CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC HĨA HỌC Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THƠNG Lịch sử vấn đề nghiên cứu Vấn đề dạy học phát triên NL cho HS trường phổ thông có nhiều luận văn Thạc sĩ, nghiên cứu sinh,… nghiên cứu vấn đề phát triển NL NL hợp tác, NL tự học, đặc biệt NL GQVĐ thơng qua dạy học hóa học như: - Nguyễn Minh Phương (2007), Tổng quan khung NL cần đạt HS mục tiêu giáo dục phổ thông (Đề tài NCKH Viện KHGD Việt Nam) - Trần Ngọc Huy (2014), Xây dựng sử dụng toán nhận thức nhằm phát triển NL phát GQVĐ, NL sáng tạo cho HS thông qua dạy học phần hóa học hữu lớp 11 nâng cao Luận án Tiến sĩ Tác giả tập trung nghiên cứu làm rõ sở việc phát triển NLGQVĐ NL sáng tạo cho HS thơng qua hệ thống tốn nhận thức - Luận án Tiến sĩ Đỗ Thị Quỳnh Mai: Vận dụng số phương pháp dạy học tích cực theo quan điểm dạy học phân hóa dạy học phần hóa học phi kim trường THPT, năm 2015 Tác giả nghiên cứu sở NL phát triển NL hợp tác NL GQVĐ HS thông qua PPDH theo quan điểm dạy học phân hóa - Vũ Thị Hiền, Phát triển NL GQVĐ cho HS thông qua dạy học số chủ đề tích hợp phần hóa học phi kim lớp 10 Luận văn thạc sĩ Khoa học Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội năm 2016 Trong luận văn tác giả nêu tầm quan trọng việc phát triển NL GQVĐ cho HS đưa số chủ đề tích hợp áp dụng dạy học phần phi kim lớp 10 - Nguyễn Thị Như Quỳnh: Phát triển NL nhận thức tư HS thông qua hệ thống câu hỏi tập hóa học (phần phi kim – Hóa học lớp 10 – chương trình nâng cao) Luận văn thạc sĩ, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006 Tác giả chủ yếu nghiên cứu NL nhận thức tư HS - Luận văn thạc sĩ Dương Thị Hồng Hạnh: Phát triển NL GQVĐ cho HS thông qua dạy học chương Sự điện ly – Hóa học lớp 11 nâng cao Luận văn thạc sĩ sư phạm hóa học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2011 Tác giả xây dựng tình có vấn đề chương Sự điện ly nhằm phát triển NL GQVĐ cho HS - Nguyễn Thị Hồng Luyến (2016): Phát triển NL GQVĐ cho HS thông qua dạy học chủ đề tích hợp chương nhóm Nito - hóa học 11 nâng cao Luận văn thạc sĩ sư phạm hóa học, trường Đại học giáo dục - Luận văn thạc sĩ sư phạm hóa học tác giả Ngô Xuân Quỳnh: Phát triển NL GQVĐ cho HS thơng qua dạy học phân hóa phần dẫn xuất hidrocacbon – Hóa học 11 THPT, trường Đại học Giáo dục, 2016 Trong luận văn tác giả chủ yếu nghiên cứu tập phần hidrocacbon PPDH phân hóa Ngồi mơn hóa học, mơn khác như: Toán học, Sinh học, Lịch sử,… quan tâm tới NL GQVĐ HS như: - Khổng Thị Thu, Phát triển NL GQVĐ cho HS dạy học Lịch sử Việt Nam trường THPT (thế kỉ XV đến kỉ XIX), Luận văn thạc sĩ sư phạm lịch sử, trường Đại học Hà Nội - Nguyễn Hồng Quyên (2015), Phát triển NL GQVĐ tập tình dạy HS thái học (sinh học 12) trường THPT, Tạp chí giáo dục, số đặc biệt, kì tháng 5/2018, tr 212- 217 - Phan Anh Tài (2014), Đánh giá lưc GQVĐ HS dạy học toán học lớp 11 THPT, Luận văn tiến sĩ giáo dục học, trường Đại học Vinh Luận văn thạc sĩ Đinh Xuân Giang, Vận dụng tư tưởng sư phạm tích hợp - dạy học số kiến thức “chất khí” “cơ sở nhiệt động lực học” (Vật lý 10 - bản) nhằm phát triển hứng thú NL vận dụng kiến thức học sinh, Đại học Sư phạm Thái Nguyên, 2009 Trong Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể Bộ giáo dục Đào tạo (tháng 7/2017), NL cốt lõi HS THPT NL GQVĐ Trong trình dạy học trường THPT nhiệm vụ phát triển NL có NL GQVĐ cho HS trở thành nhiệm vụ quan trọng Nhiệm vụ đòi hỏi tiến hành đồng tất cấp học mơn học có mơn hóa học Như đề tài: "Phát triển NL GQVĐ cho HS THPT phần dẫn xuất Halogen – Ancol hóa học lớp 11" chúng tơi nghiên cứu có kế thừa phát triển nghiên cứu trước NL GQVĐ, phù hợp với định hướng đổi giáo dục phổ thông Năng lực lực giải vấn đề cho học sinh dạy học hóa học Năng lực Khái niệm “Khái niệm NL hiểu nhiều cách tiếp cận khác nhau.”Sau số định nghĩa NL tác giả nước tác giả nước:” Tổ chức Hợp tác Phát triển Kinh tế Thế giới (OECD) quan niệm NL “khả đáp ứng cách hiệu yêu cầu phức hợp bối cảnh cụ thể.” [23, tr.12] Cách hiểu Từ điển Bách khoa Việt Nam: “NL đặc điểm cá nhân thể mức độ thông thạo - tức thực cách thành thục chắn - hay số dạng hoạt động đó.” [12, tr.41] Trong luận văn này, chúng tơi sử dụng thuật ngữ NL trình bày văn chương trình Giáo dục tổng thể Bộ Giáo dục Đào tạo: “ NL thuộc tính cá nhân hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có q trình học tập, rèn luyện, cho phép người huy động tổng hợp kiến thức, kĩ thuộc tính cá nhân khác hứng thú, niềm tin, thực thành công loại hoạt động định, đạt kết mong muốn điều kiện cụ thể”[1] Cấu trúc lực Theo mơ hình cấu trúc việc dạy học nhà trường không dừng lại việc trang bị tri thức, rèn luyện kĩ mà bồi dưỡng thái độ sống đắn, biến tri thức có ghế nhà trường thành tri thức ứng dụng đời sống hàng ngày Các lực cần có học sinh trung học phổ thơng Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể [1] công bố mục tiêu giáo dục HS phổ thông để rèn luyện tốt phẩm chất 10 lực Chương trình mơn học sách giáo khoa, phương pháp giảng dạy triển khai hướng tới mục tiêu Phẩm chất NL cốt lõi HS cần đạt Đối với mơn Hố học, có NL đặc thù sau: NL sử dụng ngơn ngữ hố học, NL thực nghiệm hố học, NL tính tốn, NL GQVĐ thơng qua mơn Hố học, NL vận dụng kiến thức hoá học vào sống Năng lực giải vấn đề Khái niệm Theo Định nghĩa đánh giá PISA, (2012): “NL GQVĐ khả cá nhân hiểu giải tình vấn đề mà giải pháp giải chưa rõ ràng Nó bao gồm sẵn sàng tham gia vào giải tình vấn đề – thể tiềm cơng dân tích cực xây dựng” Biểu lực giải vấn đề Theo [3], nghiên cứu biểu NL GQVĐ HS THPT thể qua tiêu chí sau: - Tìm hiểu vấn đề: Nhận biết tình có vấn đề, giải thích thơng tin vấn đề, chia sẻ am hiểu vấn đề - Thiết lập không gian vấn đề: Thu thập đánh giá, kết nối thông tin, xác định cách GQVĐ , thống phương án - Lập kế hoạch thực giải pháp: Thiêt lập tiến trình thực hiện, phân bố xác định cách sử dụng, thực trình bày giải pháp, tổ chức trì hoạt động nhóm - Đánh giá, phản ánh giải pháp: Đánh giá giải pháp thực hiện, phản ánh giá trị giải pháp, xác nhận kiến thức thu được, khái quát hóa vấn đề tương tự Đánh giá lực Theo [16], đặc trưng đánh giá NL sử dụng nhiều phương pháp đánh giá khác Phương pháp đánh giá đa dạng mức độ xác cao kết đánh giá phản ánh khách quan tốt Vì vậy, đánh giá NL nói chung NL GQVĐ nói riêng, ngồi phương pháp đánh giá truyền thống đánh giá chuyên gia (GV đánh giá HS), đánh giá định kì kiểm tra GV cần ý hình thức đánh giá khơng truyền thống như: - Đánh giá quan sát - Đánh giá qua tập tình - Đánh vấn sâu (vấn đáp) - Đánh giá phiếu hỏi HS - Đánh giá sản phẩm học tập (tập san, powerpoint…) - Đánh giá đồng đẳng tự đánh giá Như vậy, để đánh giá xác NL HS, GV cần sử dụng đồng công cụ đánh giá Khi thiết kế công cụ đánh giá (phiếu kiểm quan sát, hồ sơ học tập, ) GV cần xác định rõ mục tiêu, biểu NL cần đánh giá từ xác định tiêu chí, mức độ cách cụ thể rõ ràng Việc đánh giá kết học tập HS phải hướng tới việc đánh giá khả vận dụng tri thức vào thực tiễn, tình khác nhau, tiến người học Một số phương pháp dạy học tích cực góp phần phát triển lực giải vấn đề cho học sinh trung học phổ thông Dạy học dự án * Bản chất: Dạy học theo dự án hình thức dạy học, HS điều khiển, giúp đỡ GV tự lực giải nhiệm vụ học tập mang tính phức hợp, khơng mặt lý thuyết mà đặc biệt mặt thực hành, thơng qua tạo sản phẩm thực hành giới thiệu, cơng bố được.[9] * Quy trình thực - Bước 1: Lập kế hoạch + Lựa chọn chủ đề + Xây dựng tiểu chủ đề + Lập kế hoạch - Bước 2: Thực dự án + Thu thập thông tin + Thực điều tra + Tham vấn GV hướng dẫn - Bước 3: Tổng hợp kết + Tổng hợp kết + Xây dựng sản phẩm + Trình bày kết + Nhìn lại trình học tập * Ưu nhược điểm dạy học dự án - Ưu điểm: + Kích thích động cơ, hứng thú học tập người học + Phát triển khả GQVĐ, sáng tạo + Rèn luyện NL hợp tác làm việc, NL đánh giá, NL giải vấn đề phức hợp + Gắn lí thuyết với thực hành, tư hành động, nhà trường xã hội - Nhược điểm: + Không phù hợp việc truyền thụ tri thức mang tính trừu tượng + Địi hỏi nhiều thời gian, phương tiện kĩ thuật tài phù hợp Dạy học giải vấn đề Bản chất THPT tỉnh Điện Biên - Đánh giá mức độ hiểu biết GV việc rèn luyện khả phát triển NL GQVĐ HS Đối tượng điều tra Để tìm hiểu thực trạng việc vận dụng dạy học GQVĐ trình dạy học, chúng tơi tiến hành điều tra, thăm dị ý kiến HS GV dạy mơn hóa học trường THPT huyện Tuần giáo, trường THPT thuộc huyện Mường Ảng, tỉnh Điện Biên + Đối với HS: Chúng khảo sát 192 HS lớp 11B1; 11AB5; 11A2, 11A3; 11A1; 11A2 khoá học 2017 - 2018 trường THPT thị trấn Tuần Giáo, THPT DTNT Mường Ảng THPT thị trấn Mường Ảng + Đối với GV: Chúng khảo sát 16 GV giảng dạy môn Hố học, Sinh học, Giáo dục cơng dân, Cơng nghệ trường THPT thị trấn Tuần Giáo, THPT DTNT Mường Ảng THPT thị trấn Mường Ảng STT Tên GV Tên trường Hoàng Thu Trang THPT Tuần Giáo Phạm Thị Yến THPT Tuần Giáo Lê Văn Cường THPT Tuần Giáo Nguyễn Thị Chiên THPT Tuần Giáo Trịnh Thị Hường THPT Tuần Giáo Trịnh Thị Hải Thùy THPT Mường Ảng Nguyễn Thị Thắm THPT Mường Ảng Lê THị Hải THPT Mường Ảng Đỗ Văn Phong THPT Mường Ảng 10 Hoàng Thanh Hà THPT Mường Ảng 11 Nguyễn Ngọc Tuấn THPT Dân tộc Nội trú Mường Ảng 12 Hà Hồng Lê THPT Dân tộc Nội trú Mường Ảng 13 Quàng Thị Đông THPT Dân tộc Nội trú Mường Ảng 14 Nguyễn Thị Trang THPT Dân tộc Nội trú Mường Ảng 15 Đặng Thị Trang THPT Dân tộc Nội trú Mường Ảng 16 Lò Văn Thắng THPT Dân tộc Nội trú Mường Ảng Mô tả phiếu điều tra Phiếu điều tra học sinh - Điều tra hứng thú học tập với mơn hóa học HS - Điều tra tính cần thiết hình thành rèn luyện NL GQVĐ Phiếu điều tra giáo viên - Điều tra nhận thức GV tầm quan trọng việc phát triển NL GQVĐ - Điều tra phương pháp thường dùng NL cần phát triển cho HS dạy học hóa học - Điều tra khó khăn GV q trình sử dụng PPDH tích cực phát triển NL GQVĐ cho HS Kết điều tra Kết điều tra HS PHIẾU HỎI Ý KIẾN HỌC SINH Họ tên: Lớp: …………………… Trường: Xin em vui lịng cho biết thơng tin việc học học mơn hóa học lớp phát triển NL GQVĐ thân em trường (đánh dấu x vào nội dung em chọn) Câu 1: Em có thích học hố lớp không? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Rất thích 92 47.92 Thích 60 31.25 Bình thường 25 13.02 Khơng thích 15 7.81 Câu 2: Trong học GV đặt câu hỏi tập, em thường làm gì? Phương án Số ý Tỷ lệ % kiến Tập trung suy nghĩ để tìm lời giải cho câu hỏi xung phong giải 76 39.58 80 41.67 30 15.63 tập, câu hỏi Trao đổi với bạn lớp để tìm câu trả lời tốt Bỏ qua để làm khác dễ Chờ câu trả lời từ bạn giáo viên 3.12 Câu 3: Em có thái độ phát vấn đề mâu thuẫn với kiến thức học, khác với điều em biết câu hỏi tập GV giao cho? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Rất hứng thú, muốn tìm hiểu 20 10.42 Hứng thú, muốn tìm hiểu 80 41.67 Thấy lạ khơng tìm hiểu 65 33.85 Không quan tâm đến vấn đề lạ 27 14.06 Câu 4: Em thấy có cần thiết hình thành rèn luyện NL GQVĐ hay không? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Rất cần thiết 76 39.59 Cần thiết 89 46.35 Bình thường 22 11.46 Khơng cần thiết 2.60 Câu 5: Theo em mơn hóa học có ứng dụng gắn liền với đời sống sản xuất không? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Hồn tồn có 105 54.69 Một chút 86 44.79 Không 0.52 Câu 6: Trong học hóa học, thầy giáo tổ chức hoạt động dạy học nào? Mức độ (%) Cách tổ chức hoạt động học tập Rất thường xuyên Thường Thỉnh xuyên thoảng Khôn g GV giảng bài, HS ghi chép 45.31 41.67 13.02 GV thường xuyên cho HS quan sát, làm thí nghiệm, phối hợp giảng 21.88 57.29 20.83 GV cho HS trải 3.13 26.56 65.10 5.21 nghiệm thực tế để tìm hiểu giải kiến thức học GV đưa tình huống/câu hỏi mâu thuẫn với điều mà HS biết yêu cầu cá nhân HS trả lời 34.90 42.70 22.40 Câu 7: Em có thích dạng tập đòi hỏi GQVĐ cách sáng tạo (GQVĐ không theo cách thông thường hay nhiều cách giải) không? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Rất thích 90 46.88 Thích 79 41.14 Bình thường 18 9.38 Khơng thích 2.60 * Nhận xét: Đa số HS có ý thức học tập tốt, em thích học hóa lớp (chiếm 47.92%), GV đặt câu hỏi tập có ý thức chủ động làm trao đổi với bạn, số HS chờ câu trả lời từ phía bạn (chiếm 3.12%) Khi phát vấn đề mâu thuẫn với kiến thức học, khác với điều HS biết câu hỏi tập GV giao cho đa số em hứng thú, muốn tìm hiểu (chiếm 41.67%) Nhiều HS thích thú với việc giải dạng tập đòi hỏi GQVĐ cách sáng tạo (chiếm 46,88%) Đa số em thấy việc hình thành rèn luyện NL GQVĐ cần thiết (chiếm 46,35%) Tuy nhiên, số em HS khơng thích học hóa học (chiếm 7.81%) Khi gặp tập có vấn đề HS chưa có động cơ, hứng thú tìm hiểu, GQVĐ đặt (chiếm 14.06%) Số HS khơng thích thú với việc giải dạng tập đòi hỏi GQVĐ cách sáng tạo chiếm 2.6% Kết điều tra giáo viên PHIẾU THAM KHẢO Ý KIẾN GIÁO VIÊN Họ tên: ……………………… Tuổi: …… Số điện thoại: ……………………… Trình độ chun mơn: Cao đẳng Đại học Thạc sĩ Tiến sĩ Thời gian tham gia dạy học trường THPT: …………………….năm Xin quý thầy (cơ) vui lịng cho biết ý kiến việc sử dụng PPDH tích cực nhằm phát triển NL GQVĐ cho HS trường THPT mà thầy (cô) tham gia giảng dạy (đánh dấu x vào nội dung mà quý thầy (cô) lựa chọn) Câu 1: Thầy (cô) đánh giá tầm quan trọng việc phát triển NL GQVĐ cho HS nào? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Rất quan trọng 10 62.50 Quan trọng 25 Bình thường 12.5 Khơng quan trọng 0 Câu 2: Theo thầy (cô) biện pháp rèn luyện khả phát triển NL GQVD cho HS? Biện pháp Số ý kiến Tỷ lệ % Sử dụng PPDH phù hợp 50 Sử dụng tập tình huống, tập có nhiều 25 18.75 cách giải Sử dụng câu hỏi giúp HS phát vấn đề Tăng cường tập thực hành, thí 6.25 nghiệm Câu 3: Thầy (cô) cho biết kết đánh giá HS rèn luyện NL GQVĐ? Kết Số ý kiến Tỷ lệ % HS vận dụng làm tập tương 37.5 HS tự thực thí nghiệm 6.25 HS dễ dàng làm việc theo nhóm 6.25 HS tự phát vấn đề GQVĐ 50 tự nêu Câu 4: Mức độ am hiểu nhận thức việc phát triển NL GQVĐ cho HS? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Chưa biết 0 Đã biết chưa hiểu 25 Đã biết, hiểu 37.5 Đã biết, hiểu PPDH GQVĐ 37.5 Câu 5: Mức độ quan tâm thầy cô với việc sử dụng PPDH tích cực giảng mình? Mức độ Số ý kiến Tỷ lệ % Rất thích 50 Đã sử dụng thích 43.75 Đã sử dụng, khơng thích 6.25 Khơng quan tâm 0 Chưa sử dụng 0 Câu 6: Dạy học theo PPDH tích cực giúp HS phát triển NL sau đây: Năng lực Số ý kiến Tỉ lệ % Tự học 25 GQVĐ 56.25 Hợp tác 6.25 Sử dụng công nghệ thông tin truyền thông 6.25 Tính tốn 6.25 Câu 7: Theo thầy/cơ sử dụng phương pháp dạy học GQVĐ có giúp phát triển NL cho HS không (Đặc biệt NL GQVĐ)? Phương án Số ý kiến Tỉ lệ % Phát triển NL GQVĐ cho HS nhiều 50 Phát triển NL GQVĐ cho HS nhiều 31.25 Phát triển NL GQVĐ cho HS cách bình thường (điều phụ thuộc học, hướng triển khai) 12.5 Phát triển NL GQVĐ cho HS không nhiều 6.25 Câu 8: Theo thầy/cô NL cần phát triển cho HS lớp 11 trình tổ chức hoạt động DH sử dụng PPDH tích cực? NL lựa chọn Số ý kiến NL GQVĐ Tỉ lệ % 50 NL hợp tác 12.5 NL sử dụng công nghệ thông tin 6.25 NL tự học 18.75 NL tính tốn 6.25 Câu 9: Việc phát triển NL GQVĐ cho HS dạy học hóa học trường phổ thơng thầy/cơ gặp phải khó khăn nào? Khó khăn Số ý kiến Tỷ lệ Mất nhiều thời gian 31.25 HS chưa chủ động tích cực hứng thú học tập 43.75 GV chưa sử dụng thành thạo số PPDH tích cực 18.75 GV chưa nắm rõ nội dung, yêu cầu việc phát triển NL GQVĐ cho HS 6.25 Lý khác 0 * Nhận xét: Nhiều GV thấy tầm quan trọng việc phát triển NL GQVĐ cho HS (Rất quan trọng chiếm 62,5%, quan trọng chiếm 25%) Đồng thời, GV biết biện pháp rèn luyện NL GQVĐ cho HS đặc biệt việc sử dụng PPDH hợp lí (chiếm 50%) GV ý thức tác dụng việc rèn luyện NL GQVĐ cho HS cần thiết Tuy nhiên, trình giảng dạy GV cịn gặp số khó khăn từ phía HS, HS chưa chủ động tích cực hứng thú học tập (chiếm 43.75%), nhiều thời gian, trang thiết bị chưa đầy đủ, số GV chưa bắt kịp xu hướng không ngừng học hỏi, đổi phương pháp hình thức tổ chức DH cho phù hợp Hầu hết GV sử dụng PPDH thuyết trình, đàm thoại, vấn đáp Tầm quan trọng việc phát triển lực GQVĐ cho HS Biện pháp phát triển NL GQVĐ cho HS Tổng quan sở lí luận có liên quan đến vấn đề phát triển NL NL GQVĐ cho HS DHHH trường THPT Từ việc tìm hiểu khái niệm cấu trúc chung NL, NL GQVĐ HS phương pháp đánh giá NL cho HS Tiếp nữa,chúng tơi sâu tìm hiểu việc đưa THCVĐ vào dạy nhằm phát triển NL GQVĐ cho HS (Khái niệm, yếu tố THCVĐ, cách xây dựng THCVĐ, hướng dẫn HS quy trình giải THCVĐ) thấy việc áp dụng THCVĐ DHHH trường THPT tạo điều kiện thuận lợi mang lại hiệu cao việc phát triển NL GQVĐ cho HS THPT tỉnh Điện Biên ... tiếp thu Thực trạng phát triển lực giải vấn đề cho học sinh dạy học hóa học số trường trung học phổ thơng tỉnh Điện Biên” Mục đích điều tra - Đánh giá thực trạng NL GQVĐ HS dạy học hóa học trường. .. thức vào thực tiễn, tình khác nhau, tiến người học Một số phương pháp dạy học tích cực góp phần phát triển lực giải vấn đề cho học sinh trung học phổ thông Dạy học dự án * Bản chất: Dạy học theo... Ancol hóa học lớp 11" chúng tơi nghiên cứu có kế thừa phát triển nghiên cứu trước NL GQVĐ, phù hợp với định hướng đổi giáo dục phổ thông Năng lực lực giải vấn đề cho học sinh dạy học hóa học Năng