TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI BÀI GIẢNG (Lưu hành nội bộ) DÂN SỐ HỌC VÀ LAO ĐỘNG (Dành cho Sinh viên ngành Đại học Địa lí học) Tác giả: ThS Lê Thị Thu Hiền Năm 2018 MỤC LỤC CHƯƠNG MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ DÂN SỐ HỌC 1.1 Khái niệm đối tượng nghiên cứu 1.2 Biến động dân số 1.2.1 Các số đo biến động dân số 1.2.2 Sự biến động dân số giới qua thời kỳ, nguyên nhân hậu 16 1.3 Cơ cấu dân số 24 1.3.1 Khái niệm 24 1.3.2 Phân loại 24 1.4 Mối quan hệ dân số với kinh tế - xã hội 24 1.4.1 Mối quan hệ gia tăng dân số phát triển 24 1.4.2 Mối quan hệ dân số với kinh tế - xã hội 24 1.4.3 Mối quan hệ dân số giáo dục 24 1.4.4 Mối quan hệ dân số y tế 24 CHƯƠNG PHÂN BỐ DÂN CƯ VÀ CÁC LOẠI HÌNH QUẦN CƯ 39 2.1 Phân bố dân cư 39 2.1.1 Khái niệm 39 2.1.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến phân bố dân cư 41 2.1.3 Tình hình phân bố dân cư giới 44 2.2 Các loại hình quần cư 51 2.2.1 Khái niệm 51 2.2.2 Quần cư nông thôn 51 2.2.3 Quần cư đô thị 53 CHƯƠNG LAO ĐỘNG TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 59 3.1 Một số vấn đề lao động 59 3.1.1 Cung lao động 59 3.1.2 Cầu lao động 60 3.1.3 Vai trò lao động ngành du lịch 60 3.1.4 Phân loại lao động 61 3.1.5 Ý nghĩa, tác dụng công tác tổ chức lao động, quản lý lao động 62 3.1.6 Các khái niệm ý nghĩa tiền lương, khoản trích theo lương 63 3.2 Lao động lĩnh vực du lịch 64 3.2.1 Đặc điểm lao động lĩnh vực du lịch 67 3.2.2 Đặc điểm cấu lao động 68 3.2.3 Đặc điểm tổ chức quản lý lao động 67 3.2.4 Đặc điểm lao động khách sạn 68 3.2.5 Bố trí nhân du lịch khách sạn, nhà hàng 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO 77 \ LỜI NÓI ĐẦU Giáo trình Dân số học lao động giáo trình dành cho sinh viên ngành Đại học Địa lý học, chuyên ngành Địa lý du lịch Nội dung giáo trình tập trung phân tích khía cạnh dân số nguồn lao động, đặc điểm, mối quan hệ dân số với phát triển kinh tế - xã hội, phân bố dân cư, loại hình quần cư đặc điểm lao động lĩnh vực du lịch Giáo trình Dân số học lao động cấu trúc thành chương Chương đề cập đến Một số vấn đề chung dân số học; chương Phân bố dân cư loại hình quần cư; chương Lao động lĩnh vực du lịch Trong trình biên soạn giáo trình, tác giả sử dụng nhiều tài liệu tham khảo cập nhật thay đổi số liệu thống kê liên quan đến dân số lao động Bên cạnh tài liêu giáo trình, ấn phẩm nhà khoa học xuất cịn có cơng trình, dự án, đề tài cấp dân số lao động sử dụng tư liệu tham khảo Xin chân thành cảm ơn nhà khoa học, quan kết nghiên cứu mà tác giả sử dụng đưa vào giáo trình Giáo trình Dân số học lao động chắn khơng tránh khỏi thiếu sót, tác giả mong góp ý chân tình từ đồng nghiệp giảng viên sinh viên trường Đại học Quảng Bình Hi vọng giáo trình tài liệu bổ ích cho sinh viên chuyên ngành người quan tâm khác CHƯƠNG MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ DÂN SỐ HỌC 1.1 Khái niệm đối tượng nghiên cứu Khoa học đời xuất phát từ thực tiễn nhằm giải vấn đề sống đặt Rõ rang, sản xuất vật chất hoạt động bao trùm, định tồn phát triển xã hội loài người Hoạt động xoay quanh trục: sản xuất đồ vật (tư liệu sản xuất, tư liệu tiêu dung) sản xuất thân người Hai dòng sản xuất vật chất khác hẳn mặt phụ thuộc chặt chẽ với biểu sau đây: Nếu khơng có dịng sản xuất khơng có dịng sản xuất Tồn dòng sản xuất đồ vật người người Do đó, sản xuất gì, với khối lượng bao nhiêu, đương nhiên phụ thuộc vào số dân nhu cầu họ, mà nhu cầu thay đổi phụ thuộc phần vào độ tuổi giới tính Hay nói khác đi: Quy mô, cấu sản xuất, tiêu dùng phụ thuộc chặt chẽ vào quy mô, cấu dân số Ngược lại, lịch sử cho thấy tái sản xuất dân số (quá trình tạo nên biến đổi quy mơ cấu trúc tuổi giới tính) phụ thuộc chặt chẽ vào trình độ phát triển sản xuất khu vực sản xuất vật chất, đặc biệt trình độ phát triển lực lượng sản xuất Nền sản xuất dựa cơng cụ thủ cơng địi hỏi số lượng lao động nhiều chất lượng lao động, điều dẫn đến việc sinh nhiều Tình hình hồn tồn ngược lại sản xuất dựa sở điện khí hóa tự động hóa Nhưng tái sản xuất người không phụ thuộc tương hỗ với khu vực sản xuất đồ vật, hoạt động cốt lõi kinh tế Ở tầm rộng lớn hơn, liên quan tới tất yếu tố khác trình phát triển Những tiến mặt xã hội có hệ thống y tế, trình độ giáo dục, bình đẳng nam nữ bền vững mơi trường Thật vậy, kết hôn, hạn chế sinh đẻ, lựa chọn sinh trai hay gái, chống lại bệnh tật chết… hoạt động có ý thức, cần đến tri thức hoạt động riêng có lồi người Vì vậy, bình đẳng nam nữ, giáo dục, khoa học… (tức yếu tố phát triển) cao, tri thức người rộng, ý thức người ngày trở nên hợp lý, có tác động đến q trình dân số nói Đối với cá nhân đặc trưng dân số: Tuổi, giới tính, tình trạng hôn nhân, số con… yếu tố phát triển: văn hóa, nghề nghiệp, thu nhập, nhóm xã hội… tồn người, sở vật chất chung nên chúng có mối liên hệ trực tiết, chặt chẽ 1.2 Biến động dân số Dân số lãnh thổ có biến động theo thời gian có trẻ em sinh ra, có người chết tuổi già nguyên nhân khác Sự biến động không ngừng dân số gây nên kiện sinh tử gọi biến động dân số tự nhiên tái sản xuất dân số (theo nghĩa hẹp) Trên thực tế, biến động dân số tự nhiên có quy mơ tồn giới Ở vùng lãnh thổ nhỏ (châu lục, quốc gia, vùng, miền nước ), hồn cảnh trị, kinh tế, xã hội, sức khoẻ mà người lại di chuyển từ nơi sang nơi khác, làm cho dân số xảy tác động di cư gọi biến động dân số học Ngoài hai loại biến động dân số nói trên, cịn có loại biến động dân cư biến động xã hội Đó biến động dân số khía cạnh xã hội : trình độ giáo dục, cấu nghề nghiệp, tình trạng nhân Bởi theo thời gian, người lớn lên, học, làm việc, thay đổi nơi ở, kết hôn Như vậy, đổi không ngừng dân số lãnh thổ kết tổng hợp ba loại biến động tự nhiên (sinh, tử), biến động học (đi, đến) biến động xã hội, gọi tái sản xuất dân số theo nghĩa rộng Để đo lường biến động dân số, người ta sử dụng nhiều loại tỉ suất sinh, tỉ suất tử, tỉ suất gia tăng học, tỉ suất gia tăng tự nhiên số khác Mỗi loại thước đo nói có ý nghĩa riêng tính tốn theo cách riêng 1.2.1 Các số đo biến động dân số 1.2.1.1 Các tiêu đo tỷ lệ sinh Tỉ suất sinh chịu ảnh hưởng nhiều nhân tố: tình trạng sức khoẻ, tâm lý xã hội, phong tục tập quán, hoàn cảnh KTXH, sách dân số quốc gia Có nhiều số đo lường mức sinh, số số thường dùng lĩnh vực địa lý KTXH a Tỉ suất sinh thô (CBR – Crude Birth Rate): Tỉ suất thô tỉ số số trẻ em sinh năm so với 1000 người dân thời gian Cơng thức tính tỉ suất sinh thô : CBR = B x1000 P(1 / 7) Trong : + B số trẻ em sinh năm + P1/7 số dân trung bình năm nước địa phương Để đơn giản tính tốn người ta thường lấy số dân bình năm số dân tính đến thời điểm năm (thơng thường ngày 1/7) b Tỉ suất sinh chung (GFR – General Fertility Rate): Tỉ suất sinh chung tỉ số số trẻ em sinh năm so với 1.000 phụ nữ độ tuổi có khả sinh đẻ năm Cơng thức tính tỉ suất sinh chung : GFR = B x 1.000 W (15 − 49) Trong : + B số trẻ em sinh năm sống + W(15 – 49) số phụ nữ trung bình độ tuổi sinh đẻ (15 – 49 tuổi) Số phụ nữ độ tuổi sinh đẻ tính đến thời điểm trung bình năm (01/07) số phụ nữ trung bình dùng để tính công thức Tỉ suất sinh chung phụ thuộc vào cấu tuổi phụ nữ từ 15 đến 49 tuổi Nhìn chung, mức sinh tuổi 15 không đáng kể Ở độ tuổi 20 – 30, mức sinh đạt cao nhất, giảm dần tuổi 49 c Tỉ suất sinh đặc trưng theo tuổi (ASFR – Age Specific Fertility Rate): Tỉ suất tính tỉ số số trẻ em sinh năm số phụ nữ theo nhóm tuổi tương ứng Tỉ suất sinh đặc trưng theo tuổi số đo mức sinh xác tỉ suất sinh kể (CBR GFR) Nếu chọn khoảng cách hai nhóm tuổi liên tiếp năm chia độ tuổi có khả sinh đẻ phụ nữ thành nhóm sau: 15 – 19; 20 – 24; 25 – 29; 30 – 34; 35 – 39; 40 – 44; 45 – 49 (có nhóm tuổi) Cơng thức tính tỉ suất sinh đặc trưng theo tuổi : ASFRx = Bx x 1.000 Wx Trong : + Wx số phụ nữ thuộc nhóm tuổi x + Bx số trẻ em sinh năm sống bà mẹ thuộc nhóm tuổi x d Tổng tỉ suất sinh (TFR – Total Fertility Rate): Tổng tỉ suất sinh tổng tỉ suất sinh đặc trưng theo tuổi tính cho nhóm tuổi độ tuổi sinh đẻ phụ nữ Về chất, tổng tỉ suất sinh số trung bình sinh cịn sống người phụ nữ suốt đời Cơng thức tính tổng tỉ suất sinh : 49 TFR = n.x ASFR  ASFR = n.x a=1 1.000 x =15 1.000 Trong : n số năm nhóm tuổi (n = năm) Nếu khoảng cách nhóm tuổi (15 – 19; 20 – 24; 25 – 29, , 45 – 49) Thì TFR = 5x ASFR a =1 1.000 Tổng tỉ suất sinh thể phân hoá mức sinh lứa tuổi, không phụ thuộc vào mức tử vong thay đổi lứa tuổi Nếu tính theo khoảng cách nhóm tuổi (15, 16, 17 , 49) tỉ suất phụ thuộc vào mức độ hôn nhân Người ta quy ước mức tổng tỉ suất sinh sau : + TFR < 2,15 : mức sinh thấp + TFR từ 2,15 đến 4,1 : mức sinh trung bình + TFR 4,1 : mức sinh cao Bảng 1.1 Tổng tỉ suất sinh nhóm nước giới Thời kỳ Tổng tỉ suất sinh (TFR) Khác biệt Các nước ĐPT Các nước phát triển 1950 – 1955 6,13 2,77 3,36 1955 – 1960 5,96 2,77 3,19 1960 – 1965 5,97 2,67 3,30 1965 – 1970 5,96 2,36 3,60 1970 – 1975 5,39 2,11 3,28 1975 – 1980 4,63 1,91 2,72 1980 – 1985 4,15 1,84 2,31 1985 – 1990 3,83 1,93 1,90 1990 - 1995 3,48 1,70 1,78 2000 – 2005 3,77 1,59 2,18 2005 - 2010 3,9 1,63 2,27 Theo số liệu tổng điều tra dân số Việt Nam năm 2013 TFR nước 2,1; TFR thành thị 1,86 cịn nơng thôn 2,21 Bảng 1.2 Tổng tỉ suất sinh Việt Nam Thời kỳ 1989 1990 – 1995 1995 - 2000 2000 - 2005 2010 2013 TFR 3,8 3,70 3,25 2,75 2,00 2,1 Nguồn : Tổng cục Thống kê, 2014 1.2.1.2 Các tiêu đo tỷ lệ tử vong Cũng việc đo lường mức sinh, để đo lường mức tử vong dân cư người ta sử dụng nhiều loại tỉ suất tử khác Dưới số số thường dùng rộng rãi a Tỉ suất tử thô (CDR – Crude Death Rate): Tỉ suất tử thô tỉ số số người chết năm so với 1.000 người dân năm Cơng thức tính tỉ suất tử thơ : CDR = D x 1.000 P(1 / ) Trong : + D số người chết năm + P(1/7) số dân trung bình năm Người ta quy nước mức tỉ suất tử thô sau : + CDR < 110/00 : mức tử thấp + CDR từ 11 đến 140/00 : mức tử trung bình + CDR từ 15 đến 250/00 : mức cao + CDR 250/00 : mức tử cao Việc nghiên cứu động thái tỉ suất tử thô vịng nhiều năm cho phép phán đốn thay đổi mức tử vong nói chung Động thái tỉ suất lệ thuộc vào tình hình biến động cấu dân số theo độ tuổi giới tính Xu hướng giới tỉ suất tử vong giảm, có điều trình độ y tế ngày cải thiện, nước phát triển Năm 2014, CDR tồn giới 7,890/00, nước có CDR thấp Các tiểu vương quốc Ả Rập (1,99), Singapore (3,42), Paraguay (4,64), Oman (3,38), Libya (3,57), Việt Nam (5,93) nước có CDR cao Mali (13,22), Hungary (12,72), Hy Lạp (11), Đức (11,29) b Tỉ suất tử đặc trưng theo tuổi (ASDR – Age Specific Death Rate): Tỉ suất thể xác mức tử vong dân cư dùng để đo lường mức tử vong cuả dân cư theo nhóm tuổi (thơng thường năm) Cơng thức tính tỉ suất tử đặc trưng theo tuổi : ASDR(x/x + n) = D( x / x + n ) P( x / x + n ) x 1.000 Trong : + D(x/x + n) số người chết năm nhóm tuổi x đến x + n + P(x/x + n) số dân trung bình năm nhóm tuổi x đến x + n Thông thường tỉ suất tử đặc trưng theo tuổi tính riêng cho giới (nam, nữ) Nếu sử dụng khoảng cách nhóm tuổi thường nhóm tuổi từ – tuổi tính thành hai phân nhóm: tuổi từ đến tuổi Việc phân chia hợp lý số trẻ em tuổi có mức tử vong cao Khi nghiên cứu mức tử vong nói chung, người ta thường xem xét trước hết động thái tỉ suất theo độ tuổi, sau xác định phụ thuộc mức tử vào nhân tố khác c Tỉ suất tử vong trẻ em tuổi (IMR – Inafanl Mortality Rate) Tỉ suất tử vong trẻ em tuổi (tỉ suất chết tuổi hay gọi tỉ suất tử vong trẻ sơ sinh) tỉ số số trẻ em sinh bị chết tuổi năm so với 1.000 trẻ em sinh cịn sống năm Cơng thức tính tỉ suất tử vong trẻ em : IMR = Trong : 10 Do x1.000 B - Lao động có tay nghề cao : bao gồm người qua đào tạo chun mơn có nhiều kinh nghiệm cơng việc thực tế có khả đảm nhận cơng viẹc phức tạp địi hỏi trình độ cao - Lao động có tay nghề trung bình : bao gồm người qua đào tạo qua lớp chuyên mơn có thời gian làm việc thực tế tương đối dài trưởng thành học hỏi từ kinh nghiệm thực tế - Lao động phổ thông : lao động qua đào tạo - Lao động gián tiếp sản xuất : phận lao động tham gia cách gián tiếp vào trình sản xuất kinh doanh doanh nghiệp Lao động gián tiếp gồm người đạo , phục vụ quản lý kinh doanh doanh nghiệp Lao động gián tiếp phân loại sau : + Theo nội dung công việc nghề nghiệp chuyên môn loại lao động phân chia thành nhân viên kỹ thuật , nhân viên quản lý kinh tế , nhân viên quản lý hành + Theo lực trình độ chun mơn lao động gián tiếp chia thành sau : - Chuyên viên : người có trình độ từ đại học trở lên có trình độ chun mơn cao , có khả giải cơng việc mang tính tổng hợp , phức tạp - Chuyên viên : người lao động tốt nghiệp đại học , đại học , có thời gian cơng tác dài có trình độ chun mơn cao - Cán : người lao động tốt nghiệp đại học , có thời gian cơng tác nhiều - Nhân viên : người lao động gián tiếp với trình độ chun mơn thấp qua đào tạo trường chuyên môn , nghiệp vụ chưa đào tạo Phân loại lao động doanh nghiệp có ý nghĩa to lớn việc nắm bắt thông tin số lượng thành phẩm lao động , trình độ nghề nghiệp người lao động doanh nghiệp , bố trí lao động doanh nghiệp từ thực quy hoạch lao động lập kế hoạch lao động Mặt khác , thơng qua phân loại lao động tồn doanh nghiệp phận giúp cho việc lập dự tốn chí phí nhân cơng chi phí sản xuất kinh doanh , lập kế hoạch quỹ lương thuận lợi cho cơng tác kiểm tra tình hình thực kế hoạch dự toán 3.1.5 Ý nghĩa, tác dụng công tác tổ chức lao động, quản lý lao động Chi phí tiền lương phận chi phí cấu thành nên giá thành sản phẩm ,dịch vụ doanh nghiệp sản xuất Tổ chức sử dụng lao động hợp lý ,hạch toán tốt lao động , 62 sở tính xác thù lao cho người lao động ,thanh toán kịp thời tiền lương khoản liên quan Từ khuyến khích người lao động quan tâm đến thời gian , kết lao động , chất lượng lao động , chấp hành kỷ luật lao động , nâng cao suất lao động , đóng góp tiết kiệm chi phí lao động sống , hạ giá thành sản phẩm tăng suất lao động tạo điều kiện nâng cao đời sống vật chất tinh thần cho người lao động 3.1.6 Các khái niệm ý nghĩa tiền lương, khoản trích theo lương a Các khái niệm tiền lương : Trong kinh tế việc sản xuất cải vật chất thực q trình kinh doanh khơng tách dời lao động người Lao động yếu tố định việc thực kế hoạch sản xuất kinh doanh Và lao động đo lường, đánh giá thơng qua hình thức trả lương cho người lao động doanh nghiệp Vậy tiền lương giá sức lao động , khoản thù lao người sử dụng sức lao động trả cho người lao động để bù đắp lại phần sức lao động mà họ hao phí trình sản xuất Mặt khác tiền lương để tái sản xuất lại sức lao động người lao động ,đảm bảo sức khoẻ đời sống người lao động Tiền lương phận xã hội biểu tiền trả cho người lao động ,dựa theo số lương chất lượng lao động người dùng để bù đắp lại hao phí lao động họ vấn đề thiết thực đội với đời sống cán ,công nhân viên chức Tiền lương quy định cách đắn yếu tố kích thích sản xuất mạnh mẽ , kích thích người lao động sức sản xuất lao động , nâng cao trình độ tay nghề cải tiến kỹ thuật nhằm nâng cao suất lao động Ở nước ta thời kỳ tập trung quan liêu bao cấp , tiền lương phần thu nhập quốc dân song giá trị sáng tạo tiền lương biểu tiền người lao động sống cần thiết mà doanh nghiệp trả cho người lao động theo hợp đồng mà hai bên thoả thuận ký kết b Ý nghĩa tiền lương : Tiền lương thu nhập người lao động yếu tố để đảm bảo tái sản xuất sức lao động , phận đặc biệt sản xuất xã hội Vì vậy, tiền lương đóng vai trị định việc ổn định phát triển kinh tế gia đình Trước hết tiền lương phải đảm bảo nhu cầu sinh hoạt tối thiểu người lao động ăn ,ở ,đi lại Tức tiền lương phải để trì sống tối thiểu người lao động Chỉ có vậy,tiền lương thực có vai trị quan trọng kích thích lao động nâng cao trách nhiệm người lao động trình sản xuất tái sản xuất xã hội Đồng thời , chế độ tiền lương phù hợp với 63 sức lao động hao phí đem lại lạc quan tin tưởng vào doanh nghiệp , vào chế độ họ sống Như trước hết tiền lương có vai trị sống người lao động từ trở thành địn bẩy kinh tế để phát huy nỗ lực tối đa hồn thành cơng việc Khi người lao động đươc hưởng thu nhập xứng đáng với công sức họ bỏ lúc cơng việc họ làm Như nói tiền lương góp phần quan trọng giúp nhà tổ chức điều phối công việc dễ dàng thuận lợi Trong doanh nghiệp việc sử dụng công cụ tiền lương ngồi mục đích tạo vật chất cho người lao động , tiền lương cịn có ý nghĩa to lớn việc theo dõi kiểm tra giảm sức người lao động Tiền sử dụng thước đo hiệu công việc thân tiền lương phận cấu thành bên chi phí sản xuất , chi phí bán hàng chi phi quản lý doanh nghiệp Vì yếu tố nằm giá thành sản phẩm Do ,tiền lương ảnh hưỏng tới lợi nhuận doanh nghiệp Với vai trò to lớn tiền lương sản xuất đời sống việc chọn hình thức trả lương phù hợp với điều kiện đặc thù sản xuất ngành , doanh nghiệp có tác dụng tích cực thúc đẩy người lao động quan tâm đến kết lao động, hiệu sản xuất kinh doanh Đây ln nóng bỏng tất doanh nghiệp , chế độ tiền lương lý tưởng vừa đảm bảo lợi ích người lao động , người sử dụng lao động toàn xã hội c Các chế độ tiền lương, trích lập sử dụng KPCĐ, BHXH, BHYT, tiền ăn ca nhà nước quy định * Chế độ tiền lương nhà nước quy định: Để quản lý lao động tiền lương , Nhà nước quy định chế độ tiền lương áp dụng doanh nghiệp sản xuất kinh doanh thuộc sở hữu Nhà nước, quy định khung lương sau : - Mức lương : số tiền tệ trả cho công nhân lao động đơn vị thời gian phù hợp với cấp bậc thang lương , mức lương thấp phải lớn mức lương tối thiểu quy định - Các chế độ quy định tiền lương làm đêm , làm thêm Trường hợp công nhân làm thêm : + Nếu người lao động làm thêm hưởng lương sản phẩm vào số liệu sản phẩm , chất liệu sản phẩm hoàn thành đơn giá lương quy định để tính lương cho thời gian làm thêm 64 + Nếu người lao động thêm hưởng lương thời gian tiền lương phải trả thời gian làm thêm 150% - 300% lương cấp bậc Trong trường hợp công nhân làm việc ca (từ 22h –6h ), hưởng khoản phụ cấp làm đêm (làm đêm thường xuyên mức lương hưởng tối thiểu 35% tiền lương cấp bậc , làm đêm không thường xuyên mức lương hưởng tối thiểu 30% tiền lương cấp bậc * Chế độ khoản tính trích theo tiền lương Nhà nước quy định Quỹ bảo hiểm xã hội Quỹ bảo hiểm xã hội sử dụng để trợ cấp cho người lao động có tham gia đóng góp BHXH trường hợp họ khả lao động Quỹ BHXH hình thành việc trích lập theo tỷ lệ quy định tiền lương phải trả cho cán công nhân viên kỳ Theo chế độ hành hàng tháng doanh nghiệp phải trích lập quỹ BHXH theo tỷ 20% tổng số tiền lương thực tế phải trả cho cơng nhân viên tháng Trong 15% tinh vào chi phí sản xuất , 5% trừ vào thu nhập người lao động Quỹ bảo hiểm y tế : Được trích lập để tài trợ cho người lao động có tham gia đóng góp quỹ BHYT hoạt động chăm sóc khám chữa bệnh Quỹ BHYT hình thành từ việc trích lập theo tỷ lệ quy định tổng tiền lương phải trả cho công nhân viên Theo chế độ hành , doanh nghiệp trích quỹ BHYT theo tỷ lệ 3% tổng số tiền lương thực tế phải trả cho cán cơng nhân viên , 2% tính vào chi phí sản xuất kinh doanh , người lao động đóng góp 1% thu nhập , doanh nghiệp tính trừ vào lương người lao động Kinh phí cơng đồn: Được trích lập để phục vụ cho hoạt động tổ chức cơng đồn nhằm chăm lo , bảo vệ quyền lợi cho người lao động KPCĐ hình thành từ việc trích lập theo tỷ lệ quy định tiền lương phải trả cho công nhân viên kỳ Theo chế độ hành , hàng tháng doanh nghiệp trích 2% tổng số tiền lương thực tế phải trả cho công nhân viên tháng tính vào chi phí sản xuất kinh doanh Trong 1% số trích nộp quan cơng đồn cấp , phần cịn lại chi vào cơng đồn sở 65 3.2 Lao động lĩnh vực du lịch 3.2.1 Đặc điểm lao động lĩnh vực du lịch Lao động ngành du lịch phận cấu thành lao động xã hội nói chung Nó hình thành phát triển sở phân công lao động xã hội Do mang đầy đủ đặc điểm chung lao động xã hội nói chung: Đáp ứng nhu cầu xã hội lao động Tạo cải cho xã hội Lao động phụ thuộc vào hình thái kinh tế Tuy nhiên lĩnh vực kinh doanh số lượng lao động có đặc thù riêng: Lao động kinh doanh du lịch bao gồm hoạt động sản xuất vật chất phi vật chất Mà hoạt động chiếm tỉ trọng lớn sản xuất phi vật chất (lao động chủ yếu tạo sản phẩm dịch vụ, điều kiện thuận lợi cho khách tiêu thụ sản phẩm) Lao động du lịch có tính chun mơn hố cao: thể việc tổ chức thành phận chức năng, phận lại chun mơn hố sâu Do thời gian lao động phụ thuộc vào thời gian, đặc điểm tiêu dùng khách (khơng hạn chế mặt thời gian), lao động phải phân thành nhiều ca để đảm bảo cho chất lượng dịch vụ sức khoẻ lao động Cường độ lao động cao phân bố không đặc điểm tiêu dùng khách du lịch khác nên lao động phải chịu áp lực tâm lý lớn đặc biệt lao động nữ Lao động sử dụng khơng cân đối ngồi thời vụ Lao động kinh doanh du lịch phận cấu thành lao động xã hội Nó hình thành phát triển sở phân cơng lao động xã hội nên mang đặc điểm chung lao động xã hội Tuy nhiên, ngành cơng nghiệp du lịch khu vực có nhiều nét đặc thù nên lao động du lịch cố đặc trưng liêng Lao động ngành cơng nghiệp du lịch có đặc điểm sau đây: - Lao động kinh doanh du lịch bao gổm lao động sản xụất vật chất lao động sản xuất phi vật chất, đố lao động sản xuất phi vật chất chiếm tỷ trọng lớn Lao động du lịch chủ yếu lao động tạo dịch vụ; lao động sản xuất phi vật chất - Lao động du lịch có tính chun mơn hố cao Mỗi phận lao động thực khâu, cơng đoạn trịng chu trình phục vụ khách du lịch Kết hoạt động 66 phận có ảnh hưởng dây chuyền đến phận khác tồn hệ thống Vì vậy, nhóm lao động ngành du lịch có quan hệ phụ thuộc lẫn - Thời gian làm việc ngành du lịch phụ thuộc vào thời gian, đặc điểm tiêu dừng khách Khách thường du lịch vào cuối tuần, ngày lễ tiêu dùng dịch vụ vào lúc Vì vậy, người lao động thường làm việc vào cuối tuần, vào ngày lễ, tết làm đêm - Tỷ lệ lao động trẻ, lao động nữ, lao động thời vụ ngành du lịch cao ngành công nghiệp, nông nghiệp - Cường độ lao động số phận khơng cao thường phải chịu áp lực tâm lý lớn thường xuyên phải tiếp xúc với nhiều loại đối tượng có tuổi tác, giới tính, trình độ, nghề nghiệp, quốc tịch, thói quen tiêu dùng khác nhau, bất đồng ngôn ngữ - Lao động ngành du lịch, kinh doanh du lịch cần nhiều lao động có kỹ cao nghiệp vụ khác nhau, đồng thời tỷ lệ lao động khơng có kỹ chiếm tỷ lệ đáng kể - Lao động ngành du lịch coi ngành dịch vụ, nguồn lực quan trọng định hiệu doanh nghiệp 3.2.2 Đặc điểm cấu lao động Theo chuyên ngành, lao động du lịch tổng hợp lao động nhiều ngành nghề khác nhau, lao động nghiệp vụ khách sạn chiếm tỉ trọng lớn Lao động du lịch lao động trẻ không theo lĩnh vực: Độ tuổi trung bình từ 30-40 tuổi Trong lao động nữ có độ tuổi trung bình từ 20-30, nam từ 30-45 tuổi Độ tuổi lao động thay đổi theo phận, phận đòi hỏi mức tuổi thấp lễ tân, Bar, Bàn Nhưng phận quản lý lại có độ tuổi cao Trình độ văn hố lao động du lịch thấp khác theo cấu có trình độ nghiệp vụ chun mơn cao, có trình độ ngoại ngữ cao 3.2.3 Đặc điểm tổ chức quản lý lao động Lao động du lịch diễn sở độc lập, phân tán tài nguyên du lịch phân tán khơng có ăn khớp cầu cung Do Cơng ty lữ hành đời để nối kết cung cầu, trở thành Cơng ty kinh doanh-du lịch Có quản lý chồng chéo sở kinh doanh du lịch, hãng đại lý 67 Tính biến động nhân lực cao khoảng thời gian vụ đặc điểm có tính khách quan tính thời vụ du lịch gây 3.2.4 Đặc điểm lao động khách sạn Nguồn lao động khách sạn tập hợp đội ngũ cán nhân viên làm việc khách sạn, góp sức lực trí lực tạo sản phẩm đạt mục tiêu doanh thu, lợi nhuận cho khách sạn Đặc điểm tính thời vụ: Lao động khách sạn ngành du lịch có tính biến động lớn thời vụ du lịch Trong vụ khối lượng khách lớn nên địi hỏi số lượng lao động khách sạn phải lớn, phải làm việc với cường độ mạnh ngược lại thời điểm ngồi vụ cần lao động thuộc quản lý, bảo vệ, bảo dưỡng Lao động khách sạn có tính cơng nghiệp hố cao, làm việc theo ngun tắc có tính kỷ luật cao Trong trình lao động cần thao tác kỹ thuật xác, nhanh nhạy đồng Lao động khách sạn khơng thể khí tự động hố cao sản phẩm khách sạn chủ yếu dịch vụ Do khó khăn cho việc thay lao động khách sạn, làm ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh Ngoài đặc tính riêng biệt, lao động khách sạn cịn mang đặc điểm lao động xã hội lao động du lịch * Đặc điểm cấu độ tuổi giới tính + Lao động khách sạn địi hỏi phải có độ tuổi trẻ vào khoảng từ 20—40 tuổi Độ tuổi thay đổi theo phận khách sạn, *Bộ phận lễ tân: từ 20 –25 tuổi * Bộ phận bàn, Bar : từ 20 –30 tuổi * Bộ phận buồng: 25 – 40 tuổi Ngồi phận có độ tuổi trung bình cao phận quản lý từ 40 – 50 tuổi Theo giới tính : Chủ yếu lao động nữ, họ phù hợp với cơng việc phục vụ phận Buồng, Bàn, Bar, lễ tân, cịn nam giới thích hợp phận quản lý, bảo vệ, bếp * Đặc điểm trình tổ chức 68 Lao động khách sạn có nhiều đặc điểm riêng biệt chịu ảnh hưởng áp lực Do q trình tổ chức phức tạp cần phải có biện pháp linh hoạt để tổ chức hợp lý Lao động khách sạn phụ thuộc vào tính thời vụ nên mang tính chu kỳ Tổ chức lao động khách sạn phụ thuộc vào tính thời vụ, độ tuổi giới tính nên có tính ln chuyển cơng việc, phận có yêu cầu lao động trẻ mà nhân viên phận có độ tuổi cao, phải chuyển họ sang phận khác cách phù hợp có hiệu Đó vấn đề mà nhà quản lý nhân khách sạn cần quan tâm giải 3.2.5 Bố trí nhân du lịch khách sạn, nhà hàng 3.2.5.1 Xây dựng mô tả công việc Bản mô tả công việc bảng liệt kê mô tả lại cơng việc, quy trình lao động đó, nguyên tắc phương pháp thực tỷ lệ lao động để thực cơng việc Để đảm bảo cho việc mơ tả cơng việc đạt hiệu cao phải bám sát tiêu chuẩn công việc * Yêu cầu: Bản phác hoạ công việc phải khối lượng, đặc điểm công đoạn, đặc thù công việc thời gian cần thiết để thực cơng việc đó, u cầu chun mơn, trình độ nghiệp vụ, kỹ cần thiết để thực công việc Bản mô tả công việc phải xây dựng cách chi tiết, xác dựa tính tốn, nghiên cứu khoa học, kỹ thao tác hợp lý khách sạn Yêu cầu nhân viên yêu cầu thực tế cơng việc * Việc mơ tả cơng việc có tác dụng quan trọng việc quản trị nhân lực khách sạn: Nó sở hướng dẫn cho cơng việc tuyển chọn, hướng dẫn, bố trí xắp xếp công việc Làm sở đánh giá, phân loại nhân viên Giúp tiến hành trả thù lao cho cơng nhân viên xác cơng Giúp cho công tác đề bạt công việc, giúp nhà quản lý cải tiến việc làm cho công nhân viên Giúp xác định xác việc đào tạo nhân lực khách sạn 3.2.5.2 Tổ chức tuyển chọn nhân lực Trong trình tuyển chọn người quản lý cần vào yêu cầu sau: 69 Trình độ học vấn lao động Trình độ ngoại ngữ chuyên mơn Ngoại hình, độ tuổi, giới tính, sức khoẻ, tâm lý đạo đức Khả giao tiếp, kiến thức tâm lý Tất yêu cầu nhằm mục đích lựa chọn lao động có khả tốt nhằm tăng suất lao động Tuyển chọn tốt giảm bớt thời gian chi phí đào tạo sau * Quy trình tuyển chọn lao động: gồm bước sau Bước 1: Xác định nhu cầu nhân lực Ở thời điểm, khách sạn có nhu cầu số lượng lao động định Số lượng đặc điểm hoạt động, quy mơ trình độ khách sạn quy định Để xác định nhu cầu tuyển chọn nhân lực, phải phân biệt rõ nhu cầu: + Nhu cầu thiếu hụt nhân viên + Nhu cầu cần tuyển chọn thêm nhân viên Nhu cầu tuyển chọn thêm nhân viên nhu cầu thực tế thể số cụ thể số lượng chủng loại nhân viên cần phải có thêm để đảm bảo hồn thành cơng việc tương lai mà trình sản xuất kinh doanh khách sạn khơng thể tự khắc phục Thực chất nhu cầu tuyển chọn thêm nhu cầu thiếu hụt nhân viên sau sử dụng biện pháp điều chỉnh Nếu ta gọi: Qth : Nhu cầu thiếu hụt nhân viên Qđc: Tổng khả tự cân đối - điều chỉnh Qtc: Nhu cầu tuyển chọn Thì ta có : Qtc = Qth – Qđc Bước 2: Xác định mức lao động Định mức lao động số lượng lao động cần thiết để tạo đơn vị sản phẩm Khối lượng công việc mà lao động tạo đơn vị sản phẩm Khối lượng công việc mà lao động tao đơn vị thời gian Định mức lao động khách sạn coi hợp lý thoả mãn điều kiện sau: 70 Định mức lao động phải mức lao động trung bình tiên tiến, định mức có khả thực phải có sáng tạo, phấn đấu Định mức lao động không phép vĩnh viễn cố định Định mức lao động phải xây dựng thân sở Để xây dựng định mức lao động, người ta thường dùng phương pháp thống kê kinh nghiệm, dựa kinh nghiệm trình giám sát hoạt động đội ngũ lao động Thông thường để đưa định mức lao động, ta dựa vào số liệu thống kê sau: Dựa thống kê định mức lao động sở khác có điều kiện kinh doanh gần giống với Dựa định mức lao động sở thời kỳ trước Dựa định mức lao động trung bình, tiên tiến khách sạn giới Dựa thống kê định mức lao động đối thủ cạnh tranh Dựa quy trình tổ chức phục vụ phận, dựa số lượng chủng loại dịch vụ bổ sung kèm Tuỳ thuộc vào quy mô khách sạn, tính chất mùa vụ biến động tương lai sơ sở để đoán Định mức lao động khách sạn thường có loại: Định mức lao động chung định mức lao động phận + Định mức lao động chung định mức lao động cần thiết xây dựng chung cho toàn khách sạn + Định mức lao động phận xây dựng cho khu vực kinh doanh trực tiếp Bàn, Bar, buồng… khách sạn Bước 3: Thông báo tuyển nhân viên Qua việc xác định nhu cầu tuyển chọn định mức lao động làm sở cho việc tiến hành thông báo tuyển chọn nhân viên Việc thông báo phải tiêu chuẩn rõ ràng, số lượng cần tuyển, tiêu chuẩn Sau cung cấp thơng tin cần thiết cho người có nhu cầu tuyển chọn nhiều phương pháp thông tin: đài, tivi, sách báo… Bước 4: Thu thập phân loại hồ sơ: 71 Sau thông báo tuyển chọn tiến hành thu thập hồ sơ người xin việc giới hạn khoảng thời gian định dựa hệ thống tiêu chuẩn, yêu cầu tuyển chọn Tiến hành phân loại hồ sơ bước đầu để thu thập thông tin, xem xét để định tuyển chọn Bước 5: Tổ chức tuyển chọn trực tiếp Để tuyển chọn tốt phải có hệ thống tiêu chuẩn nghiệp vụ, chức danh tối ưu vào khu vực thiếu Sử dụng phương pháp tuyển chọn, có phương pháp tuyển chọn thông dụng Phương pháp trắc nghiệm: phương pháp + Trắc nghiệm trí thơng minh, thích nghi, trình độ văn hố + Trắc nghiệm kỹ năng, kỹ xảo + Trắc nghiệm quan tâm, vấn đề quan tâm hay thích thú + Trắc nghiệm nhân cách Phương pháp vấn: có trình + Phỏng vấn ban đầu: Dùng để loại trừ người xin việc không đạt tiêu chuẩn, khơng đủ trình độ + Phỏng vấn đánh giá: tiến hành để duyệt lại tất vấn đề thuộc khả người xin việc Điều cho phép người vấn định cuối việc tuyển chọn hay không Bước 6: Thông báo cho người trúng tuyển Sau định tuyển chọn, với số lượng tiêu chuẩn đầy đủ Thì tiến hành thông báo cho người trúng tuyển hẹn ngày ký kết hợp đồng lao động 3.2.5.3 Đào tạo nhân lực Do nhu cầu du lịch ngày cao, đổi phong phú hơn, nên việc đào tạo nhân lực du lịch việc thiết yếu, trang thiết bị, sở vật chất kỹ thuật ngày tân tiến đổi nên việc đào tạo đội ngũ lao động cho phù hợp điều cần thiết bắt buộc Có hình thức đào tạo sau: 72 + Đào tạo tập trung: hình thức tập trung cho đối tượng chưa biết công việc du lịch, học tập trung trung tâm sở theo chương trình + Đào tạo theo hình thức chức, đối tượng đào tạo người có kiến thức định du lịch hay học chưa đạt tiêu chuẩn tiến hành đào tạo lại Ngồi cịn nhiều hình thức đào tạo khác, tuỳ thuộc vào mức độ khác nhận thức hay tuỳ thuộc vào địa lý vùng mà có phương pháp đào tạo trực tiếp hay gián tiếp Thời gian đào tạo: gồm đào tạo ngắn hạn đào tạo dài hạn + Đào tạo ngắn hạn: Là đào tạo thời gian ngắn nghiệp vụ đó, thơng thường chương trình đào tạo đơn giản, ngắn, sâu vào thao tác, kỹ năng, kỹ xảo nghiệp vụ Mục đích chương trình đào tạo nhằm sử dụng nguồn nhân lực, đáp ứng nhu cầu nhân lực khách sạn + Đào tạo dài hạn, đào tạo thời gian dài, thông thường từ năm trở lên, học viên học theo chương trình Chương trình đào tạo đa phần giành cho nhà quản lý hay nhân viên kỹ thuật cao, làm việc phận cần có trình độ cao Nội dung đào tạo: Nội dung đào tạo dựa theo hình thức lao động lao động quản lý, nhân công kỹ thuật cao Đào tạo theo hướng chuyên môn, nghiệp vụ Với hoạt động kinh doanh khách sạn, hoạt động kinh doanh tổng hợp tổ chức theo hướng chuyên mơn hố cao, nên nội dung đào tạo phải có tính chun mơn hố tức đào tạo nghiệp vụ chuyên sâu: đào tạo nhân viên Buồng, Bàn, lễ tân Vậy phải xây dựng nội dung đào tạo riêng cho đối tượng, nghiệp vụ cụ thể 3.2.5.4 Đánh giá hiệu lao động Hiệu việc sử dụng lao động thể thông qua hiệu kinh tế xã hội mà khách sạn đạt khoảng thời gian định Để đánh giá hiệu việc sử dụng lao động ta dựa vào tiêu sau: + Chỉ tiêu suất lao động (W) Chỉ tiêu thể hiệu sử dụng lao động khách sạn, xác định tỉ số khối lượng sản phẩm doanh thu thu thời gian định với số lượng lao động bình quân, tạo khối lượng sản phẩm hay khối lượng doanh thu 73 Trong du lịch, khách sạn, khối lượng sản phẩm tính ngày khốn, tiêu bình quân lao động = Lợi nhuận / Số lao động bình quân Chỉ tiêu cao lợi nhuận lớn nên quỹ lương tăng lên, chứng tỏ việc sử dụng lao động hợp lý hiệu Hệ số thể cường độ lao động thời gian Hệ số tăng chứng tỏ thời gian làm việc nhân viên tăng dẫn đến sản phẩm sản xuất tăng, thể cố gắng làm việc nhân viên khối lượng công việc khách sạn tăng lên Các tiêu tính chung cho tồn doanh nghiệp tính riêng cho phận Qua biến đổi, tăng giảm tiêu mà nhà quản lý khách sạn đưa phương án giải việc sử dụng lao động cách hữu hiệu hơn, tạo điều kiện tốt cho việc quản trị nhân 3.2.5.5 Công tác tổ chức lao động Đối với nhà kinh tế tiền lương chi phí sản xuất cơng cụ sử dụng làm địn bẩy kinh tế, khuyến khích lao động làm việc Đối với người lao động tiền lương để đảm bảo cho họ cơng lợi ích vật chất lợi ích tinh thần Nó số tiền mà người lao động nhận sau hoàn tất cơng việc giao Có nhiều hình thức trả lương cho nhân viên, tuỳ thuộc vào doanh nghiệp, theo thói quen quốc gia, Việt Nam trả theo lương tháng Xác định quỹ lương; Quỹ lương tổng số tiền lương tính thu nhập trừ khoản chi phí, trừ thuế (nếu có) Tổng thu nhập = tổng doanh thu – Chi phí – Thuế (nếu có) Căn để phân phối tiền lương: Các nhà kinh doanh vào quỹ lương, đơn giá tiền lương, thời gian lao động cần thiết (Trong gồm thời gian theo quy định, thời gian lao động giờ) Ngoài họ cịn vào thành tích đạt nhân viên để có sách thưởng phạt cơng thoả đáng để khuyến khích nhân viên tích cực lao động Tiền lương = Tổng số công lao động x Đơn giá tiền lương Trong khách sạn có phận quản lý tiền lương thu nhập, quỹ lương, phân phối quỹ lương cho lao động 74 3.2.5.6 Ý nghĩa quản trị nhân Quản trị nhân chức trình quản trị, giải tất vấn đề liên quan đến người, gắn với công việc họ tổ chức - Quản trị nhân lĩnh vực để theo dõi, hướng dẫn điều chỉnh, kiểm tra trao đổi tính chất người với yếu tố tự nhiên trình tạo cải vật chất tinh thần để thoả mãn nhu cầu người Nhằm trì, bảo vệ sử dụng phát huy tiềm người Quản trị nhân bao gồm việc hoạch định tổ chức huy, kiểm sốt liên quan đến cơng việc hình thành, phát triển trì nguồn nhằm đạt mục tiêu tổ chức Quản trị nhân thành tố quan trọng chức quản trị, mà khách sạn hay tổ chức nào, việc quản lý quan trọng hiệu công việc kết cơng việc Quản trị nhân giữ vai trị quan trọng hoạt động công việc quản trị, giúp nhà quản trị có giải pháp thích hợp tình quản lý kinh doanh 75 TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Nguyễn Đình Cử (2014), Tài liệu mơn dân số phát triển, Tổng cục dân số kế hoạch hóa gia đình [2] Lê Thông (1998), Dân số , môi trường, tài nguyên, Giáo trình dành cho hệ cao đẳng, NXB Giáo dục [3] Nguyễn Viết Thịnh, Đỗ Thị Minh Đức (1998), Dân số, tài nguyên, môi trường, NXB Giáo dục [4] Nguyễn Minh Tuệ (1997), Dân số học đại cương, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội [5] Nguyễn Minh Tuệ, Nguyễn Viết Thịnh, Lê Thông (2006), Địa lý kinh tế - xã hội đại cương, Nhà xuất Đại học Sư phạm, Hà Nội [6] Lê Thông (1997), Nhập môn Địa lí nhân văn, ĐHSP Hà Nội [7] http://www.gopfp.gov.vn [8] http://dialy.hcmussh.edu.vn/ 76 ... trình Dân số học lao động chắn khơng tránh khỏi thiếu sót, tác giả mong góp ý chân tình từ đồng nghiệp giảng viên sinh viên trường Đại học Quảng Bình Hi vọng giáo trình tài liệu bổ ích cho sinh viên. .. dân tộc (cơ cấu theo thành phần dân tộc, cấu theo quốc tịch) 1.3.2 Phân loại a Cơ cấu sinh học dân số : 24 Cơ cấu sinh học phản ánh thành phần, thể trạng mặt sinh học dân cư lãnh thổ Cơ cấu sinh. .. đến số người lao động dân số hoạt động Dân số lao động khái niệm người có lao động với nghề nghiệp cụ thể, dân số phụ thuộc (người ăn theo) người không tham gia lao động, sống dựa vào lao động người