BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG HỌC VIỆN QUÂN Y VŨ TÙNG SƠN THỰC TRẠNG NHIỄM DIOXIN Ở NGƯỜI VÀ THỰC PHẨM TẠI MỘT SỐ VÙNG Ở VIỆT NAM (2014 – 2015) LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC HÀ NỘI – 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG HỌC VIỆN QUÂN Y VŨ TÙNG SƠN THỰC TRẠNG NHIỄM DIOXIN Ở NGƯỜI VÀ THỰC PHẨM TẠI MỘT SỐ VÙNG Ở VIỆT NAM (2014 – 2015) CHUYÊN NGÀNH: DỊCH TỄ HỌC MÃ SỐ: 72 01 17 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS TS ĐOÀN HUY HẬU TS VŨ CHIẾN THẮNG HÀ NỘI – 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu luận án phần số liệu đề tài nghiên cứu cấp nhà nước có tên “Xác định hàm lượng dioxin nguồn gốc từ chất da cam nguồn phát thải khác máu người số thực phẩm thường dùng vùng miền Việt Nam” - mã số KHCN-33.03/11-15 Kết đề tài thành nghiên cứu tập thể mà thành viên Tơi ban chủ nhiệm đề tài tồn thành viên nhóm nghiên cứu đồng ý cho phép sử dụng phần số liệu đề tài vào nội dung luận án Các số liệu, kết luận án trung thực chưa công bố với tư cách cá nhân luận văn/luận án khác Tác giả Vũ Tùng Sơn MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC HÌNH DANH MỤC SƠ ĐỒ ĐẶT VẤN ĐỀ CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Khái niệm, nguồn ô nhiễm đường xâm nhập dioxin 1.1.1 Khái niệm dioxin hợp chất tương tự .3 1.1.2 Nguồn ô nhiễm dioxin Việt Nam 1.1.3 Đường xâm nhập dioxin vào thể 10 1.2 Hệ số độc tương đương TEFs số phương pháp phân tích dioxin 11 1.2.1 Hệ số độc tương đương TEFs 11 1.2.2 Một số phương pháp phân tích dioxin 16 1.3 Tồn lưu dioxin thực phẩm thể người 19 1.3.1 Tồn lưu dioxin thực phẩm rau, củ, 19 1.3.2 Tồn lưu dioxin số loại thực phẩm nguồn gốc động vật sản phẩm chúng 22 1.3.3 Tồn lưu dioxin thể người 33 1.4 Liên quan hàm lượng dioxin thực phẩm thể người .33 CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 36 2.1 Đối tượng, địa điểm thời gian nghiên cứu 36 2.1.1 Đối tượng nghiên cứu .36 2.1.2 Địa điểm nghiên cứu 37 2.1.3 Thời gian nghiên cứu .38 2.2 Phương pháp nghiên cứu 38 2.2.1 Thiết kế nghiên cứu 38 2.2.2 Cỡ mẫu nghiên cứu 38 2.2.3 Phương pháp chọn mẫu 39 2.2.4 Tổ chức thu thập vận chuyển mẫu .46 2.2.5 Cách thức gộp máu thực phẩm 47 2.2.6 Kỹ thuật phân tích hàm lượng dioxin nghiên cứu 48 2.2.7 Chỉ tiêu đánh giá kết 56 2.3 Đạo đức nghiên cứu 56 2.4 Hạn chế nghiên cứu 56 2.5 Phân tích số liệu 56 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 58 3.1 Đặc điểm đối tượng nghiên cứu 58 3.2 Hàm lượng dioxin máu người thực phẩm 59 3.2.1 Hàm lượng dioxin máu người 59 3.2.2 Hàm lượng dioxin thực phẩm 67 3.3 Mối liên quan TEQ thịt gà, thịt lợn cá với TEQ máu người 73 CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN .88 4.1 Thực trạng nhiễm dioxin người thực phẩm (thịt gà, cá, thịt lợn) số vùng Việt Nam 88 4.1.1 Thực trạng nhiễm dioxin người 88 4.1.2 Thực trạng ô nhiễm dioxin thực phẩm 103 4.2 Liên quan mức độ nhiễm dioxin thực phẩm (thịt gà, thịt lợn cá) máu người số vùng Việt Nam 110 KẾT LUẬN 118 KHUYẾN NGHỊ 120 DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH CƠNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 121 TÀI LIỆU THAM KHẢO 122 PHỤ LỤC 135 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT VÀ KÍ HIỆU TT 10 11 12 13 Phần viết tắt AhR AHRE Aryl hydrocarbon recepter (chất cảm thụ nhân thơm) Aryl hydrocarbon response element (yếu tố đáp ứng nhân ARNT CCFAC thơm) Aryl hydrocarbon nuclear translocator (phối tử chuyển nhân) Codex Committee on Food Additives and Contanminants (Ủy CS CSSX DDT dl-PCBs DM DNA DRCs DRE EFSA Phần viết đầy đủ ban Phụ gia Thực phẩm Chất gây Ô nhiễm) Cộng Cơ sở sản xuất Dichlordiphenyltrichloretan Dioxin like Polychlorinated biphenyl (PCB tương tự dioxin) Dry matter (Vật chất khô) Deoxiribonucleic acid Dioxin and related compounds (Dioxin hợp chất liên quan) Dioxin response element (yếu tố đáp ứng dioxin) European Food Safety Authority (Cơ quan An toàn Thực phẩm 14 GC 15 GCMS Châu Âu) Gas chromatography (Sắc kí khí) Gas chromatography mass spectrometry (Sắc kí khí ghép khối 16 HCB 17 HRGC 18 HRMS phổ) Hexachlorbenzen High resolution gas spectrometry (Sắc kí khí phân giải cao) High resolution mass spectrometry (Sắc kí khối phổ phân giải 19 20 21 22 23 24 25 26 27 cao) Limit of quantification (giới hạn định lượng) Method detection limit (giới hạn xác định phương pháp) Messenger ribonucleic acid (RNA thông tin) Non ditection (Không xác định) Polychlorinated biphenyl polychlorinated dibenzo-p-dioxin Polychlorinated dibenzo-p-dioxin/furan Polychlorinated dibenzofuran Persistent organic pollutants (Chất ô nhiễm hữu bền vững) LOQ MDL mRNA ND PCB PCDD PCDD/Fs PCDF POPs Phần viết tắt 28 REPs 29 SCAN Phần viết đầy đủ Relative effect potencies (Hiệu lực tương đương) Scientific committee on animal nutrition (Ủy ban Khoa học 30 31 32 33 Dinh dưỡng Vật nuôi) Tetrachlorodibenzodioxin Toxicity equivalence factors (Hệ số độc tương đương) The Toxic equivalency (Tổng đương lượng độc) United Nations Environment Progamme (Chương trình Mơi TT TCDD TEFs TEQ UNEP 34 US EPA trường Liên hợp quốc) United States Environmental Protection Agency (Cơ quan bảo 35 USA 36 WHO 37 vệ môi trường Hoa Kỳ) The United States of America (Hợp chủng quốc Hoa Kỳ) World Health Organization (Tổ chức Y tế Thế giới) Giá trị trung bình cộng DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1 Tên bảng Trang Số lượng chất diệt cỏ (lít) quân đội Mỹ sử dụng 1.2 miền Nam Việt Nam thời gian chiến tranh TEF cho người, động vật, cá chim năm 1998 13 1.3 1.4 Tóm tắt TEF WHO 1998 WHO 2005 Quy định hàm lượng tối đa dioxin thực phẩm 14 23 1.5 Hàm lượng trung bình PCDD/F thực phẩm theo 24 1.6 báo cáo EFSA Tóm tắt hàm lượng trung bình PCDD/F thực phẩm 1.7 1.8 khu vực Châu Mỹ Hàm lượng PCDD/Fs Úc theo nhóm tuổi giới Tổng hợp số liệu hàm lượng dioxin (pg/g mỡ) 26 30 2.1 2.2 máu người lấy khu vực sân bay Đà Nẵng năm 2006 Phân bố khu vực nghiên cứu MDL LOQ (pg/g lipid) phương pháp phân tích 33 41 dioxin/furans áp dụng cho phân tích 20 ml mẫu huyết 51 3.1 3.2 3.3 Phân bố mẫu máu gộp theo tuổi giới Phân bố mẫu thực phẩm theo loại Hàm lượng PCDD/F (TEQ-pg/g mỡ) máu theo 58 58 59 3.4 khu vực Hàm lượng PCDD/F (TEQ-pg/g mỡ) máu theo 59 3.5 đặc trưng ô nhiễm Hàm lượng PCDD/F (TEQ-pg/g mỡ) máu theo 61 3.6 nhóm tuổi Hàm lượng PCDD/F (TEQ-pg/g mỡ) theo nhóm tuổi 61 3.7 theo giới Hàm lượng PCDD/F (TEQ-pg/g mỡ) theo nhóm tuổi 62 3.8 khu vực Hàm lượng PCDD/F (TEQ-pg/g mỡ) theo giới khu PHỤ LỤC PHIẾU ĐIỀU TRA ĐỐI TƯỢNG CHO MÁU Phiếu số - Họ tên (CHỮ IN HOA): ………………………………………………… - Ngày tháng, năm sinh: ……………………………………………………… Anh/chị đủ tiêu chuẩn để lấy máu điều tra, đánh giá phơi nhiễm dioxin (thuộc chất hữu khó phân hủy) vùng dân cư nước Nếu anh/chị đồng ý tham gia đợt điều tra đồng ý để lấy máu xét nghiệm (lấy máu ven, ….ml) ký tên trả lời tiếp câu hỏi Tôi đồng ý tham gia: ……………………………………………………… Ngày… tháng… năm 201… A Giáo dục: A.1 Hiện có học khơng?: Khơng: ; ; Đại học: ; Lớp 12: ; Lớp 11: ; Cao đẳng,Trung cấp: Lớp 10: ; Dưới lớp 10: A.2 Đã học hết: Đại học: ; Cao đẳng,Trung cấp: ; Lớp 12: ; Lớp 11: ; Lớp 10: ; Dưới lớp 10: Không học bao giờ: Không trả lời: B THỰC PHẨM TỰ CẤP D.1 Gia đình có ni cá khơng? - Khơng: o Có, cá ni để: - Chỉ gia đình ăn: - Ăn + bán cho hàng xóm: o o - Ăn+ bán chợ xã : o - Bán cho lái buôn : o D.2 Gia đình có ni gia cầm (gà, vịt) khơng? - Khơng: o Có, ni để: - Chỉ gia đình ăn: o - Ăn + bán cho hàng xóm: o - Ăn+ bán chợ xã : o - Bán cho lái buôn : o D.3 Trứng gia cầm (gà, vịt) ni (Nếu câu D.2 trả lời “Khơng” khơng hỏi câu này)? - Chỉ gia đình ăn: o - Ăn + bán cho hàng xóm: o - Ăn+ bán chợ xã : o - Bán cho lái bn : o D.4 Gia đình có ni lợn khơng? - Khơng: o Có, ni để: - Chỉ gia đình ăn: o - Ăn + bán cho hàng xóm: o - Ăn+ bán chợ xã : o - Bán cho lái bn : o D.5 Gia đình có trâu bị khơng? - Khơng: o Có, ni để: - Chỉ gia đình ăn: o - Ăn + bán cho hàng xóm: o - Ăn+ bán chợ xã : o - Bán cho lái buôn : o - Chỉ nuôi để làm ruộng, không bán o D.5 Gia đình có trồng rau loại khơng? - Khơng: o Có, trồng rau để: - Chỉ gia đình ăn: - Ăn + bán cho hàng xóm: o - Ăn+ bán chợ xã : o - Bán cho lái buôn : o E THỰC PHẨM ĂN HÀNG NGÀY Hàng ngày thường ăn loại thực phẩm gì? E.1 Dầu thực vật, mỡ lợn? Có dùng dầu, mỡ khơng (để xào, rán…) không? - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o E.2 Rau, loại: - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o E.3 Thịt lợn: - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o E.4 Cá loại: - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o E.5 Trứng gà: - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o E.6 Trứng vịt: - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o - Không ăn: o E.7 Thịt gà: E.8 Thịt vịt: - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o - Không ăn: o - Ngày ăn: o - Vài ba ngày/ tuần: o - Vài lần/tháng: o - Cả năm ăn vài lần: o E.9 Thịt bò: F THỰC PHẨM MUA, BẮT: Thường mua thực phẩm hàng ngày ở đâu? F.1 Rau, quả: * Chợ địa phương: o * Mua chợ xã khác: * Mua siêu thị: o o Người bán hàng rong: o * ……………………………………………………………………… F.2 Thịt lợn, thịt bò: * Chợ địa phương: o * Mua chợ xã khác: * Mua siêu thị: Người bán hàng rong: Khác: o o o * Khác:………………………………………………………………………… F.3 Thịt trứng gia cầm (gà vịt): * Chợ địa phương: o * Mua chợ xã khác: o * Mua siêu thị: o * Người bán hàng rong: o Khác:………………………………………………………………………… F.5 Cá loại: * Chợ địa phương: o * Mua chợ xã khác: * Mua siêu thị: o o * Người bán hàng rong: o Khác:………………………………………………………………………… H THÔNG TIN LIÊN QUAN: H.1 Đã đọc, nghe đài, xem tivi chất da cam quân đội Mỹ sử dụng miền Nam chiến tranh? - Chưa: o - Nghe đài: o - Xem Tivi: o - Đọc sách, báo: o - Nghe tuyên truyền: o - Học trường: o H.1 Có biết dioxin khơng? - Khơng: o - Là chất độc chất da cam quân đội Mỹ sử dụng chiến tranh: o - Là chất thải công nghiệp: o - Là chất Hữu khó phân hủy (POP) o - Khác: o I PHẦN CỦA ĐIỀU TRA VIÊN: 1) Mã số người cho máu: Phần đầu mã Xã điều tra (xem phiếu điều tra địa điểm nghiên cứu), mã người cho máu đánh theo thứ tự từ 1, cuối chữ M Mã ghi típ máu người cho, Phiếu điều tra danh sách lấy máu Mã: ……/…/…/… /M Ước tính tổng thể tích máu (ml):……… Ghi chú, nhận xét khác: ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… Ngày ….tháng năm 201 Người vấn Người điều tra (Ký, ghi họ tên) PHỤ LỤC PHIẾU ĐIỀU TRA NGUỒN CUNG CẤP THỰC PHẨM Phiếu số A Địa điểm điều tra: Tên xã (phường), Huyện, Tỉnh: ……………………………………… Mã số xã: … …/…/… (Mã mã điều tra địa điểm, Phiếu số 1) B Cửa hàng, chợ thực phẩm; Trên xã có bao nhiêu? - Siêu thị, cửa hàng thực phẩm lớn:…… Tên: ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… - Chợ đầu mối?(Là chợ mà thực phẩm từ nhiều vùng khác chuyển đến):……… Tên: ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… - Chợ bán buôn?(Là chợ mà thực phẩm địa phương bán, lái buôn mua để chuyển nơi khác): ……… Tên: ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… - Chợ quê?(Là chợ mà thực phẩm chủ yếu dân địa phương sản xuất):……… Tên: ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… - Cửa hàng thực phẩm sạch:…… Tên: ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… - Khác:…… Mô tả: ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… C Thực phẩm bán chợ: (Điều tra người bán hàng chợ) Tên chợ: ……………………………………………………………………………… Phỏng vấn người bán hàng chợ hàng họ bán chủ yếu từ đâu, chọn câu trả lời phản ánh nguồn cung thực phẩm chủ yếu C.1 Rau, quả: Rau, anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o C.2 Thịt lợn: Thịt lợn anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã nuôi: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o C.3 Cá loại: Cá anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o C.4 Trứng gà: Trứng gà anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o C.5 Trứng vịt: Trứng vịt anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã nuôi: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o C.6 Thịt gà: Thịt gà anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã nuôi: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o C.7 Thịt vịt: Thịt vịt anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã nuôi: o - Từ xã khác: o - Khơng biết từ đâu: o C.8 Thịt bị: Thịt bị anh/chị bán từ đâu? - Của nhà đem bán: o - Của người dân xã nuôi: o - Từ xã khác: o - Không biết từ đâu: o D Thực phẩm thường dùng: Theo anh/chị người dân thường ăn nhiều (từ C.2 – C.8) xếp theo thứ tự: 1……………………… 2……………………… 3……………………… 4……………………… 5……………………… E Các nhận xét, lưu ý khác: Theo anh/chị người dân thường mua thực phẩm đâu? Chợ địa phương: o Mua chợ xã khác: o Mua siêu thị: o Người bán hàng rong: o F Nhận xét khác: ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… Người điều tra Người điều tra PHỤ LỤC LÝ LỊCH MẪU THỰC PHẨM Phiếu số A Địa điểm nghiên cứu: A.1 Tên xã (phường), Huyện, Tỉnh:………………………………………………… A.2 Mã số xã: … …/…/… (Mã mã điều tra địa điểm, Phiếu số 1) A.3 Ngày lấy mẫu: ngày……tháng……năm 201… Mẫu cá: 1.1 Nơi lấy mẫu (ao, hồ hay mua): ………………………………………… Phương pháp đánh bắt: ………………………………………………………… Tên loài: ……………………………………………………………………… Tên địa phương: ……………………………………………………………… Tên khoa học: ………………………………………………………………… Cân nặng (kg):……………………… Chiều dài (cm):……………………… Giới tính: Đực: o Cái:o Khơng biết: o Phần mẫu thu thập: ………………………………………………………… Trọng lượng mẫu (g): ……………………………………………………… Mã số mẫu( Phần đầu mã địa điểm (A.2)/số thứ tự/C): … / …/…/…/C Mẫu trứng vịt: Nơi lấy mẫu: Gia đình: o Mua chợ: o Mã số mẫu( Phần đầu mã địa điểm (A.2)/số thứ tự/TV): … /…/…/…/TV Mẫu trứng gà: Nơi lấy mẫu: Gia đình: o Mua chợ: o Mã số mẫu( Phần đầu mã địa điểm (A.2)/số thứ tự/TG): … /…/…/…/TG Mẫu thịt lợn: Nơi lấy mẫu: Gia đình ni: o Mua chợ: o Tên lồi:……………………………………………………………………… Tên địa phương: ……………………………………………………………… Tên khoa học: ………………………………………………………………… Cân nặng (kg):…………………… Giới tính: Đực: o Cái:o Khơng biết: o Phần mẫu thu thập: ………………………………………………………………… Trọng lượng mẫu (g):……………………………………… Mã số mẫu( Phần đầu mã địa điểm (A.2)/số thứ tự/TL): … /…/…/…/L Mẫu thịt bò: Nơi lấy mẫu: Gia đình ni: o Mua chợ: o Tên lồi:…………………………………………………………………… Tên địa phương: ……………………………………………………………… Tên khoa học: ………………………………………………………………… Cân nặng (kg):………………… Giới tính: Đực: o Cái:o Khơng biết: o Phần mẫu thu thập: …………………………………………………………… Trọng lượng mẫu (g):……………………………………… Mã số mẫu( Phần đầu mã địa điểm (A.2)/số thứ tự/TB): … /…/…/…/B Mẫu thịt gà: Nơi lấy mẫu: Gia đình ni: o Mua chợ: o Tên lồi:…………………………………………………………………… Tên địa phương: ……………………………………………………………… Tên khoa học: ………………………………………………………………… Cân nặng (kg):………………… Giới tính: Đực: o Cái:o Khơng biết: o Phần mẫu thu thập: …………………………………………………………… Trọng lượng mẫu (g):………………………………… Mã số mẫu( Phần đầu mã địa điểm (A.2)/số thứ tự/TB): … /…/…/…/G Nhận xét khác: ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… Người kê khai ... nhiễm dioxin người thực phẩm số vùng Việt Nam (2014 – 2015) Đề tài tiến hành với mục tiêu sau: Đánh giá thực trạng nhiễm dioxin người thực phẩm (thịt gà, thịt lợn, cá) số vùng Việt Nam (2014 – 2015). ..BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG HỌC VIỆN QUÂN Y VŨ TÙNG SƠN THỰC TRẠNG NHIỄM DIOXIN Ở NGƯỜI VÀ THỰC PHẨM TẠI MỘT SỐ VÙNG Ở VIỆT NAM (2014 – 2015) CHUYÊN NGÀNH: DỊCH TỄ HỌC MÃ SỐ: 72 01 17... cá, thịt lợn) số vùng Việt Nam 88 4.1.1 Thực trạng nhiễm dioxin người 88 4.1.2 Thực trạng ô nhiễm dioxin thực phẩm 103 4.2 Liên quan mức độ nhiễm dioxin thực phẩm (thịt gà,