid - Enzim đặc hiệu cắt bỏ acid amin hình thành chuỗi polypeptid hồn chỉnh; chuỗi polypeptid hồn chỉnh hình thành cấu hình cao hơn, thực chức sinh học tương tác với môi trường quy định đặc điểm cho sinh vật Nếu cặp nucleotide thứ (G-X) gene bị đột biến cặp làm ba mở đầu q trình phiên mã khơng diễn ra, tế bào không tổng hợp chuỗi polypeptid Bài (2 điểm) Đa số bệnh, tật xuất người có bố mẹ gần huyết thống (kết hôn cận huyết) Ở người kết hôn cận huyết hay số loài động vật giao phối cận huyết làm giảm dần kiểu gen dị hợp, tăng dần tỉ lệ kiểu gen đồng hợp trội đồng hợp lặn, nên alen lặn gây bệnh tồn trạng thái đồng hợp biểu hình thành kiểu hình (bệnh) bất lợi Do luật nhân gia đình Việt Nam cấm kết gần để ngăn ngừa xự xuất bệnh/ tật Nếu vợ chồng có kiểu hình bình thường nhang mang 42 Mức lực 1.2 1.2 1.2 3.1 3.1 gen gây bệnh, nghĩa kiểu gen họ dị hợp (Aa) khả sinh bình thường họ ¾ kiểu gen bố/mẹ Aa qua giảm phân tạo giao tử mang alen lặn a chiếm ½; qua thụ tinh tỉ lệ sinh bị bệnh với kiểu gen aa ca h = ẵ x ẵ = ẳ khả sinh bình thường họ ¾ - Giả thuyết: gia đình có kết cận huyết có tỉ lệ người mắc bệnh tan máu bẩm sinh cao gia đình kết xa - Kế hoạch điều tra: Nhiệm vụ, thời gian, địa điểm, phương tiện, sản phẩm, phân công người thực Bài (1,5 điểm) - Theo chứng sinh học phân tử cho thấy, lồi có quan hệ họ hàng gần sai khác cấu trúc phân tử protein ngược lại - Từ bảng số liệu cho thấy sai khác lồi giảm dần lồi sau: kì nhơng cá mập → cá mập cá chép → cá mập chó →người cá mập, cá chép kì nhơng →người cá chép → chó cá chép →chó kì nhơng →người kì nhơng → người chó - Vẽ sơ đồ phát sinh 2.1 2.2 1.2 3.1 3.1 Bài (3,5 điểm) Những điều kiện cần thiết để quần thể sâu rau tăng 3.1 trưởng theo tiềm sinh học: nguồn sống từ môi trường đáp ứng đủ cho tăng trường quần thể lồi có tiềm sinh học cao Nói cách khác, sức chứa mơi trường lớn nhu cầu sống quần thể sâu rau sâu rau lồi có tiềm sinh học cao, chu kì sống ngắn 43 Quần thể cá khơng có đường cong tăng trưởng quần thể sâu cá lồi động vật có kích thước thể lớn, chu kì sống dài hơn; cá sống điều kiện mơi trường có nguồn sống giới hạn - Đặc điểm pha tăng trưởng chậm kiểu tăng trưởng: pha tăng trưởng chậm số lượng cá thể cịn ít, cá thể quần thể chưa thích nghi với điều kiện sống môi trường nên khả khai thác nguồn sống dẫn tới tăng trưởng quần thể chậm - Đặc điểm pha tăng nhanh: sâu rau tăng trưởng nhanh; cá hồi tăng trưởng nhanh đến bắt đầu điểm uốn sau tăng trưởng chậm lại khả khai thác nguồn sống môi trường tăng lên mà khả cung cấp nguồn sống (hay sức chứa mơi trường) có giới hạn, dẫn tới tăng trưởng quần thể cá giảm dần - Quần thể cá hồi có pha cân pha cân quần thể có số lượng cá thể ổn định quần thể sử dụng hết lượng nguồn sống cân với khả cung cấp nguồn sống từ môi trường Quần thể sâu rau khơng có pha cân tăng trưởng quần thể sâu rau không bị hạn chế khả cung cấp nguồn sống từ môi trường - Đặc điểm loài tăng trưởng theo tiềm sinh học (đường cong tăng trưởng hình chữ J): Lồi có tiềm sinh học cao, biểu kích thước thể nhỏ, sử dụng hết nguồn sống, sinh sản nhanh (kích thước thể nhỏ, sử dụng hết nguồn sống, sinh sản nhanh: đẻ nhiều lứa năm, đẻ nhiều lứa không cần lượng để chăm sóc con) Các lồi có tiềm sinh học cao, thường có tăng trưởng quần thể theo tiềm sinh học vi sinh vật, tảo đơn bào, sinh vật phù du… - Đặc điểm lồi tăng trưởng mơi trường bị giới hạn (có đường cong tăng trưởng hình chữ S): Lồi có tiềm sinh học khơng cao, biểu kích thước thể lớn, sử dụng hết nhiều nguồn sống, sinh sản chậm: đẻ lứa năm, đẻ lứa cần nhiều lượng để chăm sóc Khi ta ni cá ao, để đạt sản lượng 44 3.2 3.1 3.1 3.3 hiệu cao nên khai thác cá giai đoạn pha cân để lâu sản lượng khơng tăng mà lại tốn thức ăn cho cá Hãy thời điểm đồ thị Phân tích đề đánh giá minh họa - Các đề đáp ứng yêu cầu đánh giá lực theo công thức: Năng lực = (Kiến thức x kĩ năng) x thái độ x tình - Nội dung bám sát yêu cầu cần đạt - Nội dung đánh giá hướng vào vận dụng kiến thức để giải vấn đề nhận thức, ứng dụng thực tiễn cách sáng tạo - Mỗi đề kiểm tra công cụ hiệu để thu nhận nhiều thông tin phản hồi chất lượng học tập HS, đặc biệt kết rèn luyện lực VIII THIẾT BỊ DẠY HỌC Định hướng thiết bị dạy học Sinh học Sinh học khoa học thực nghiệm, thiết bị đa dạng chủng loại: tranh, ảnh, mơ hình, mẫu vật thật, dụng cụ vật liệu, hóa chất, thiết bị kĩ thuật nghe nhìn, loại máy móc; đa dạng cách sử dụng dạy học: nghe, nhìn, thực hành quan sát, phân tích xác định mẫu vật, làm thí nghiệm,…; đa dạng mức độ phát triển lực nhận thức: biết, hiểu, vận dụng, vận dụng cao Phân loại thiết bị theo nhóm phương pháp, biện pháp dạy học chia thành nhóm: a) Thiết bị để trình diễn, minh họa Đây thiết bị GV trình diễn cho HS quan sát thu nhận thông tin để minh họa cho kiến thức học Thường nhóm này, hoạt động nhận thức HS mức nhận biết Ví dụ, HS quan sát sơ đồ trình trao đổi nước b) Thiết bị thực hành Các thiết bị, phương tiện dạy học sử dụng để tổ chức HS thực hành, qua rèn luyện kĩ quan sát, kĩ thực hành, kĩ thu thập, xử lí thơng tin quan sát, thu thập Tùy theo phương pháp dạy học mà hoạt động thực hành mang tính vận dụng kiến thức học hay qua kết thực hành HS tìm kiếm kiến thức theo logic tìm tịi, khám phá khoa học mức độ khác tính sáng tạo Như vậy, tùy vào đặc điểm nội dung, yêu cầu cần đạt, điều kiện nhà trường mà lựa chọn phương pháp, biện pháp sử dụng phương tiện, thiết bị dạy học phù hợp cho phát huy hiệu cao hình thành, phát triển phẩm chất, lực HS 45 Ví dụ minh họa sử dụng số phương tiện dạy học 2.1 Ví dụ sử dụng tranh hình Sử dụng tranh hình để thu nhận kiến thức: GV sử dụng hình ảnh sau kết hợp câu hỏi yêu cầu HS học kiến thức protein Cấu trúc không gian chiều – Cấu trúc bậc và bậc protein Cấu trúc bậc tiếp tục co xoắn tạo thành cấu trúc không gian ba chiều đặc trưng cho protein gọi cấu trúc bậc Khi protein cấu tạo từ vài chuỗi polipeptit liên kết với tạo nên cấu trúc bậc Câu hỏi:  Trình bày cấu tạo acid amin  Nếu cấu trúc bậc phân tử protein bị thay đổi, ví dụ acid amin bị thay acid amin khác chức protein có bị thay đổi khơng? Giải thích?  Tại sản phẩm sữa, trứng, thịt có thành phần protein chúng lại có tính chất khác nhau?  2.2 Ví dụ sử dụng tranh hình GV yêu cầu HS quan sát tranh trả lời câu hỏi: - Quan sát hình nêu khái quát hệ vận chuyển động vật khác - Phân biệt hệ tuần hoàn đơn, hệ tuần hồn kép, hệ tuần hồn kín, hệ tuần hồn hở 46 Hình: Hệ vận chuyển động vật 47 Ví dụ sử dụng thiết bị thực hành Đo huyết áp Kĩ năng: Thực hành thí nghiệm, quan sát, phân tích, so sánh, khái qt hóa Chuẩn bị: Máy đo huyết áp điện tử - Máy đo huyết áp đồng hồ ống nghe tim phổi Tiến hành thí nghiệm: (dưới hướng dẫn thầy/cô giáo) Tiến hành đo huyết áp hai trường hợp sau: (1) Khi hoàn toàn nghỉ ngơi (2) Ngay sau chạy nhanh chỗ phút Đo huyết áp đồng hồ (Hình a) - Người đo huyết áp nằm ngồi tư thoải mái Khơng nói chuyện, cử động đo huyết áp - Người đo huyết áp quấn túi khí nhẹ nhàng vừa đủ chặt quanh cánh tay người đo, phía khuỷu tay, cách nếp gấp khuỷu tay từ - cm, cố định lại Tay trái cầm đồng hồ huyết áp kế, tay phải vặn núm xoay bóng bơm khí theo chiều kim đồng hồ, vặn vừa đủ để mở van dễ dàng - Đặt ống nghe vào tai mặt trống ống nghe phía khuỷu tay vị trí động mạch cánh tay Dùng đầu ngón tay ngón tay trỏ để giữ ống nghe, để mặt ống nghe tiếp xúc với da đặt trống ống nghe vào phía túi khí, động mạch cánh tay - Bóp bóng để bơm khí vào túi khí kim đồng hồ áp lực khoảng 180 mmHg dừng lại, (đối với người cao huyết áp lượng khí cần lên đến 240 - 260 mmHg) Lúc áp lực túi khí tạo lên cánh tay cao huyết áp tối đa nên chèn ép động mạch cánh tay khơng cho máu chảy từ phía cánh tay xuống cẳng tay - Xoay núm mở van từ từ theo chiều ngược chiều kim đồng hồ để xả khí khỏi túi khí, giảm áp lực lên cánh tay Đồng thời ý nghe tiếng đập mạch máu quan sát số đo mặt đồng hồ - Khi bắt đầu nghe thấy tiếng đập tức áp lực túi khí lên cánh tay không đủ sức để cản máu chảy từ cánh tay xuống cẳng tay - trị số huyết áp tối đa (huyết áp tâm thu) Tiếp tục xả khí, nghe thấy tiếng đập to đều; bắt đầu không nghe tiếng đập, tức áp lực túi khí khơng đủ sức để chèn ép động mạch - trị số huyết áp tối thiểu (huyết áp tâm trương) (hình c) Ghi lại trị số huyết áp tối đa tối thiểu đo 2.1 48 Đo huyết áp điện tử cánh tay (hình b) - Huyết áp kế điện tử cánh tay dùng để đo huyết áp nhịp tim Có thể sử dụng huyết áp điện tử để tự đo huyết áp thân - Tư đo giống đo huyết áp kế đồng hồ - Người đo huyết áp quấn túi khí nhẹ nhàng vừa đủ chặt quanh cánh tay trái, phía khuỷu tay, cách nếp gấp khuỷ tay từ - cm, cố định lại Sau quấn túi khí, để thân máy nơi dễ nhìn thấy - Ấn nút đo, máy tự bơm khí, xả khí cho kết cuối Khi trình đo hồn thành, hình máy lên trị số huyết áp tối đa, trị số huyết áp tối thiểu nhịp tim - Trong trình máy bơm xả, người đo khơng cử động nói chuyện Khi muốn kết thúc đo ấn nút công tắc (cũng khởi động) để tắt máy Ghi kết báo cáo kết - Ghi kết huyết áp tâm thu (huyết áp tối đa) huyết áp tâm trương (huyết áp tối thiểu) đo - Nhận xét kết thu Hình a hình b Hình c Hình Đo huyết áp cánh tay huyết áp kế đồng hồ (a), huyết áp kế điện tử (b) nguyên tắc đo huyết áp (c) 49