VÙN HỔC CƯÍ CÊÅN ÀẨI VIÏÅT NAM GIAI THOẨI VÙN HỔC VIÏÅT NAM HOÂNG NGỔC PHẤCH KIÏÌU THU HOẨCH Sûu têìm biïn soẩn (In lêìn thûá tû, cố sûãa chûäa) NHÂ XËT BẪN VØN HỔC HÂ NƯÅI - 2000 LÚÂI NHÂ XËT BẪN GIAI THOẨI vùn hổc lâ nhûäng giai thoẩi nối riïng vïì cấc nhâ vùn, nhâ thú, nhûäng nhên vêåt cố tïn tíi xậ hưåi hóåc àưng àẫo nhûäng ngûúâi u thđch thú vùn vâ sấng tấc thú vùn nối chung Nhû vêåy giai thoẩi vùn hổc lâ mưåt loẩi vùn chûúng vûâa cố tđnh chêët bấc hổc, lẩi vûâa cố tđnh chêët truìn miïång mang cưët cấch ca nố nhiïìu nết dên tưåc àưåc àấo àêìy sûác hêëp dêỵn Nùm 1965, Nhâ xët bẫn Vùn hổc àậ cho mù’t bẩn àổc trïn miïìn Bù’c cën “Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam” Hoâng Ngổc Phấch - Kiïìu Thu Hoẩch biïn soẩn vâ Trêìn Thanh Mai giúái thiïåu Sấch in lêìn àêìu vúái sưë lûúång 3.600 cën, àúâi chûa àûúåc bao lêu, àậ cố nhûäng kiïën vâ ngoâi nûúác àïì cêåp àïën viïåc cho nố àûúåc tấi bẫn Ngây àïí àấp ûáng lông mong êëy, Nhâ xët bẫn lêìn nây cho tấi bẫn cën “Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam” vúái mc àđch cung cêëp cho cấc bẩn mưåt tâi liïåu vùn hổc gổn nhể, xc tđch, bao gưìm nhûäng giai thoẩi chổn lổc bưí đch vâ hêëp dêỵn Cng vúái mc àđch trïn, ngoâi viïåc lûúåc ài mưåt sưë giai thoẩi, chng tưi ch trûúng khưng in lẩi phêìn giúái thiïåu àêìu sấch vâ phêìn sấch bấo tham khẫo NHÂ XËT BẪN V ĂN HỔC http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam BẤC LẤI ÀÔ HAY CHÛÄ Àúâi vua Lï Àẩi Hânh (980 - 1005) cố sû Àưỵ Thån lâ ngûúâi hổc rưång thú hay, am hiïíu viïåc àúâi, gip dêåp nhâ vua cố cưng lao lúán, nhûng mưỵi lêìn nhâ vua àõnh phong chûác cho thị sû àïìu khưng nhêån Vị thïë, Lï Àẩi Hânh câng kđnh trổng, nhâ vua thûúâng chó gổi lâ Àưỵ phấp sû chûá khưng gổi tïn thêåt Khoẫng nùm Thiïn Phc thûá (987), vua nhâ Tưëng sai qëc tûã giấm bấc sơ lâ L Giấc sang sûá Viïåt Nam Vua Lï Àẩi Hânh bên sai sûá Thån giẫ lâm ngûúâi chêo àô àốn sûá úã bïn búâ sưng Sấch Giang(1), L Giấc vưën lâ mưåt tay sđnh thú ngưìi àô nhên trưng thêëy xa xa trïn mùåt nûúác cố hai ngửợng trỳõi, liùỡn ngờm hai cờu thỳ rựỗng: Nga nga lûúäng nga nga, Ngûúäng diïån hûúáng thiïn nha Dõch: (1) Sấch Giang: thåc vng Nam Sấch, Hẫi Dûúng http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH Ngưỵng ngưỵng hai ngưỵng Chên trúâi nghïín cưí trưng Sû Thån nghe xong tay vêỵn chêo nhõp nhâng, miïång tûúi tù’n nưëi vêìn ngêm tiïëp hai cêu cho thânh mưåt bâi tûá tuåt: Bẩch mao phư lc thy Hưìng trẩo bậi ba (1) Dõch: Lưng trù’ng phúi nûúác biïëc, Sống xanh qåy chêo hưìng Thêëy mưåt tay lấi àô mâ cng hay chûä nhû vêåy, L Giấc hïët sûác kinh ngẩc vâ cẫm phc (1) Bâi nây ngun gưëc úã bâi thú “Vơnh nga” ca Lẩc Tên vûúng nhâ thú àúâi Àûúâng lâm lc 10 tíi Nga, nga, nga! Khuác haång hûúáng thiïn ca Baåch mao phuâ luåc thuãy, Hưìng chûúãng bất ba, (Nghơa tûúng tûå nhû trïn) ÚÃ àêy L Giấc cng nhû Àưỵ Thån àïìu chó lâ ngêm lẩi bâi thú ca Lẩc Tên vûúng, chûá khưng phẫi lâ tûå sấng tấc Song nhû vêåy cng khưng hẩi gị àïën àưì ca ngûúâi kïí thoẩi: “Mưåt tay lấi àô mâ cng hổc rưång àïën thïë, biïët nûúác Nam cố lù’m ngûúâi tâi” Xët xûá baâi thú xin xem Toaân Àûúâng thi cuãa Trung Hoa thû cc xët bẫn Thûúång Hẫi 1960 - quín 79 tr.864 http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam Vïì sau, vua nhâ Tưëng côn sai L Giấc sang sûá Giao Chêu mưåt lêìn nûäa Lc vïì, L Giấc cố tùång sû Thån mưåt bâi thú lûu biïåt àố cố hai cêu: Thiïn ngoẩi hûäu thiïn ûng viïỵn chiïëu, Khï àâm ba tơnh kiïën thiïìm thu, (Ngoâi trúâi côn cố trúâi nïn chiïëu, Sống lùång khe àêìm rổi mẫnh thu) (1) Sû Thån àûa bâi thú cho Lï Àẩi Hânh Vua triïåu sû Khng Viïåt(2) vâo giẫi thđch hưå Khng Viïåt nối: “Àêy lâ sûá Trung Hoa tỗ kđnh trổng bïå hẩ cng ngang vúái hoâng àïë ca ưng ta” Vua hâi lông lù’m, liïìn sai sû Khng Viïåt lâm mưåt bâi ca tiïỵn L Giấc Bâi ca lâm theo àiïåu “Tưëng vûúng lang qui” nhû sau: Trûúâng quang phong hẫo cêím phâm trûúng, Giao vổng thêìn tiïn phuåc àïë hûúng Vaån truâng sún thuây thiïåp thûúng lûúng Cûãu thiïn qui lưå trûúâng, Nhên tịnh thẫm thiïët, àưët ly thûúng Phan luën sûá tịnh lang, (1) (2) Xem toân vùn bâi thú úã phêìn Tiïíu lån Sû Khng Viïåt tïn thêåt lâ Ngư Chên Lûu, qụ úã lâng Cất Lúåi, qån Thûúâng Lẩc (chûa rộ thåc núi naâo) sinh nùm 959, mêët nùm 1041 Vua Lï Àẩi Hânh ban hiïåu lâ Khng Viïåt àẩi sû, phâm cấc viïåc qn qëc trổng sûå àïìu àem bân lån vúái nhâ sû http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOAÅCH Nguyïån tûúng thêm yá v õ Nam cûúng, Phên minh bấo ngậ hoâng Dõch: Trúâi lẩnh giố tưët cấnh bìm trûúng, Ngi ngống ngûúâi tiïn lẩi àïë hûúng Mn trng non nûúác sống mïnh mang Chđn trúâi thùm thùèm dùåm trûúâng Nhịn chến biïåt ly tịnh thẫm thûúng Vin xe sûá loâng vêën vûúng, Xin àem thêm yá vị Nam cûúng; Phên minh bấo thấnh hoâng BÕ TRỐI VÊỴN LÂM THÚ Theo truìn thuët, L Cưng ín (1) ngûúâi lâng Cưí Phấp, ph Tûâ Sún, tónh Bù’c Ninh (nay thåc Hâ Bù’c) lâ mưåt nhên vêåt khấ k dõ Tûúng truìn ưng khưng cố cha; bâ mể lâ Phaåm Thõ Nhên ài chúi chuâa Tiïu Sún, úã phuã Tỷõ Sỳn, Bực Ninh, nựỗm mửồng thờởy i laồi vỳỏi thêìn nhên rưìi vïì cố thai mâ sinh (1) Lâm vua tûâ 1005 àïën 1009 http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam ưng Nhûng cố thuët lẩi nối Phẩm Thõ lâ mưåt bâ gốa chưìng àïën lâm thụ úã cha Cưí Phấp, ngûúâi tr trị cha êëy lâ sû L Khấnh Vùn “ài lẩi” vúái bâ, àïën bâ th thai thị àíi bâ ài núi khấc Àïën ngây sinh àễ, bâ Phẩm Thõ bổc manh ấo c rưìi mang bỗ ngoâi cûãa tam quan cha Cưí Phấp, L Khấnh Vùn nghe tiïëng trễ khốc bên nhùåt àem vâo ni vâ àùåt tïn lâ L Cưng ín Bêëy giúâ cố cêu ca dao cố chêm chổc nhể nhâng L Khấnh Vùn nhû sau: Con àem bỗ cha nây, Nam mư di phêåt thêìy, thêìy ni Cưng ín lâ mưåt ch bế khưi ngư, rù’n rỗi vâ rêët thưng minh, nïn àûúåc bưë ni u q vâ chùm sốc dẩy dưỵ Lc Cưng ín lïn sấu tíi hổc àậ tinh thưng mâ tđnh lẩi hay tinh nghõch Mưåt hưm, nhâ sû sai Cưng ín àem oẫn lïn cha cng Hưå phấp, ch bế liïìn khoết oẫn ùn trûúác Àïën àïm, Hưå phấp bấo mưång cho sû biïët Sấng hưm sau, sû gổi Cưng ín lïn mù’ng Ch bế tûác lù’m, lïn cha àấnh cho Hưå phấp ba cùèng tay, rưìi viïët vâo sau lûng tûúång mêëy chûä: “Àưì tam thiïn l” (àây ba ngân dùåm) Àïm hưm àố, nhâ sû lẩi thêëy Hưå phấp àïën, mùåt óu xịu, ngỗ lúâi tûâ biïåt: “Hoâng àïë àậ àây tưi ài xa, xin cố lúâi châo ưng” Sấng hưm sau, nhâ sû lïn xem tûúång Hưå phấp thêëy sau lûng quẫ cố mêëy chûä “àưì tam thiïn l” thêåt Nhâ sû bên sai tiïíu lêëy nûúác rûãa, nhûng khưng rûãa sẩch Sau phẫi bẫo Cưng http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 10 ín vâo rûãa thị ch bế chó lêëy ngốn tay xoa xoa lâ sẩch Khi ín àậ húi lúán, L Khấnh Vùn thêëy àïí úã cha mịnh khưng tiïån, bên gûãi sang cha Tiïu Sún nhúâ sû Vẩn Hẩnh dẩy bẫo Vẩn Hẩnh lâ em råt Khấnh Vùn mưåt nhâ sû cố tâi vùn hổc vâ cố cẫ tâi kinh ln ÚÃ àêy Cưng ín vêỵn khưng àưíi tđnh nïët xûa, vêỵn hổc đt chúi nhiïìu Mưåt hưm Cưng ín trưën hổc, bõ Vẩn Hẩnh trối lẩi cẫ àïm úã tam quan Canh khuya mỵi àưët khưng ng ỷỳồc, Cửng Uờớn tỷỏc caónh ngờm bửởn cờu thỳ rựỗng: Thiïn vi khêm chêím, àõa v õ chiïn, Nhêåt nguyïåt àưìng song àưëi ngậ miïn Dẩ thêm bêët cẫm trâng thên tc, Chó khng sún hâ xậ tù’c àiïn Dõch: Trúâi lâm mân gưëi àêët lâm chiïn, Nhêåt nguåt cng ta mưåt giêëc n Àïm khuya chùèng dấm dang chên dỵi Chó súå sún hâ xậ tù’c nghiïng Vẩn Hẩnh nghe thú cho lâ Cưng ín cố khđ tûúång àïë vûúng, rêët mûâng, tûâ àố cưng dẩy dưỵ vâ lo toan cho Cưng ín nïn nghiïåp lúán Nhâ sû “tc trđ àa mûu” êëy àûa àûúåc Cưng ín vâo lâm quan triïìu Khưng bao lêu, nhúâ tâi trđ ca mịnh, L Cưng ín thùng lïn àïën chûác Tẫ thên vïå àiïån tiïìn chó huy sûá lâ mưåt àõa võ cêån thêìn cûåc to lc http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 11 bêëy giúâ Khi Lï Long Àơnh (Ngổa triïìu) chïët (1009), nhêån thêëy lông dên rêët oấn ghết nhâ Lï vị nhûäng tưåi ấc ca Ngổa triïìu Sû Vẩn Hẩnh cng vúái bổn Àâo Cam Mưåc bên mûu thay àưíi triïìu àẩi, tưn L Cưng ín lïn lâm vua Nhâ L bù’t àêìu tûâ àêëy NAM QËC SÚN HAÂ NAM ÀÏË CÛ Lyá Thûúâng Kiïåt, ngûúâi phûúâng Thấi Hôa, Thùng Long, sinh nùm 1036, mêët nùm 1105, lâm quan àïën Thấi y, lâ ngûúâi vùn vộ kiïm toân Àúâi L Nhên Tưng (1072 - 1127), qn Tưëng sang xêm lûúåc nûúác ta Vua sai Lyá Thûúâng Kiïåt àem quên cûå àõch Lyá Thûúâng Kiïåt haå lïånh cho dên úã phđa bù’c sưng Nhû Nguåt (tûác lâ sưng Cêìu ngây nay) di cû sang phđa nam àïí trấnh sûå khng bưë ca giùåc, rưìi lêåp doanh trẩi úã phđa nam sưng àïí chưëng giûä Qn hai bïn cêìm cûå hâng thấng Qn giùåc thïë mẩnh nhûng mêëy lêìn vûúåt sưng àïìu bõ àấnh lui Tuy vêåy, qn ta cng dêìn dêìn nng thïë Tịnh trẩng hïët sûác khêín cêëp Àïí cưí v qn sơ, L Thûúâng Kiïåt bên nghơ mưåt kïë Ưng lâm mưåt bâi thú tûá tuåt, àang àïm sai ngûúâi bđ mêåt http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH vâo àïìn thúâ thấnh Tam Giang nhû sau: (1) 12 ngêm vang lïn Baâi thú Nam qëc sún hâ Nam àïë cû, Tiïåt nhiïn àõnh phêån tẩi thiïn thû Nhû hâ nghõch lưỵ lai xêm phẩm, Nhûä àùèng hânh khan th bẩi hû Dõch: Nûúác Nam vưën ca vua Nam, Sấch trúâi àậ rộ râng õnh phên Giùåc cìng dấm lêën xêm L bay rưìi sệ chëc phêìn bẩi vong Thïë lâ tûâ hưm sau, bâi thú àûúåc truìn tng toân qn, vâ ngûúâi ngûúâi àưìn àẩi lâ thêìn àậ lâm bâi thú àố àïí bấo trûúác viïåc qn giùåc têët bẩi, qn ta têët thù’ng Do àố, lông tin tûúãng vâo thù’ng lúåi cëi cng àûúåc cng cưë Qn sơ nêëy hùm húã tiïën lïn phđa trûúác àïí giïët giùåc Khđ thïë àậ hùng, L Thûúâng Kiïåt bên múã cåc tiïën cưng, (1) Thấnh Tam Giang: hai anh em Trûúng Hưìng, Trûúng Hất, tûúáng ca Triïåu Quang Phc àậ tûâng gip Triïåu Quang Phc khấng chiïën chưëng giùåc Lûúng (thïë kyã thûá VI Nhiïìu àïìn thúâ hai võ àûúåc dûång úã chưỵ húåp lûu ba sưng Cêìu, sưng Thûúng vâ sưng Lc Nam; vị vêåy ngûúâi ta quen gổi anh em hổ Trûúng lâ thấnh Tam Giang (ba sưng) http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 65 “Thêìn úã dûúái nûúác lâ vị gùåp phẫi mưåt viïåc rêët k lẩ vâ th võ Thêìn gùåp c Khët Ngun, c hỗi thêìn xëng lâm gị? Thêìn thûa dưëi lâ thêìn chấn àúâi mën chïët Nghe qua, c Khuờởt Nguyùn troõn xoe mựt, mựng thờỡn: Maõy laõ thựỗng àiïn! Tao gùåp Súã Hoâi vûúng vâ Khoẫnh Tûúng vûúng hưn qn vư àẩo, múái phẫi bỗ nûúác bỗ dên trêỵm mịnh úã sưng Mõch La Chûá mây àậ gùåp àûúåc bêåc thấnh qn minh àïë, côn àõnh vúá vêín cấi gị? “ Thïë rưìi c àấ thêìn mưåt cấi, thêìn múái vïì àêy!” Lï Thấnh Tưng nghe xong biïët lâ Lûúng Thïë Vinh nõnh khếo mịnh, nhûng cng rêët hâi lông, thûúãng cho Vinh rêët nhiïìu la HAI ANH EM HỔ QUẤCH Quấch Àịnh Bẫo vâ Quấch Hûäu Nghiïm lâ hai anh em råt, cng àưỵ tiïën sơ dûúái thúâi Lï Thấnh Tưng Hai ưng ngûúâi lâng Phuác Khï, huyïån Thanh Lan (nay laâ huyïån Thanh Quan), xûá Sún Nam hẩ (vng Thấi Bịnh, Nam Àõnh) Cẫ hai anh em àïìu lâm àïën thûúång thû Àịnh Bẫo àûúåc Lï Thấnh Tưng giao cho biïn soẩn bưå Thiïn Nam dû haå têåp cuâng vúái Thên Nhên Trung, Hûäu Nghiïm cố àïí lẩi http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 66 têåp Phï bịnh vùn minh cưí su ca Lï Thấnh Tưng Cẫ vng Thấi Bịnh àïìu truìn tng cưng àûác vâ uy danh ca hai ưng thûúång thỷ ờởy, vaõ cho rựỗng hoồ ỷỳồc hiùớn vinh nhỷ vêåy lâ nhúâ phc êm ca ngûúâi ưng Tc truìn tưí ph ca Quấch Àịnh Bẫo vâ Quấch Hûäu Nghiïm lâ mưåt nưng dên nghêo khố, thûúâng lâm thụ lâm mûúán vâ ài chùn võt cho ngûúâi khấc, tđnh tịnh thêåt thâ chêët phấc, khưng hïì lâm mêët lông ai, lẩi hay gip àúä ngûúâi chung quanh Mưåt hưm, ưng cëc vúä mưåt àấm rång, bưỵng bù’t àûúåc mưåt chơnh vaõng ệng tỷồ nhuó rựỗng: Khi khửng bựt ỷỳồc cuóa rúi, khưng phẫi cưng sûác mịnh lâm ra, nïëu ngưìi mâ hûúãng thị cho phẫi vúái àẩo trúâi? Vaâ chù’c chù’n cuãa naây laâ cuãa nhaâ trûúác bõ hoaån naån, lûu laåc tha phûúng, nïëu chấu hổ côn sưëng thïë nâo cng cố ngây vïì tịm” Nghơ xong bên àem ài chưn vâo mưåt chưỵ khấc khưng cho biïët Quẫ nhiïn, vâi nùm sau, cố ngûúâi Trung Qëc sang nûúác ta, àïën chưỵ àấm rång tịm rưìi kïu khốc thẫm thiïët Ưng c hỗi lẩi cùån kệ, ngûúâi Trung Qëc nối lâ ca tưí tiïn ngûúâi êëy chưn cêët úã àêëy, cố àïí giêëy túâ di chc lẩi rộ râng; hỗi cấc chi tiïët àïìu trẫ lúâi àng, ưng c liïìn àûa ngûúâi Trung Qëc àïën chưỵ chưn múái, vâ giao giẫ ngun vển Ngûúâi Trung Qëc chia cho ưng c mưåt phêìn àïí tẩ têëm lông q hoấ ca ưng, nhûng ưng nhêët àõnh khưng lêëy mưåt àưìng http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 67 Lẩi nối chuån vïì Quấch Àịnh Bẫo; lc bêëy giúâ úã vng Thấi Bịnh, Nam Àõnh (àïìu thåc trêën Sún Nam hẩ) cố hai ngûúâi nưíi tiïëng nhêët vïì tâi hổc lâ Quấch Àịnh Bẫo vâ Lûúng Thïë Vinh Hai ngûúâi cng cố ài lẩi chúi thên vúái Lûúng Thïë Vinh thị tđnh tịnh phống khoấng, nhể nhâng, khưng cêu nïå, khưng khù’c khưí; côn Quấch Àịnh Bẫo thị cêìn mêỵn, chùm chó, lao têm khưí tûá nhiïìu viïåc hổc têåp Àïën nùm cố khoa thi hûúng, hai ngûúâi cng àưỵ mưåt lêìn Thïë Vinh àưỵ th khoa, Àịnh Bẫo àưỵ thûá hai Ba thấng trûúác vâo kinh thi hưåi, Thïë Vinh àïën thùm Àịnh Bẫo Múái àïën àêìu lâng Phc Khï, nhên ghế vâo mưåt quấn hâng nûúác nghó chên Thïë Vinh nghe ngûúâi ta khấo chuån vúái vïì viïåc Àịnh Bẫo àang hổc ngây, hổc àïm rấo riïët lù’m Thïë Vinh bân gốp vâo, cûúâi mâ nối: “K thi gêìn àïën núi mâ hậy côn cưë sûác hổc, anh nây chùèng qua cng chó cố tiïëng hậo thưi, chûá bng cng chùèng cố gị ín sc cho lù’m” Vinh lẩi nối thïm: “Tưi cng àõnh vâo thùm bấc Quấch chúi àêy Nhûng cố lệ chó qëy bấc êëy mêët hổc, àânh vïì vêåy!” Lc Àịnh Bẫo chúi hâng, bâ ch hâng kïí chuån lẩi, Àịnh Bẫo nối: “Ngûúâi êëy chó cố thïí lâ Lûúng Thïë Vinh!” liïìn sûãa soẩn hânh trang sang Nam Àõnh thùm Thïë Vinh Àïën núi, Thïë Vinh khưng cố úã nhâ Àịnh Bẫo cùån kệ hỗi mậi, ngûúâi nhâ phẫi àûa Bẫo ngoâi cấnh àưìng xa, thị thêëy Thïë Vinh àang thẫ diïìu giêëy nư àa vúái trễ http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 68 lâng Àịnh Bẫo thêët kinh nối: “Thưi, tâi hổc ngûúâi nây ta khưng thïí nâo theo kõp!” Nối xong, li thi trúã vïì, khưng gùåp Vinh nûäa, mâ tûâ àố cng khưng di mâi sấch vúã khù’c khưí nûäa Àïën lc thi hưåi, Àịnh Bẫo àưỵ hưåi ngun, Thïë Vinh àưỵ thûá hai Thïë Vinh nûác núã khen bẩn Nhûng àïën vâo thi àịnh, thị Thïë Vinh lẩi àưỵ trẩng ngun, Àịnh Bẫo chó àưỵ thấm hoa, kếm Vinh nhûäng hai bêåc VĂN TÛÁC LÂ NGÛÚÂI Nguỵn Giẫn Thanh; ngûúâi lâng Ưng Mùåc (lâng Me) huån Àưng Ngân (nay lâ Tûâ Sún) Bù’c Ninh Sưëng vâo khoẫng àêìu thïë k XVI, sinh nùm 1482, mêët nùm nâo khưng rộ Ưng lc nhỗ hổc rêët thưng minh, múái mûúâi sấu tíi àậ thưng hiïíu rêët nhiïìu sấch vúã, sau àưỵ trẩng ngun; nïn tc gổi lâ Trẩng Me Mưåt hưm àang hổc úã trûúâng, thêìy hổc lâ thûúång thû Àâm Thån Huy vûâa giẫng bâi xong thị trúâi sêåp mûa, hổc trô àïìu phẫi ngưìi lẩi Ưng Huy nhên thêëy vêåy, bên mưåt cêu àưëi àïí hổc trô cng àưëi cho vui: V vư kiïìm tỗa nùng lûu khấch Nghơa lâ: http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 69 Mûa khưng cố then khoấ mâ giûä àûúåc khấch Nguỵn Giẫn Thanh àưëi rựỗng: Sự c b t b a a â o d õ nõch nh ê n Nghơa lâ: Sù’c àểp chùèng phẫi sống giố mâ lâm ựm uửởi ngỷỳõi ta ệng Huy xem xong khen rựỗng; “Cêu nây àưëi hay lù’m, giổng vùn nây cố thïí àưỵ trẩng àûúåc, nhûng sau têët mï àù’m vâo vông sù’c dc lâm hẩi lêy àïën sûå nghiïåp!” Tiïëp àố, mưåt ngûúâi hổc trô tïn lâ Nguỵn Chiïu Hën lẩi àưëi: Nguåt hûäu loan cung bêët xẩ nhên Nghơa lâ: Mùåt trùng giưëng cấi cung mâ chùèng bù’n Ưng Huy phù: Cờu naõy keỏm sực saóo, khửng hay bựỗng cêu kia, nhûng tỗ khđ chêët hiïìn hoâ, sau nây sệ lâm nïn, cåc sưëng sệ chu toân!” Sau oỏ laồi coỏ mửồt ngỷỳõi hoồc troõ khaỏc ửởi rựỗng: Phêën bêët uy quìn dõ sûã nhên Nghơa lâ: Phên cûát chùèng uy quìn gị mâ dïỵ sai khiïën ngûúâi Ưng Huy phï: “Sau giâu sang nhûng lâ hẩng bó lêåu!” Quẫ nhiïn, mêëy nùm sau Giẫn Thanh àưỵ th khoa, rưìi àưỵ trẩng ngun àúâi vua Lï Uy Mc (1508), lâm lïỵ bưå thûúång thû, nhûng vị say àù’m mưåt cư gấi àểp úã kinh mâ http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 70 àïën danh bẩi giấ Côn Chiïu Hën chó àưỵ bẫng nhận nhûng lâm quan vâ sưëng n ưín khưng xẫy chuån gị cẫ Riïng ngûúâi hổc trô sau cng vâo bêåc hâo ph vng, nhûng cng chï lâ hẩng thư lưỵ, bó ưíi MÛÚÂI TẤM BẤT CÚM RIÏU Lï Nẩi, ngûúâi lâng Mưå Trẩch, huån Àûúâng An (nay lâ huån Bịnh Giang) tónh Hẫi Dûúng, hổc giỗi, àưỵ àïën Trẩng ngun àúâi Lï Uy Mc (1505), lâm quan àïën hûäu thõ lang, tûúác Àẩo trẩch bấ Ưng thã bế nhâ rêët nghêo, phẫi vûâa hổc, vûâa dẩy thïm em lâng àïí àưå khêíu Thûúång thû V Qunh, ngûúâi àưìng êëp, nghe biïët tâi hổc ca thây àưì bên gổi àïën gẫ gấi cho vâ cho úã gûãi rïí nhâ Nhûng tûâ vâo úã gûãi rïí, Lï Nẩi chó ngưìi thûâ sët ngây, khưng chõu hổc hânh, mâ cng chùèng bìn mố àïën bêët cûá viïåc gị V Qunh rêët lêëy lâm lẩ, àïën hỗi ngûúâi bưë Lï Nẩi Ưng bưë trẫ lúâi: - Con nhâ hổc trô nghêo, àûúåc nûúng thên vâo cûãa cao qu, lẩi àûúåc àưåi ún ni dûúäng dẩy dưỵ, lệ nâo lẩi dấm nhậng hổc hânh hóåc lûúâi biïëng vúái cưng viïåc ca gia àịnh ên nhên àûúåc? Nhûng cố àiïìu nây tưi hỗi khưng phẫi: http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 71 khưng rộ mưỵi ngây tûúáng cưng cho chấu ùn ëng nhû thïë nâo? V Qunh vêỵn chûa hiïíu, cûúâi khiïm tưën mâ trẫ lúâi: - Nhâ nho àẩm, nhâ cố gị ùn thị vêỵn tiïëp àậi rïí nhû thïë thưi! Ưng bưë múái bẫo: - Con tưi nố ùn khấc thûúâng lù’m Cố lệ vị nố ùn chûa àûúåc no mâ khưng dấm nối chùng? V Qunh vïì bẫo ngûúâi nhâ dổn cúm riïng cho Lï Nẩi, tùng phêìn lïn gêëp bưåi Cho ùn mưåt àêëu, hổc àïën tưëi; cho ùn mưåt àêëu nùm lễ hổc àïën trưëng canh ba; cho ùn mưåt àêëu lễ, hổc àïën trưëng canh tû V Qunh nối: - Rïí ta tâi khđ phi thûúâng, nhêët àõnh sệ lâm nïn sûå nghiïåp! Liïìn bẫo ngûúâi nhâ cûá àõnh mûác mưỵi bûäa ùn lâ hai àêëu Tûâ àêëy Lï Nẩi àổc sấch sët ngây liïìn àïm khưng thêëy chấn Mưåt hưm, mën thûã tâi châng rïí, V Qunh thịnh lịnh àïën thùm Lï Nẩi phông hổc, rưìi bẫo ưng tûác cẫnh mưåt bâi vïì viïåc ùn hổc ca mịnh Lï Nẩi khưng nghơ ngúåi gị, àổc bâi sau àêy: Mưå trẩch tiïn sinh, Dơ thûåc vi danh, Thêåp bất bất phẩn, Thêåp nh õ bất canh, Khưi ngun cêåp àïå, http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 72 Danh quấn qìn anh, Sûác chi giậ cûå, Phất chi giậ hoânh Nghơa lâ: Thêìy àưì Mưå Trẩch, Nưíi tiïëng ùn nhiïìu: Mûúâi bất cúm, Mûúâi hai bất riïu Àưỵ àêìu khoa bẫng Danh tiïëng nïu cao Sc tđch àêìy à, Phất triïín dưìi dâo! (1) Bưë vúå vâ châng rïí àïìu cẫ cûúâi Quẫ nhiïn vïì sau Lï Nẩi àưỵ Trẩng ngun, àng nhû lúâi àậ nối bâi TRẨNG ME ÀÊ TRẨNG NGỔT Nguỵn Giẫn Thanh vâ Hûáa Tam Tónh nưíi tiïëng hổc giỗi cẫ mưåt trêën Kinh Bù’c, khưng lâ khưng phc Mổi ngûúâi àïìu tin tûúãng cấc giẫi khưi ngun sệ vâo tay hai (1) Bâi dõch ca Phẩm Trổng Àiïím http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 73 ngûúâi, cố àiïìu khưng dấm chù’c ngûúâi nâo sệ lâ trẩng ngun, ngûúâi nâo sệ lâ bẫng nhận Àïën khoa thi hưåi nùm Mêåu Thịn àúâi Lï Uy Muåc (1508), hai öng cuâng ûáng thi Quan trûúâng dûå àõnh lêëy Hûáa Tam Tónh àưỵ trẩng ngun, Nguỵn Giẫn Thanh àưỵ bẫng nhận Nhûng àûa trẩng ngun vâ ấ ngun vâo bïå kiïën àïí xin lïånh vua thị bâ Thấi phi (mể ni vua) cng cố mùåt bíi chêìu, trưng thêëy Nguỵn Giẫn Thanh ngûúâi “nho nhậ hâo hoa” liïìn hỗi cấc quan: “Àêëy lâ trẩng ngun phẫi khưng? Châ! xûáng àấng quấ! q hoấ quấ!” Cấc quan lng tng, vị khưng dấm trấi lúâi àoấn giâ ca Thấi phi nïn têu lâ côn àúåi lïånh ca Thấi phi vâ Hoâng thûúång Vua cng phên vên: mưåt phđa thị biïët rộ lâ Tam Tónh àấng trẩng ngun, mưåt phđa thị tưn kđnh bâ mể ni, khưng mën vẩch rộ cấi lêìm lêỵn ca bâ, nïn vua mưåt bâi ph lêëy àêìu àïì lâ Phng thânh xn sù’c (1) àïí hai ngûúâi thi tâi trûúác mùåt vua Hûáa Tam Tónh vư tịnh cûá lâm bâi nhỷ thỷỳõng lùồ, nghụa laõ bựỗng chỷọ Haỏn, Nguyùợn Giaón Thanh laỏu lúnh hỳn, laõm baõi phuỏ bựỗng nửm; mửồt lâ (1) Phng thânh xn sù’c: cẫnh xn úã thânh Phng (Hâ Nưåi) Àêy lâ bâi ph nưm cưí nhêët vùn chûúng trûúâng ưëc Bâi ph dâi àng 50 cêu Cố thïí xem toân vùn bâi ph úã têåp san Nghiïn cûáu vùn hổc sưë nùm 1960 http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 74 biïët lâm chỷọ Haỏn thũ vựn mũnh khửng bựỗng Tam Túnh, hai lâ àoấn bâ Thấi phi hiïíu tiïëng Viïåt hún hiïíu chûä nho Quẫ nhiïn bịnh vùn, àổc àïën bâi ph nưm thị bâ Thấi phi khưng ngúát lúâi khen hay Vua àânh phẫi àûa Giẫn Thanh lïn trẩng ngun vâ hẩ Tam Tónh xëng bẫng nhận Bêëy giúâ giúái nho sơ àïìu tỗ vễ khưng hâi lông, thûúâng vêỵn giïỵu Nguỵn Giẫn Thanh lâ Mẩo trẩng ngun Mẩo trẩng ngun lâ “Trẩng ngun mùåt” (vị àểp trai mâ àưỵ trẩng) mâ cng côn cố thïí hiïíu lâ “trẩng ngun giẫ mẩo” (khưng àấng àưỵ trẩng mâ lẩi àưỵ) Côn dên chng àûúng thúâi thị thûúâng cố cêu nối àa àậ trúã thânh ngẩn ngûä: “Trẩng Me àê trẩng Ngổt” Trẩng Me tûác trẩng ngûúâi lâng Me, chó Nguỵn Giẫn Thanh; côn trẩng Ngổt tûác trẩng ngûúâi lâng Ngổt, chó Hûáa Tam Tónh KHIÏNG CẤNG LÊËY VÚÅ CON QUAN Hûáa Tam Tónh ngûúâi lâng Vổng Nguåt - tc gổi lâ lâng Ngổt, huån n Phong, tónh Bù’c Ninh, lâm quan àïën thûúång thû, tûúác àïën Àưng giấo hêìu, cố sang sûá nhâ Minh http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 75 vâo khoẫng àúâi nhâ Mẩc (1527 - 1529) Hổc rêët giỗi, khưng àưỵ àïën trẩng ngun, nhûng nhên dêỵn vêỵn thûúâng gổi ưng lâ Trẩng Ngổt (trẩng ngun lâng Vổng Nguåt) Khi côn bế nhâ nghêo lù’m Mưåt hưm àûúâng gùåp vộng quan trêën th Kinh Bù’c trêíy qua, sau vộng quan lẩi cố vộng tiïíu thû Thoấng thêëy tiïíu thû nhan sù’c diïỵm lïå, trẩng Ngổt mù lựm mỳỏi nựỗn nũ vỳỏi phu caỏng cho mũnh khiïng thay àïí àûúåc ngù’m nghđa cho thoẫ thđch Vïì nhâ, trẩng Ngổt àôi mể phẫi àïën hỗi tiïíu thû êëy lâm vúå Bâ mể súå khưng dấm ài, sau vị thûúng nïn cng àânh liïìu Túái dinh quan, bâ bêím hïët sûå tịnh vâ nối rộ nưỵi gân dúã ca Quan nghe xong cûúâi bẫo: “Àậ vêåy, bâ vïì gổi nố àïën àêy, ta xem hổc hânh sao, nïëu quẫ cố tâi, ta sệ gẫ tiïíu thû cho!” Bâ mể vïì bẫo àïën hêìu quan Quan thêëy Hûáa khưng cố gị lâ xët sù’c, ngûúâi thị àen mâ ln, chó cố àưi mù’t lâ khấc thûúâng Tuy nhiïn, hỗi àïën sấch vúã thị trẩng àưëi àấp rêët trưi chẫy, vị thïë quan cho lûu lẩi úã dinh ùn hổc, hển hïỵ thi àưỵ thị nhêët àõnh sệ gẫ tiïíu thû cho Nùm sau, gùåp khoa thi hûúng, Hûáa àưỵ th khoa Quan liïìn y hển cho lâm lïỵ thânh thên Nhûng túái lâm lïỵ húåp cêín, thị tiïíu thû vị àậ biïët Hûáa lâ anh châng khiïng cấng trûúác, lẩi thïm ngûúâi àen http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 76 àuãi xêëu xñ nïn chûa ûng lù’m, sai hờỡu cờỡm thiùởp baóo rựỗng: Cử tửi coỏ mửồt vïë cêu àưëi, nïëu quan tên khoa àưëi àûúåc thị hậy xin lâm lïỵ àưång phông” Cêu êëy nhû sau: ƯËc lêåu nguåt xun, hịnh nhû kï noận, tam tam tûá tûá Nghơa lâ: Nhâ thng bống trùng dổi xëng; lưëm àưëm tûâng khoanh nhû trûáng gâ Hûáa Tam Tónh nghơ mậi khưng àưëi àûúåc, vûâa bûåc mịnh vûâa thển cưng di mâi bêëy lêu, liïìn bỗ búâ sưng àõnh tûå tûã cho khỗi nhc Khi túái sưng, tịnh cúâ trưng thêëy bống trùng dậi trïn mùåt nûúác mn ngân lúáp sống bẩc dêåp dïình, bưỵng tûá thỳ, quay vùỡ phoõng ửởi rựỗng: Giang trỷỳõng phong lưång, thïë tûå long lên, àiïåp àiïåp trng trng Nghơa lâ: Sưng dâi giố lưång, trng trng àiïåp àiïåp nhû vêíy rưìng Tiïíu thû xem xong chõu lâ hay, cho múâi Hûáa vâo lâm lïỵ húåp cêín Hưm sau, tiïíu thû lẩi àem cêu àưëi êëy trịnh cha; quan trêën th bẫo cûá khêíu khđ nây thị côn cố thïí àưỵ trẩng ngun Vïì sau Hûáa àưỵ trẩng ngun thêåt, chó vị xêëu xđ mưåt tđ mâ phẫi àấnh xëng hâng thûá hai (bẫng http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 77 nhận) vâ chõu àûáng sau Trẩng Me, mưåt ngûúâi kếm tâi hún Hûáa THÚ N ẰM CO V Dụå lâ mưåt bêåc danh thêìn tiïët nghơa, lẩi lâ mưåt nhâ vùn hổc nưíi tiïëng àúâi Lï Ưng ngûúâi lâng Trịnh Xấ, huån Sún Võ, tónh Sún Têy, thi àưỵ trẩng ngun niïn hiïåu Hưìng Àûác thûá 21 (1490) Khi Mẩc Àùng Dung thoấn àoẩt, d dưỵ ưng lâm quan; ưng chûãi mù’ng thêåm tïå, rưìi àeo cẫ êën tđn nhẫy xëng cûãa biïín Thêìn Ph mâ chïët Tûúng truìn lc lïn bưën, ưng bõ bïånh àêåu ma, àậ chïët cûáng Bưë mể nghêo quấ phẫi boỏ thờy ửng bựỗng chiùởc chiùởu buửỡm em boó ỳó ngoâi (vị súå lêy), àõnh sấng súám mai sệ àûa ài chưn Nhâ cố ni mưåt chố rêët khưn Nố cûá ngưìi canh sët àïm bïn cẩnh bố chiïëu Àïën sấng, ngûúâi nhâ àõnh lêëy xấc mang ài, thị chố nhẫy lưìng lïn rêët dûä túån Hai ba lêìn àïìu cûá nhû thïë Ngûúâi nhâ khưng hiïíu sao, àânh chúâ Àïën chiïìu hưm àố, trúâi bưỵng nưíi cún mûa, tûå nhiïn nghe bố chiïëu cố tiïëng khốc úá, thị V http://ebooks.vdcmedia.com HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH 78 Dụå àậ sưëng lẩi Bưë mể chẩy mang vâo nhâ thị chố vêỵy ài mûâng rúä vâ àïí cho mang vâo Lúán lïn V Dụå hổc rêët thưng minh Vị nghêo khưí quấ, nhâ thng dưåt tûá tung, nïn ưng thûúâng hay ngưìi ngoâi (1) cêìu lúåp úã àêìu lâng àïí hổc cho khỗi ûúát Mưåt hưm trúâi rết, ửng nựỗm co trùn saõn cờỡu, chỳồt coỏ quan thaỏi phoỏng i qua, ửng vờợn cỷỏ nựỗm yõ khửng dờồy Quan thết mù’ng cho thïë lâ vư lïỵ, àiïn cìng vâ sai lđnh lẩi hỗi tưåi Ưng àấp: - Ch bêím hưå vúái quan tưi khưng phẫi cìng mâ lâ hổc trô nghêo, cố biïët quan ài qua, nhûng rết quấ co qú’p cẫ chên tay khưng dêåy àûúåc! Quan bẫo: - Àậ khoe lâ hổc trô thị ta cho baõi thỳ lờởy nựỗm co laõm ùỡ, lờởy cuửỡng lâm vêìn, hïỵ khưng lâm àûúåc, ta sệ àấnh àôn Vuọ Duùồ vờợn chựống theõm dờồy, cỷỏ nựỗm maõ oồc ln: Ba gian cêìu trưëng khưí mịnh ưng Rết quấ nựỗm co haỏ phaói cuửỡng? Caỏ lỳỏn neỏp vờy miùỡn Bù’c Hẫi, Rưìng thiïng ën khc chưën Nam Dûúng (2) Mưåt niïìm trung ất lo cho trổn, (1) Àêy lâ kiïíu “thûúång gia hẩ kiïìu” (trïn nhâ dûúái cêìu) thúâi xûa, khấ phưí biïën thưn qụ Núi àố vûâa lâ cêìu qua sưng, vûâa lâ http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam 79 Hai chûä cưng danh nđu chùèng bng Cố khët bao nhiïu thúâi cố dỵi, Sang xn ïm êëm hậy tìng Quan thấi phống thêëy bâi thú cố khđ phấch, thûúãng cho ưng rêët hêåu vâ tỗ kđnh trổng (4) nhâ tr chên cho ngûúâi qua lẩi Nam Dûúng: tïn àêët, núi Khưíng Minh àúâi Tam Qëc úã êín, trûúác gip Lûu Bõ Àêy tấc giẫ cố nối mịnh àûúng úã êín àïí chuêín bõ giuáp nûúác giuáp àúâi http://ebooks.vdcmedia.com ... vang lïn Baâi thú Nam qëc sún hâ Nam àïë cû, Tiïåt nhiïn àõnh phêån tẩi thiïn thû Nhû hâ nghõch lưỵ lai xêm phẩm, Nhûä àùèng hânh khan th bẩi hû Dõch: Nûúác Nam vưën ca vua Nam, Sấch trúâi àậ... mưåt sưë giai thoẩi, chng tưi ch trûúng khưng in lẩi phêìn giúái thiïåu àêìu sấch vâ phêìn sấch bấo tham khẫo NHÂ XËT BẪN V ĂN HỔC http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam BẤC LẤI... Nam cố lù’m ngûúâi tâi” Xuêët xûá baâi thú xin xem Toaân Àûúâng thi cuãa Trung Hoa thû cuåc xuêët baãn Thûúång Haãi 1960 - quín 79 tr.864 http://ebooks.vdcmedia.com Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam