Hội đồng Doanh nghiệp Phát triển Bền vững Việt Nam Báo cáo tóm tắt: NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH CHÈ, CÀ PHÊ & CAO SU HÀ NỘI, NĂM 2015 Hội đồng Doanh nghiệp Phát triển Bền vững Việt Nam (VBCSD) Chính phủ phê duyệt thành lập Công văn số 6334/VPCP-KGVX ngày 08/9/2010 thức mắt ngày 17/12/2010 theo định thành lập số 3737/PTM-TCCB ngày 01/12/2010 Phòng Thương mại Cơng nghiệp Việt Nam Hội đồng Doanh nghiệp Phát triển Bền vững Việt Nam (VBCSD) tổ chức định hướng doanh nghiệp, với nhiệm vụ phát huy vai trị tích cực ủng hộ nhiệt tình cộng đồng doanh nghiệp việc thực chiến lược phát triển bền vững Việt Nam, tạo thuận lợi cho việc chia sẻ kinh nghiệm thực hành tốt, tăng cường phối hợp chặt chẽ đối thoại cộng đồng doanh nghiệp, Chính phủ đối tác xã hội để đẩy mạnh phát triển bền vững http://vbcsd.vn NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU MỤC LỤC Phần mở đầu Mục đích báo cáo đánh giá Phương pháp đánh giá 10 Bức tranh tổng thể doanh nghiệp thuộc ba ngành 11 PHẦN ĐÁNH GIÁ TỔNG QUAN BA NGÀNH: CÀ PHÊ, CAO SU VÀ CHÈ 12 Tổng quan ngành cà phê 13 1.1 Diện tích, sản lượng 13 1.2 Xuất cà phê 15 1.3 Hiện trạng khâu thu gom chế biến cà phê 16 Tổng quan ngành cao su 17 2.1 Tình hình sản xuất tiêu thụ cao su nội địa Việt Nam 17 2.2 Xuất cao su Việt Nam 19 Tổng quan ngành chè 20 3.1 Sản xuất 20 3.2 Tiêu thụ 24 PHẦN KẾT QUẢ KHẢO SÁT VÀ PHÂN TÍCH THỐNG KÊ 26 Năng lực cạnh tranh doanh nghiệp cà phê 27 1.1 Tiếp cận vốn doanh nghiệp cà phê 27 1.2 Năng lực công nghệ doanh nghiệp chế biến cà phê 28 1.3 Năng lực liên kết doanh nghiệp cà phê 29 1.4 Lao động doanh nghiệp cà phê 32 1.5 Môi trường kinh doanh doanh nghiệp cà phê 33 1.6 Vấn đề sản xuất hộ gia đình trồng cà phê người lao động 36 Sức cạnh tranh doanh nghiệp cao su 41 2.1 Tiếp cận vốn doanh nghiệp cao su 41 2.2 Năng lực công nghệ chế biến doanh nghiệp cao su 42 2.3 Năng lực liên kết doanh nghiệp cao su 45 2.4 Lao động doanh nghiệp cao su 46 2.5 Môi trường kinh doanh doanh nghiệp cao su 46 2.6 Các yếu tố thúc đẩy sản xuất kinh doanh ngành cao su 47 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 3 Sức cạnh tranh doanh nghiệp chè 53 3.2 Năng lực công nghệ doanh nghiệp chè 53 3.3 Năng lực liên kết 56 3.4 Vấn đề lao động doanh nghiệp thuộc ngành chè 57 3.5 Môi trường kinh doanh doanh nghiệp thuộc ngành chè 58 3.6 Các yếu tố thúc đẩy sản xuất kinh doanh ngành chè 62 PHẦN PHÂN TÍCH SWOT CHO BA NGÀNH VÀ NHỮNG KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH 68 Ngành cà phê 69 1.1 Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, hội thách thức 70 1.2 Các hàm ý cho nâng cao lực cạnh tranh ngành cà phê 71 Ngành cao su 76 2.1 Phân tích hội thách thức 77 2.2 Các hàm ý cho nâng cao lực cạnh tranh ngành cao su 79 Ngành chè 85 3.1 Điểm mạnh, điểm yếu, hội thách thức phát triển ngành chè 86 3.2 Các hàm ý cho nâng cao lực cạnh tranh ngành chè 91 Các hàm ý chung 53 3.1 Tiếp cận vốn doanh nghiệp thuộc ngành chè NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 97 DANH MỤC BẢNG BIỂU Biểu đồ Diện tích trồng cà phê tỉnh Việt Nam năm 2013 14 Biểu đồ Sản lượng cà phê Việt Nam giới 14 Biểu đồ Số lượng giá trị xuất cà phê Việt Nam giới 15 Biểu đồ Diện tích trồng thu hoạch cao su Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012 17 Biểu đồ Sản lượng cao su tự nhiên Việt Nam giai đoạn 2000 – 2013 18 Biểu đồ Sản lượng khai thác tiêu thụ giai đoạn 2002 – 2013 18 Biểu đồ Tỷ trọng xuất cao su thiên nhiên theo sản lượng năm 2012 19 Biểu đồ Xuất cao su tự nhiên qua năm 19 Bảng Diện tích sản lượng chè Việt Nam giai đoạn 2004 - 2013 21 Bảng Cơ cấu xuất chè Việt Nam, 2009 2012 25 Bảng Tiếp cận tín dụng doanh nghiệp chuỗi cà phê năm 2014 27 Bảng Đánh giá tình hình vay vốn doanh nghiệp cà phê địa phương 27 Bảng Đánh giá trình độ đại cơng nghệ doanh nghiệp ngành cà phê 28 Bảng Nhu cầu đầu tư cho công nghệ doanh nghiệp ngành cà phê năm 2014 28 Bảng Các khó khăn đổi công nghệ doanh nghiệp ngành cà phê năm 2014 29 Bảng Năng lực liên kết doanh nghiệp ngành cà phê 29 Bảng Đánh giá tình hình lao động doanh nghiệp ngành cà phê 33 Bảng 10 Đánh giá Môi trường kinh doanh doanh nghiệp ngành cà phê năm 2014 33 Bảng 11 Đánh giá mức độ tiếp cận thông tin, tài liệu cấp tỉnh doanh nghiệp ngành cà phê 2014 35 Bảng 12 Đánh giá khó khăn sản xuất hộ gia đình 37 Bảng 13 Hỗ trợ gia đình trồng cà phê 38 Bảng 14 Các thơng tin tình hình lao động ngành cà phê năm 2014 40 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU Bảng 15 Tiếp cận vốn doanh nghiệp ngành cao su 41 Bảng 16 Tiếp cận công nghệ doanh nghiệp năm 2014 42 Bảng 17 Doanh nghiệp cao su tự đánh giá công nghệ sử dụng so với trình độ cơng nghệ chung giới 42 Bảng 18 Doanh nghiệp cao su tự đánh giá cơng nghệ sử dụng so với trình độ công nghệ chung nước 43 Bảng 19 Tỷ lệ doanh nghiệp có hoạt động nghiên cứu phát triển công nghệ 44 Bảng 20 Đánh giá mức độ khó khăn doanh nghiệp thực đổi công nghệ 44 Bảng 21 Địa bàn doanh nghiệp mua/bán nguyên liệu thô (nguyên liệu chưa qua chế biến để sản xuất sản phẩm) năm 2014 45 Bảng 22 Khách hàng quan trọng doanh nghiệp cao su 45 Bảng 23 Thực trạng tiếp cận lao động doanh nghiệp 46 Bảng 24 Tiếp cận sở hạ tầng “cứng” “mềm” năm 2014 47 Bảng 25 Đánh giá doanh nghiệp tình hình vay vốn địa phương 48 Bảng 26 Đánh giá mức độ tiếp cận thông tin, tài liệu tỉnh doanh nghiệp 49 Bảng 27 Tỷ lệ tham gia khóa tập huấn kỹ thuật sản xuất 50 Bảng 28 Nguyện vọng người lao động thuộc ngành cao su 50 Bảng 29 Những khó khăn hộ gia đình gặp phải 51 Bảng 30 Khi gặp khó khăn sản xuất gia đình thường nhờ giúp đỡ 52 Bảng 31 Các loại hỗ trợ quan trọng để phát triển sản xuất nâng cao thu nhập 52 Bảng 32 Đánh giá DN tiếp cận vốn từ nguồn thức 53 Bảng 33 Đánh giá doanh nghiệp ngành chè công nghệ sử dụng so với trình độ thế giới 53 Bảng 34 Đánh giá DN công nghệ sử dụng so với doanh nghiệp nước 54 Bảng 35 Đánh giá doanh nghiệp ngành chè tiếp cận cơng nghệ nước ngồi 55 Bảng 36 Đánh giá mức độ khó khăn doanh nghiệp thay đổi công nghệ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 55 Bảng 37 Địa bàn doanh nghiệp mua/bán nguyên liệu thô (nguyên liệu chưa qua chế biến để sản xuất sản phẩm) năm 2014 56 Bảng 38 Khách hàng quan trọng doanh nghiệp 57 Bảng 39 Đánh giá doanh nghiệp mức độ khó khăn tiếp cận lao động 57 Bảng 40 Đánh giá doanh nghiệp tình hình vay vốn địa phương 58 Bảng 41 Đánh giá doanh nghiệp mức độ tiếp cận thông tin, tài liệu tỉnh 59 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU DANH MỤC VIẾT TẮT AGROINFO Trung tâm Thông tin Phát triển Nơng nghiệp Nơng thơng Viện Chính sách Chiến lược Phát triển Nông nghiệp Nông thôn Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn ANRPC Hiệp hội Các nước sản xuất cao su thiên nhiên ARBC Hội đồng doanh nghiệp Cao su Đông Nam Á ASEAN Hiệp hội quốc gia Đông Nam Á EU Châu Âu FDI Đầu tư trực tiếp nước ngồi FPTS Cơng ty Cổ phần Chứng khoán FPT FTA Hiệp định Thương mại Tự DN: Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp Nhà nước GSO Tổng cục Thống kê IRSG Tổ chức Nghiên cứu Cao su quốc tế LĐ Lao động R&D Nghiên cứu Phát triển SWOT analysis Phương pháp phân tích Điểm mạnh, Điểm yếu, Cơ hội Thách thức TPP Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương UBND Ủy ban Nhân dân UK Vương quốc Anh UN Comtrade Cơ sở Thống kê liệu Thương mại tiêu dùng Liên Hợp Quốc US Hợp chủng quốc Hoa Kỳ VICOFA Hiệp hội Cà phê, Ca cao Việt Nam VieTrade Cục Xúc tiến Thương mại VINATEA Tổng Công ty Chè Việt Nam VITAS Hiệp hội Chè Việt Nam VN: Việt Nam WASI Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên WTO Tổ chức Thương mại Thế giới NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU Phần mở đầu Nâng cao lực cạnh tranh yêu cầu thiết hoạt động phát triển kinh tế toàn cầu thách thức đặt doanh nghiệp bối cảnh hội nhập quốc tế ngày sâu rộng Báo cáo lực cạnh tranh toàn cầu khẳng định nâng cao lực cạnh tranh điều định cho chuyển đổi kinh tế trì mức tăng trưởng cao dài hạn Báo cáo thể kết khảo sát lực cạnh tranh ba ngành có nhiều tiềm Việt Nam chè, cà phê cao su, thực nhằm giúp doanh nghiệp ngành mũi nhọn kinh tế Việt Nam phát huy lợi mình, đồng thời giúp nhà quản lý đưa chủ trương, sách phù hợp với tình hình thực tế, khai thác triệt để lợi nước, tăng cường giao lưu hợp tác quốc tế để tranh thủ lợi đối tác, quốc gia khác, hỗ trợ phát triển kinh tế đất nước, nâng cao vị quốc gia thị trường quốc tế Mục đích báo cáo đánh giá: - Khảo sát số doanh nghiệp thuộc ngành: cà phê, cao su, chè địa phương lựa chọn để xây dựng sở liệu điều tra phục vụ phân tích - Tìm hiểu, nghiên cứu lý thuyết lực cạnh tranh ngành sản phẩm để có nhìn tổng quan lực cạnh tranh, tập trung vào việc tìm hiểu lực cạnh tranh ngành - Thơng qua kết khảo sát báo cáo, xem xét đánh giá hoạt động ba ngành cà phê, cao su, chè nhiều lĩnh vực từ khâu sản xuất, kinh doanh, phân phối NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU hoạt động xuất thơng qua việc tìm hiểu, khảo sát liệu sơ cấp ba ngành cà phê, cao su, chè kết hợp với việc tìm hiểu tài liệu liệu thứ cấp liên quan tới lực cạnh tranh ba ngành - Trên sở lý thuyết lực cạnh tranh kết hợp với liệu sơ cấp thứ cấp thu thập được, tập trung tiến hành phân tích, đánh giá đưa kết luận ưu, nhược điểm lực cạnh tranh ba ngành, từ có định hướng, giải pháp, sách phù hợp với khả cạnh tranh ba ngành Phương pháp đánh giá: Báo cáo sử dụng phương pháp sau: - Phương pháp thu thập liệu bao gồm: Các liệu sơ cấp: thông qua khảo sát điều tra tỉnh tập trung vào lĩnh vực cà phê, cao su (Tây Nguyên, Gia Lai Kon Tum), chè (Phú Thọ, Thái Nguyên Hà Giang); Các liệu thứ cấp: thơng qua việc tìm hiểu nghiên cứu lực cạnh tranh ba ngành cà phê, cao su, chè - Phương pháp SWOT: sử dụng nhằm đánh giá yếu tố điểm mạnh, điểm yếu, hội thách thức ba ngành cà phê, cao su, chè - Phương pháp định tính: sử dụng mơ hình áp lực cạnh tranh Michael Porter để đánh giá lực cạnh tranh ba ngành cà phê, cao su, chè Việc khảo sát đánh giá lực cạnh tranh ba ngành cà phê, cao su chè giúp cho quan quản lý Nhà nước có chiến lược sách phù hợp nhằm bước nâng cao khả cạnh tranh ba ngành hỗ trợ công nghệ, kỹ thuật; đầu tư nâng cao suất; đầu tư khắc phục điểm yếu từ 10 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 3.1 ĐIỂM MẠNH, ĐIỂM YẾU, CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC PHÁT TRIỂN NGÀNH CHÈ Điểm mạnh: Chiến lược tái cấu ngành nông nghiệp theo hướng tăng giá trị gia tăng, xuất phát từ nhận thức rõ rủi ro, thách thức lẫn hội tiềm ngành nơng nghiệp, có ngành chè Một số kết đạt thông qua triển khai mơ hình thí điểm kiểm sốt an tồn thực phẩm theo chuỗi bổ sung cho điểm mạnh việc sản xuất phát triển ngành chè, cụ thể là: - Cơ hoàn thiện tài liệu hướng dẫn kỹ thuật áp dụng quy phạm thực hành sản xuất tốt sản xuất chế biến và kinh doanh chè Các sở, hợp tác xã, bên tham gia mơ hình thí điểm xây dựng hệ thống quản lý chất lượng sở với phân công trách nhiệm rõ ràng tạo điều kiện thuận lợi triển khai hoạt động tập huấn, hướng dẫn áp dụng GPPs, kiểm tra giám sát, lấy mẫu kiểm nghiệm - Hình thành cấu tổ chức (Tổ cơng tác) có tham gia bên từ tỉnh (Sở NN PTNT), huyện (Trạm Thú y, Phòng NN ) đến sở tham gia mơ hình đảm bảo tính chất bền vững để triển khai thực hoạt động mơ hình thí điểm - Kết phân tích mẫu số tiêu an tồn thực phẩm sản phẩm mơ hình thí điểm đạt yêu cầu theo quy định Điểm yếu: Sản xuất, chế biến chủ yếu theo quy mơ hộ gia đình, chưa hình thành nhiều vùng chè tập trung theo hướng sản xuất hàng hóa quy mơ lớn nên việc tổ chức sản xuất chứng nhận nhiều bất cập Quy mô sản xuất, chế biến chè 86 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU Việt Nam phần lớn hộ gia đình, chế biến theo phương pháp thủ cơng truyền thống, khả đáp ứng yêu cầu kinh phí chứng nhận VietGAP cịn hạn chế, khó khăn Do thị trường tiêu thụ sản phẩm chè chủ yếu sản phẩm đại trà, với mức giá trung bình, thị trường tiêu thụ sản phẩm chè chất lượng cao chưa nhiều, hộ gia đình, tổ chức, doanh nghiệp chưa trọng đầu tư sản xuất theo quy trình chứng nhận VietGAP Nguyên liệu chè cung cấp cho chế biến chủ yếu từ giống chè có chất lượng thấp, sản xuất nơng hộ chiếm gần 65% diện tích, quy mơ sản xuất nhỏ bình quân khoảng 0,2 ha/hộ, sản xuất bền vững, thiếu biện pháp bảo vệ chống xói mịn nương chè, việc áp dụng đồng kỹ thuật canh tác hạn chế trở thành vấn đề cấp bách ngành chè Người trồng chè lợi nhuận trước mắt lạm dụng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật để nâng cao suất dẫn tới nguy nhiễm chất độc hại tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trình trồng trọt cao vấn đề xúc ngành chè rào cản lớn để đưa sản phẩm chè vào thị trường thương mại quốc tế, vào thị trường có hệ thống rào cản kỹ thuật kiểm sốt chặt chẽ có tiềm giá trị gia tăng cao Nông dân trồng chè không quan tâm đến kỹ thuật thu hái chất lượng nguyên liệu (hái chè dài, thu hái nguyên liệu liềm, máy hái cải tiến tăng độ, ) làm ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm, tăng chi phí đầu tư nhân cơng q trình chế biến, đồng thời chè bị khai thác kiệt quệ Tình trạng thu gom nguyên liệu qua nhiều cấp làm tăng giá nguyên liệu đầu vào mà kéo dài thời gian bảo quản, làm giảm chất lượng nguyên liệu, tăng chi phí đầu tư, nhân cơng khâu chế biến, giảm chất lượng chè thành phẩm thấp NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 87 Khâu chế biến: Trình độ cơng nghệ chế biến thấp nhiều bất cập, bên cạnh nhà máy đầu tư trang thiết bị máy móc đồng bộ, đại hàng loạt nhà máy đầu tư không triệt để, thiết bị công nghệ chắp vá, lạc hậu Cụ thể: Trong nhà máy chè, số nhà máy trang bị đồng bộ, máy móc thiết bị tốt, đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật ít, chủ yếu hộ sản xuất, chế biến; chè thủ công nhỏ lẻ; Giá bán thấp 70-75% giá giới, nguyên nhân chủ yếu sản phẩm hàng hóa chủ yếu dạng ngun liệu thơ, khơng có thương hiệu, sản phẩm nghèo nàn chủng loại, chất lượng mẫu mã chưa hấp dẫn nên sức cạnh tranh thấp Nguồn nhân lực trực tiếp tham gia sản xuất, chế biến chè khơng đào tạo bản, có thợ tay nghề cao Cơ hội: Thị trường chè nước dần ổn định, thị hiếu người tiêu dùng xác định không dự báo có thay đổi đột biến tỷ trọng tiêu thụ chè sản xuất nước chè ngoại nhập thị trường tiêu thụ nước Xu hướng uống chè xanh sử dụng chế phẩm từ chè xanh cho mục đích dinh dưỡng, làm đẹp, chữa bệnh ngày tăng Sản phẩm chè xanh sản phẩm truyền thống sản xuất chè Việt Nam có hội lớn tham gia vào thị trường quốc tế đáp ứng yêu cầu bạn hàng Cần phải lưu ý rõ rằng, sản phẩm thuộc phân khúc sản phẩm có giá trị gia tăng cao đồng thời có yêu cầu cao sản phẩm chè nguyên liệu thông thường Thách thức: Năng suất lao động thấp, diện tích sản xuất manh mún, nhỏ lẻ khiến thu nhập người dân trồng chè chưa 88 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU đảm bảo, khó có hội tái đầu tư vào chè Thêm nữa, việc thiếu nguyên liệu, thiếu vốn để cải tiến máy móc, cơng nghệ theo chuẩn quốc tế thiếu chế tài quản lý chất lượng khiến sản phẩm chè Việt dễ bị tác động theo nhu cầu thị trường thứ cấp cửa Điều làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến lực sản xuất nhà máy chế biến thương hiệu chè Việt Tầm nhìn phát triển ngành chè trung dài hạn chưa rõ nét, định hướng Chính phủ phát triển ngành cịn số hạn chế, chưa giúp giải vấn đề cịn tồn như: - Chưa hình thành nhiều liên kết ổn định người sản xuất người tiêu thụ, liên kết tổ hợp tác xã; - Chưa có tham gia giám sát cộng đồng toàn chuỗi sản xuất; - Chưa tuyên truyền vận động mạnh mẽ lợi ích việc kiểm sốt an tồn thực phẩm theo chuỗi trách nhiệm bên có liên quan (chất lượng sống, giải công ăn việc làm, lợi nhuận đem lại); - Thiếu chế sách tạo động lực cho phát triển sản xuất kinh doanh nông lâm thủy sản an toàn, chất lượng cao (tạo phân khúc thị trường, phá triển hệ thống phân phối nông lâm thủy sản ) - Các doanh nghiệp chưa mạnh dạn đầu tư vào lĩnh vực sản xuất sản phẩm nơng nghiệp an tồn dẫn đến đầu cho sản phẩm an tồn cịn ít, từ tác động đến tâm lý định người sản xuất dẫn đến việc thực nghiêm chỉnh quy định sản xuất sản phẩm an tồn cịn nhiều hạn chế Hiện tại, việc quản lý trồng, chăm sóc chất lượng sản phẩm nông thủy sản an tồn cịn bị bng NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 89 lỏng, không kiểm sốt; chưa có quy trình thống chế khuyến khích sản xuất tiêu thụ sản phẩm an tồn, nên khơng thu hút doanh nghiệp người nơng dân nhiệt tình tham gia hưởng ứng sản xuất sản phẩm nông thủy sản an toàn - Đầu tư hỗ trợ cho sản xuất, kinh doanh sản phẩm nơng thủy sản an tồn cịn hạn chế; số tỉnh, thành phố có đề án, dự án đến chưa UBND phê duyệt.Một số tỉnh, thành phố đạo triển khai chưa liệt; mối quan hệ ngành nông nghiệp - thương mại - y tế chưa chặt chẽ, thường xuyên để hỗ trợ người làm tốt, phát xử lý tổ chức, cá nhân làm chưa tốt Đối với việc kiểm tra giám sát: chưa phân định rõ trách nhiệm kiểm tra giám sát, thiếu nhân lực, vật lực chưa thực thường xuyên khâu trình sản xuất kinh doanh sản phẩm nơng thủy sản an tồn - Phân cơng kiểm tra, giám sát an toàn thực phẩm quan nhà nước phân công cho nhiều đơn vị tham gia (cắt khúc) Bên cạnh đó, hạn chế, yếu cơng tác quản lý an tồn thực phẩm thời gian qua làm giảm sút lòng tin người tiêu dùng Các văn quy phạm pháp luật, chế sách để khuyến khích phát triển chuỗi thực phẩm an tồn cịn thiếu chưa đồng bộ; chưa có quan thống nước quản lý, kiểm sốt an tồn thực phẩm Trước tình hình thực tế nêu trên, thực trạng đáng báo động đặt yêu cầu cấp thiết cần xây dựng chuỗi thực phẩm an toàn nhằm giám sát, quản lý chất lượng, dễ dàng truy xuất tận gốc sản phẩm, tạo niềm tin với người tiêu dùng, góp phần xây dựng thương hiệu nông sản Việt Nam Tuy nhiên, việc triển khai cần thử nghiệm, sau tổng kết, đánh giá rút kinh nghiệm nhân rộng mô hình diện rộng 90 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 3.2 CÁC HÀM Ý CHO NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH NGÀNH CHÈ Kiến nghị cho Nhà nước Thứ nhất, tinh giản hóa hệ thống văn quy phạm pháp luật, tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia xây dựng nhằm tạo hành lang pháp lý hiệu cho hoạt động ngành hàng Hiện có tới 38 tiêu chuẩn quốc gia liên quan đến sản xuất, chế biến chè có hiệu lực quy chuẩn kỹ thuật quốc gia sản xuất, chế biến chè hiệu lực bắt buộc áp dụng Thứ hai, sách hỗ trợ tạo động lực cho sản xuất nông nghiệp bao gồm: (i) phát triển thị trường xúc tiến thương mại để thực mục tiêu quy hoạch; (ii) phát triển hệ thống sở hạ tầng thuỷ lợi, giao thông nông thôn, hệ thống logistics nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất, vận chuyển tiêu thụ sản phẩm; (iii) giúp nông dân thay đổi tập quán canh tác nâng cao chất lượng sản phẩm, giảm tổn thất sau thu hoạch, bảo quản tiêu thụ sản phẩm; (iv) hỗ trợ nông dân kết nối với doanh nghiệp chế biến, hệ thống tiêu thụ sản phẩm, bước hình thành mạng lưới sản xuất chuỗi cung ứng kết nối sản xuất, chế biến, phân phối bán sản phẩm; (v) kết nối công nghiệp phục vụ nông nghiệp với sản xuất nông nghiệp theo liên kết “bốn nhà”; (vi) mở rộng phương thức sản xuất theo “cánh đồng mẫu lớn” đối tác công tư, sản xuất tập trung theo hướng hàng hoá Thứ ba, thực sách khuyến khích đầu tư cải tiến công nghệ, thiết bị nâng cao chất lượng chè theo Quyết định số 176/QĐ-TTg ngày 29/01/2010 Thủ tướng Chính phủ Đề án phát triển nơng nghiệp ứng dụng công nghệ cao đến năm 2020 Đề án nhằm nâng cao lực tổ chức khoa học công nghệ thuộc lĩnh vực trồng trọt, đảm bảo nhiệm vụ nghiên cứu phát triển giống trồng, kỹ thuật canh tác sau thu hoạch Đồng thời khuyến khích đầu tư sản xuất nguyên liệu chè búp tươi gắn với chứng chỉ, chứng nhận phát triển bền NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 91 vững an toàn thực phẩm (VIETGAP, UTZ, RAINFOREST ALLIANCE ) nhằm nâng cao suất, chất lượng sức cạnh tranh sản phẩm trồng trọt Đối với xưởng chế biến quy mô nhỏ (hộ gia đình, trang trại) đầu tư theo hướng kết hợp thiết bị đại với thủ công tinh xảo để tạo sản phẩm đặc sản truyền thống, cần tăng cường kiểm tra sở chế biến theo quy mô,hướng dẫn việc áp dụng tiêu chuẩn chất lượng, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm Khuyến khích sở sản xuất, chế biến tự công bố chất lượng sản phẩm, xử lý nghiêm minh trường hợp sản xuất, chế biến chè không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm Thứ tư, sách phát triển nguồn nhân lực cho cơng nghiệp chế biến bao gồm chế sách thu hút, ưu đãi lực lượng lao động làm việc lĩnh vực nông, lâm, thủy sản tổ chức đào tạo, liên kết giưã sở đào tạo với doanh nghiệp để đào tạo, đào tạo lại, gắn đào tạo với sử dụng lao động chỗ Trước mắt thực tốt Chương trình đào tạo nghề theo Quyết định số 1956/2009/QĐ-TTg ngày 27/11/2009 Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đề án Dạy nghệ cho lao động nông thôn đến năm 2020 Tăng cường công tác đào tạo, nâng cao trình độ nhân lực ngành sản xuất chè, bao gồm cán quản lý, cán làm công tác khuyến nông, chuyển giao tiến kỹ thuật sản xuất, chế biến chè Tăng cường hợp tác với quan nghiên cứu để ứng dụng tiến kỹ thuật khâu sản xuất nguyên liệu, chế biến, bảo quản sản phẩm chè Hỗ trợ kinh phí cho việc xây dựng mơ hình, chuyển giao tiến kỹ thuật cho người sản xuất Thứ năm, cần thay đổi cách tiếp cận quy hoạch phát triển nhằm vào sản xuất, thay vào tập chung vào quy hoạch tổng thể theo định hướng phát triển ngành hàng Phân bố lãnh thổ phát triển nông nghiệp chuyên canh ngành chè phải gắn với cụm ngành chế biến (bao gồm ngành chế biến ngành phụ trợ cho chế biến) 92 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU Các sách đất đai hồn thiện sách sở Luật Đất đai Quốc hội thông qua, tạo điều kiện cho tổ chức cá nhân dồn điền, tích tụ ruộng đất để tổ chức sản xuất hàng hóa theo hướng sau: • Công nhận thị trường giá trị quyền sử dụng đất, xây dựng thể chế để thị trường vận hành cơng khai, minh bạch có hiệu Nới rộng hạn điền để khuyến khích tích tụ ruộng đất phục vụ sản xuất hàng hố • Đơn giản hố, minh bạch thủ tục cho thuê, chuyển nhượng quyền sử dụng đất, chuyển đổi mục đích sử dụng đất; thực chế đăng ký chuyển quyền sử dụng đất, chuyển đổi mục đích sử dụng đất thay cho chế xin cho • Có sách hỗ trợ cho người có đất chuyển nghề khác để khuyến khích phát triển trang trại, doanh nghiệp nơng thơn Có quy định cụ thể chế để nơng dân góp vốn cổ phần vào doanh nghiệp giá trị quyền sử dụng đất Ngồi ra, sách hỗ trợ giao đất, thuê đất giải phóng mặt bằng, đầu tư kết cấu hạ tầng để thực dự án (miễn tiền sử dụng đất thuê đất, hỗ trợ giải phóng mặt đầu tư kết cấu hạ tầng dự án đầu tư chế biến, bảo quản, cơng trình dịch vụ vùng liên kết sản xuất nhằm nâng cao giá trị gia tăng) hồn thiện Rà sốt, đánh giá lại khả cung cấp nguyên liệu vùng sản xuất cho sở chế biến, định hướng thu hút đầu tư, cải tạo sở chế biến chè có để hình thành nhà máy đại, có cơng nghệ tiên tiến nhằm tạo sản phẩm chè chất lượng cao, đạt tiêu chuẩn vệ sinh an tồn thực phẩm Thứ sáu, sách hỗ trợ tài chính, tín dụng quy định theo Nghị định số 41/2010/NĐ-CP ngày 12/4/2010 Chính phủ sách tín dụng phục vụ phát triển nơng nghiệp, nông thôn; Nghị định 61/2011/NĐNĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 93 CP Chính phủ sách hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn; Quyết định số 01/2012/ QĐ-TTg Thủ tướng Chính phủ sách hỗ trợ áp dụng tiêu chuẩn GAP sản xuất nông, lâm, thuỷ sản; Quyết định số 142/2009/QĐ-TTg ngày 31/12/2009 Thủ tướng Chính phủ việc hỗ trợ nơng dân phục hồi sản xuất, trường hợp thiên tai, dịch bệnh; Thông tư hướng dẫn triển khai thực Quyết định số 62/2013/QĐTTg ngày 25/10/2013 Thủ tướng Chính phủ Về sách khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết sản xuất gắn với tiêu thụ nông sản, xây dựng cánh đồng lớn; Quyết định số 68/2013/QĐ-TTg ngày 14/11/2013 Thủ tướng Chính phủ Về sách hỗ trợ nhằm giảm tổn thất nơng nghiệp; sách hành nhà nước khác Ngoài ra, thâm canh nâng cao suất chè phục vụ xuất thuộc diện ưu tiên thực sách huy động vốn từ nguồn vốn hợp pháp với nguồn vốn hỗ trợ Nhà nước cho việc thực dự án đầu tư phát triển giai đoạn 2011-2015 Thứ bảy, Giải pháp thị trường, Nhà nước cần lựa chọn mặt hàng xuất để sản xuất xuất sản phẩm có tỷ lệ chế biến cao, chuyển đổi cấu chủng loại sản phẩm chè để đáp ứng nhu cầu thị trường nước giới Đầu tư phát triển vùng nông sản xuất theo hướng thành lập khu chế biến xuất khẩu, xây dựng hoàn thiện hệ thống phân phối sản phẩm thị trường Bên cạnh đó, hỗ trợ nâng cao lực thị trường cho người sản xuất thông qua công tác khuyến nông, khuyến công, đặc biệt quan tâm đến việc cung cấp thông tin, kiến thức thị trường nâng cao lực thị trường cho nông dân Cuối nâng cao tính minh bạch, hiệu hoạt động quan quản lý nhà nước thương mại hàng nông sản; điều hành quản lý xuất, nhập linh hoạt để vừa thực cam kết với tổ chức quốc tế quốc gia mà Việt Nam ký, vừa bảo vệ sản xuất nước, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 94 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU Kiến nghị dành cho Doanh nghiệp - Tổ chức lại mạng lưới khuyến nông cho sản xuất chè tỉnh liên kết, giao lưu, trao đổi kinh nghiệm diện rộng (mạng lưới cấp liên tỉnh cấp toàn quốc) - Đào tạo nhân lực sản xuất chè theo tiêu chuẩn chất lượng (VietGap) Việt Nam tiến tới hợp chuẩn chất lượng (GolbalGap) quốc tế Bao gồm đào tạo mới, đào tạo chuyển giao công nghệ - Tăng cường nguồn nhân lực chất lượng cao doanh nghiệp sản xuất chè nguyên liệu, doanh nghiệp chế biến chè - Hỗ trợ cho doanh nghiệp chế biến chè, doanh nghiệp kinh doanh sản phẩm chè xây dựng thương hiệu, phát triển thương hiệu - Gắn kết doanh nghiệp chế biến với vùng nguyên liệu, thực đồng giải pháp (giống, canh tác, kiểm sốt phân bón dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, sản xuất có chứng nhận, ) để nâng cao chất lượng sản phẩm cuối - Nâng cao chất lượng thu hái bảo quản nguyên liệu chè búp tươi thông qua cải tiến đầu tư công nghệ, tập huấn kỹ thuật - Thay đổi cấu sản phẩm, nâng cao chất lượng chè xanh truyền thống, đầu tư công nghệ chế biến chè đen, sản phẩm chè hương liệu có tỷ trọng tiêu thụ cao giới - Đầu tư cải tiến công nghệ, thiết bị nâng cao chất lượng chè Tăng tỷ lệ chế biến quy mô công nghiệp, giảm chế biến quy mô hộ để kiểm sốt chất lượng, an tồn thực phẩm - Nhập chè nguyên liệu bán thành phẩm chất lượng cao để đấu trộn với chè sản xuất tạo sản phẩm NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 95 chế biến sâu phù hợp với thị hiếu thị trường tiêu thụ có tiềm nâng cao giá trị gia tăng - Ứng dụng khoa học công nghệ, tiến kỹ thuật lĩnh vực sản xuất nguyên liệu giống, canh tác, bảo vệ thực vật Xây dựng mơ hình sản xuất với quy mơ từ 30- 50 ha, áp dụng đồng giải pháp kỹ thuật, sử dụng cơng nghệ cao khâu tưới nước, bón phân thu hái nhằm tạo sản phẩm chè an toàn, chất lượng cao với số lượng đủ lớn - Áp dụng quy trình thực hành nơng nghiệp tốt (VietGAP) sản xuất chè Đánh giá, lựa chọn vùng sản xuất an toàn, xác định mối nguy, đưa giải pháp loại trừ giảm thiểu mối nguy vùng sản xuất - Đổi thiết bị công nghệ chế biến chè theo hướng sử dụng công nghệ cao dây chuyền chế biến chè xanh cao cấp, chè ô long, chè đen CTC, đa dạng hoá sản phẩm chè với mẫu mã, bao bì đại, an tồn, phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng - Mở rộng diện tích chè thu hái máy, sử dụng máy, công cụ cải tiến khâu làm cỏ, bón phân đốn chè nhằm giảm công lao động, nâng cao hiệu sản xuất Sử dụng công nghệ cao bảo quản, đóng gói sản phẩm máy hút chân khơng, máy ủ hương, máy đóng gói nâng cao chất lượng sản phẩm - Đầu tư xây dựng sở hạ tầng cho vùng sản xuất chè tập trung hệ thống giao thông, hệ thống tưới nước, nhà sơ chế sản phẩm, bước đáp ứng yêu cầu sản xuất an tồn, hiệu - Tăng cường cơng tác đào tạo, nâng cao trình độ nhân lực ngành sản xuất chè, bao gồm cán quản lý, cán làm công tác khuyến nông, chuyển giao tiến kỹ thuật sản xuất, chế biến chè 96 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU CÁC HÀM Ý CHUNG Nhằm hỗ trợ tiếp cận vốn cho doanh nghiệp, hộ gia đình, chiến lược phát triển bền vững ngành sản xuất chè, cà phê, cao su nói riêng hay hoạt động sản xuất nơng nghiệp nói chung cần: - Tạo bình đẳng tiếp cận vốn doanh nghiệp tư nhân doanh nghiệp nhà nước - Giải vấn đề định giá tài sản chấp để tạo điều kiện cho doanh nghiệp thuộc quy mơ có đủ khả tiếp cận tới chương trình tín dụng nhằm hỗ trợ đẩy mạnh sản xuất - Cần có hỗ trợ nhiều từ phía Nhà nước: thơng qua hệ thống sách, pháp luật, quy định tinh giản hiệu quả; hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp Thúc đẩy Đổi công nghệ - Nâng cao hiệu Quỹ Đổi công nghệ quốc gia - Hỗ trợ tư vấn công nghệ thong qua dự án tổ chức hiệp hội - Lựa chọn tham gia thị trường khó tính nhằm trực tiếp tạo sức ép tích cực việc thực đổi công nghệ Tăng cường hỗ trợ từ phía Nhà nước, Hiệp hội doanh nghiệp: giống trồng, thông tin thị trường (đầu vào, đầu ra), hỗ trợ kỹ thuật Chính phủ cần có đạo liệt nhằm thực thi Quyết định 62 (2013) Chính phủ khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết sản xuất gắn với tiêu thụ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 97 TÀI LIỆU THAM KHẢO Báo cáo số 784/CB-NS ngày 28/5/2014 Cục Chế biến nông lâm thủy sảnvà nghề muối Dự thảo Đề án Nâng cao giá trị gia tăng hàng nông, lâm, thuỷ sản Cục Chế biến thương mại nông, lâm, thuỷ sản nghề muối (Tháng2/2014) Quyết định số 824/QĐ-BNN-TT ngày 16/4/2012 Bộ Nông nghiệp phát triển nông thôn việc phê duyệt đề án phát triển ngành trồng trọt đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 Thu Hường (2014), Nghịch lý ngành chè: Lời kêu cứu từ Top 5, Thời báo kinh doanh, truy cập ngày tháng 12 năm 2014, Trung tâm Tư vấn Chính sách Nơng nghiệp (2011), Hồ sơ ngành hàng chè, Viện Chính sách Chiến lược phát triển Nông nghiệp Nông thôn VITAS (2012), Tài liệu đào tạo “Nâng cao lực cạnh tranh cho doanh nghiệp chè bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế”, Chương trình hỗ trợ kỹ thuật hậu gia nhập WTO 98 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU Hội đồng Doanh nghiệp Phát triển Bền vững Việt Nam Website: www.vbcsd.vn Địa chỉ: Tầng 4, Tòa nhà VCCI, số Đào Duy Anh, Hà Nội, Việt Nam Điện thoại: +84 3577 2700 Fax: +84 3577 2699 ... Vinatea NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU 25 PHẦN KẾT QUẢ KHẢO SÁT VÀ PHÂN TÍCH THỐNG KÊ 26 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH... ĐÁNH GIÁ TỔNG QUAN BA NGÀNH: CÀ PHÊ, CAO SU VÀ CHÈ 12 NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA BA NGÀNH: CHÈ, CÀ PHÊ VÀ CAO SU TỔNG QUAN NGÀNH CÀ PHÊ 1.1 Diện tích, sản lượng Trên nước, hầu hết cà phê trồng vùng... thức ba ngành cà phê, cao su, chè - Phương pháp định tính: sử dụng mơ hình áp lực cạnh tranh Michael Porter để đánh giá lực cạnh tranh ba ngành cà phê, cao su, chè Việc khảo sát đánh giá lực cạnh