Bài viết trình bày nội dung về: Tư tưởng về nhà nước pháp quyền trong lịch sử; Xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam,... Mời các bạn cùng tham khảo bài viết
Kỷ niệm 70 năm Cách mạng tháng Tám Quốc kh¸nh 2/9 Nhà nước pháp quyền Việt Nam Ngun Duy Quý (*) Tóm tắt: Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI Đảng Cộng sản Việt Nam đà khẳng định tâm tiếp tục xây dựng Nhà nớc pháp quyền XHCN nhân dân, nhân dân, nhân dân; hoạt động sở pháp luật với pháp chế dân chủ, bảo đảm quyền ngời, quyền công dân phát triển toàn diện ngời Việt Nam Đảng Nhà nớc ta ngày nhận thức sâu sắc yêu cầu xây dựng Nhà nớc pháp quyền dựa tảng lý ln cđa chđ nghÜa MarxLenin vµ t− t−ëng Hå Chí Minh Việc tuân thủ nguyên tắc pháp quyền trình xây dựng hoàn thiện nhà nớc pháp quyền XHCN tiếp tục đợc tái khẳng định Hiến pháp 2013 Bài viết góp phần làm rõ thêm yêu cầu thực tiễn đổi hoàn thiện máy nhà nớc theo nguyên tắc pháp quyền XHCN Việt Nam Từ khóa: Việt Nam, Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nớc pháp quyền XHCN I T tởng nhà nuớc pháp quyền lịch sử Trong lịch sử Việt Nam đà có t tởng hoạt động đề cao vai trò pháp luật, đặc biệt giai đoạn lịch sử từ kû XIV ®Õn thÕ kû XVIII Thêi kú Lý - Trần (thế kỷ XII - XIV), đời vua đà dùng pháp luật để trị nớc Thí dụ, năm 1340, Trần Dụ Tông đà sai Nguyễn Trung Ngạn Trơng Hán Siêu soạn Hình th gồm để ban hành.(*)Rất đáng tiếc, Hình th không Các nhà sử học đà nghiên cứu nguồn sử liệu để phần biết nội (*) GS.TS., Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam dung văn pháp luật Sang kỷ XV, việc ban hành pháp luật đợc xúc tiến mạnh so với thời kỳ lịch sử trớc Điều thể triều vua phong kiến Việt Nam thời gian quan tâm tới pháp luật Thời Lê sơ đà để lại cho nhiều công trình, văn luật đà đợc pháp điển hóa Đó Quốc triều hình luật gồm (do Nguyễn TrÃi biên soạn vào năm 1440-1442), Qc triỊu lt lƯnh gåm qun (do Phan Phù Tiên biên soạn vào năm 1440-1442) Quốc triều hình luật luật quan trọng thống Bộ luật đợc Thông tin Khoa học xà hội, số 9.2015 ban hành vào thời Lê Thánh Tông niên hiệu Hồng Đức nên đợc gọi Bộ luật Hồng Đức Tiền đề t tởng Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam t tởng Hồ Chí Minh T tởng pháp trị Triều Lê đà rõ Tuy nhiên, việc dùng pháp luật để quản lý xà hội tránh khỏi hạn chế quan điểm, công bằng, tính khách quan pháp luật Và rõ ràng, có pháp luật nh−ng ch−a thĨ nãi r»ng thêi bÊy giê ®· cã t tởng nhà nớc pháp quyền Tìm hiểu tác phẩm Chủ tịch Hồ Chí Minh, lời dạy Ngời qua thực tiễn tổ chức, hoạt động Nhà nớc ta dới lÃnh đạo trực tiếp cđa Ng−êi, chóng ta thÊy râ mét hƯ quan ®iĨm hoµn chØnh t− t−ëng Hå ChÝ Minh vỊ Nhµ nớc pháp quyền XHCN Việt Nam Sau này, vào kỷ XIX, lịch sử Việt Nam có nhân vật theo chủ nghĩa cách tân, ủng hộ quan điểm pháp trị chừng mực định đà có suy nghÜ vỊ tÝnh kh¸ch quan cđa ph¸p lt, vỊ bình đẳng ngời kể vua, trớc pháp luật Ngời Nguyễn Trờng Tộ (1830-1871) Ông cho rằng: nói đến phép trị nớc tức phải nói đến dùng pháp luật để trì trật tự Pháp luật, theo Nguyễn Trờng Tộ, phải hợp với lòng ngời, lòng trời Muốn vậy, pháp luật không nên cỡng ép mà phải xét yếu tố trọng tâm, tức đợc xây dựng sở tự công Theo ông, luật đợc ban hành phải đợc ngời chấp hành, ngời bị ràng buộc pháp luật, kể ngời đà ban hành luật Ông ủng hộ chủ nghĩa cách tân cho rằng: muốn cách tân phải có ngời cách tân Ông cho rằng: kẻ làm Vua biết rõ điều trời phó thác cho nặng nề, phúc dân trách nhiệm Vua tự dân phải khép vào vòng pháp luật Ngay từ yêu sách gửi Hội nghị Versailles năm 1919, Nguyễn Quốc đà yêu cầu cải cách công lý Đông Dơng cách cho ngời xứ đợc quyền hởng bảo đảm mặt pháp luật nh ngời châu Âu Nh vậy, từ sớm, Hồ Chí Minh đà yêu cầu: thay chế độ sắc lệnh chế độ đạo luật Ngời nói Trăm điều phải có thần linh pháp quyền Nh vậy, nói rằng, t tởng cách tân, quan điểm ủng hộ thuyết pháp trị Nguyễn Trờng Tộ mức độ định đà có dấu hiệu t tởng nhà nớc pháp quyền II Xây dựng hoàn thiện Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam duới lÃnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam Đại hội Đảng lần thứ X Đại hội Đảng lần thứ XI Đảng Cộng sản Việt Nam đà rõ: Đẩy nhanh công xây dựng Nhà nớc pháp quyền XHCN mặt: hệ thống thể chế, chức năng, nhiệm vụ; tổ chức máy; cán bộ, công chức; phơng thức hoạt động Cụ thể hơn, chủ trơng xây dựng hoàn thiện Nhà nớc pháp quyền XHCN đà đợc Đảng ta khẳng định Đại hội X là: Xây dựng chế vận hành nhà nớc pháp quyền XHCN, bảo đảm nguyên tắc tất quyền lực nhà nớc thuộc nhân dân, quyền lực nhà nớc thống nhất, có phân công, phối hợp quan việc thực quyền lập pháp, hành pháp t pháp Hoàn thiện hệ thống Nhà nớc pháp quyền Việt Nam pháp luật, tăng tính cụ thể, khả thi quy định văn pháp luật Xây dựng, hoàn thiện chế kiểm tra, giám sát tính hợp hiến, hợp pháp văn hoạt động định quan công quyền (Đảng Cộng sản Việt Nam, 2006, tr.126) Nh vậy, dễ dàng nhận thấy rằng, tính pháp chế đặc trng nhà nớc pháp quyền chất nhân dân, nhân dân nhân dân nhà nớc pháp quyền XHCN Việc Đảng Cộng sản Việt Nam xây dựng chế phân công, phối hợp quan thực quyền lập pháp, hành pháp t pháp để bảo đảm quyền lực nhà nớc thống nhất, dựa sở lý luận chủ nghĩa Marx-Lenin nhà nớc pháp luật Chủ trơng đẩy mạnh xây dựng nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam với đặc trng nêu tiếp tục đợc khẳng định Đại hội XI Đảng, Đảng ta đặc biệt ý đến việc nâng cao lực quản lý điều hành nhà nớc theo pháp luật, tăng cờng pháp chế XHCN kỷ luật, kỷ cơng (Đảng Cộng sản ViƯt Nam, 2011, tr.247) VỊ ph−¬ng diƯn lý ln, nhà khoa học đà tới số khẳng định quan trọng: nhà nớc pháp quyền kiểu nhà nớc, nhà nớc pháp quyền giá trị phổ biến, biểu trình độ phát triển dân chủ Trong ý nghĩa này, nhà nớc pháp quyền đợc nhìn nhận nh cách tổ chức dân chủ, cách thức tổ chức nhà nớc xà hội tảng dân chủ, giá trị phổ biến nhà nớc pháp quyền đợc trình bày dới dạng thức khác nhà lý luận, phụ thuộc vào lập trờng trị - pháp lý quan điểm học thuật ngời, cách trình bày khác nhau, nhng thực chất nhấn mạnh giá trị sau đây: - Nhà nớc pháp quyền biểu tập trung chế độ dân chủ Nh vậy, dân chủ vừa chất nhà nớc pháp quyền; vừa điều kiện, tiền đề việc xây dựng nhà nớc pháp quyền - Bộ máy nhà nớc pháp quyền đợc tổ chức vận hành sở nguyên tắc tổ chức quyền lực cách dân chủ - Một chế độ t pháp thật dân chủ, quan xét xử tuân theo pháp luật với chế độ tố tụng công khai, dân chủ Sự phủ nhận quan điểm xem nhà nớc pháp quyền nh kiểu nhµ n−íc cã ý nghÜa nhËn thøc ln quan träng việc nhìn nhận chất nhà nớc pháp quyền ý nghĩa nhận thức bao hàm khía cạnh sau: - Chỉ từ xuất dân chủ t sản, có hội điều kiện để xuất nhà nớc pháp quyền Do vậy, thực tế, nhà nớc pháp quyền t sản đợc xây dựng hầu hết nớc t phát triển phát triển - Nhà nớc pháp quyền với tính chất cách thức tổ chức vận hành chế độ nhà nớc xà hội, đợc xây dựng chế độ t mà đợc xây dựng chế độ XHCN Nh− vËy, nhËn thøc lý luËn còng nh− thực tiễn, có nhà nớc pháp quyền t sản nhà nớc pháp quyền XHCN - Ngoài giá trị phổ biến, nhà nớc pháp quyền bao hàm giá trị đặc thù Tính đặc thù nhà nớc pháp quyền đợc xác định nhiều yếu tố Các yếu tố thực chất đa dạng, phong phú phức tạp, đợc xác định điều kiện lịch sử, kinh tế, văn hóa, tâm lý xà hội môi trờng địa lý quốc gia dân tộc Với ý nghĩa này, nhà nớc pháp quyền phạm trù vừa mang tính phổ biến, vừa mang tính đặc thù, vừa giá trị chung nhân loại, vừa giá trị riêng dân tộc, quốc gia Do vậy, có nhà nớc pháp quyền nh mô hình chung thống cho quốc gia, dân tộc Mỗi quốc gia, dân tộc, tùy thuộc vào đặc điểm lịch sử, trị, kinh tế, xà hội trình độ phát triển mà xây dựng cho mô hình nhà nớc pháp quyền thích hợp Đối với Việt Nam, vấn đề xây dựng nhà nớc pháp quyền đợc đặt nh tất yếu lịch sử tất yếu khách quan Tính tất yếu lịch sử việc xây dựng nhà nớc pháp quyền Việt Nam bắt nguồn từ lịch sử xây dựng phát triĨn cđa Nhµ n−íc ta Ngay tõ thµnh lËp trình phát triển, nhà nớc Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đà nhà nớc hợp hiến, hợp pháp Nhà nớc đợc tổ chức hoạt động sở quy định Hiến pháp pháp luật vận hành khuôn khổ Hiến pháp pháp luật Các đạo luật tổ chức Quốc hội, Chính phủ, Tòa án nhân dân, Viện Kiểm sát nhân dân đạo luật quyền địa phơng đợc xây dựng sở Hiến pháp năm 1946, Hiến pháp sửa đổi năm 1959, năm 1980, năm 1992 năm 2013 Tính tất yếu khách quan việc xây dựng nhà nớc pháp quyền Việt Nam xuất phát từ định hớng XHCN với mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền Thông tin Khoa häc x· héi, sè 9.2015 víi chđ nghÜa x· héi, nhằm xây dựng chế độ xà hội dân giàu, nớc mạnh, xà hội dân chủ, công bằng, văn minh Chúng ta ý thức sâu sắc rằng, để xây dựng đợc chế độ xà hội có tính mục tiêu nh vậy, công cụ, phơng tiện kinh tế thị trờng định hớng XHCN nhà nớc pháp quyền XHCN dới lÃnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam sở lý ln chđ nghÜa Marx-Lenin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh Tính tất yếu khách quan xuất phát từ đặc điểm thời đại với xu toàn cÇu hãa, nhu cÇu héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam nhà nớc vừa phải thể đợc giá trị phổ biến nhà nớc pháp quyền, vừa khẳng định đợc sắc đặc thù riêng Sự khác nhà nớc pháp quyền t sản nhà nớc pháp quyền XHCN nói chung, có nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam nói riêng, khái quát nét sau: Một là, sở kinh tế nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam kinh tế thị trờng định hớng XHCN Tính định hớng XHCN kinh tế thị trờng không phủ nhận quy luật khách quan thị trờng, mà sở để xác định khác kinh tế thị trờng CNTB kinh tế thị trờng CNXH Hai là, sở xà hội nhà nớc pháp quyền XHCN khối đại đoàn kết dân tộc, nhà nớc pháp quyền có đợc sở xà hội rộng lớn khả to lớn việc tập hợp, tổ chức tầng lớp nhân dân thực hành phát huy dân chủ Nhà nớc pháp quyền Việt Nam Nền kinh tế thị trờng định hớng XHCN không loại bỏ đợc phân tầng xà hội theo hớng phân hóa giàu nghèo, nhng có khả xử lý tốt công xà hội Những mâu thuẫn xà hội phát sinh điều kiện phát triển kinh tế thị trờng đợc điều tiết thông qua pháp luật, sách công cụ khác nhà nớc nên có nguy trở thành mâu thuẫn đối kháng tạo xung đột có tính chất chia rẽ xà hội Đây điều kiện đảm bảo ổn định trị, đoàn kết lực lợng xà hội mục tiêu chung phát triển Tính nguyên trị lÃnh đạo Đảng cầm quyền tạo khả đồng thuận xà hội, tăng cờng khả hợp tác giúp đỡ lẫn giai tầng, cộng đồng dân c dân tộc Nhờ vậy, nhà nớc pháp quyền XHCN có ủng réng r·i tõ phÝa x· héi, nguån søc m¹nh từ đoàn kết toàn dân, phát huy đợc sức sáng tạo tầng lớp nhân dân việc nâng cao quyền làm chủ nhân dân Những đặc trng Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam Một là, nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam nhà nớc nhân dân, nhân dân, nhân dân; tất quyền lực nhà nớc thuộc nhân dân Hai là, quyền lực Nhà nớc thống nhất, có phân công, phối hợp kiểm soát lẫn quan nhà nớc việc thực quyền lập pháp, hành pháp t pháp Ba là, Hiến pháp đạo luật giữ vị trí tối thợng điều chỉnh quan hệ thuộc tất lĩnh vực đời sống xà hội Bốn là, nhà nớc tôn trọng bảo đảm quyền ngời, quyền công dân; nâng cao trách nhiệm pháp lý nhà nớc công dân, thực hành dân chủ, đồng thời tăng cờng kỷ cơng, kỷ luật Năm là, nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam tôn trọng thực đầy đủ công ớc quốc tế mà nớc Cộng hoà XHCN Việt Nam đà ký kết tham gia Sáu là, nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam đợc tổ chức hoạt động dới lÃnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam Đổi mới, hoàn thiện máy nhà nớc theo yêu cầu Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam a) Đổi tổ chức hoạt động Quốc hội theo hớng nâng cao chất lợng, thực tốt chức lập pháp giám sát tối cao Hiến pháp bổ sung, sửa đổi năm 2013 đà xác định, Quốc hội nớc ta quan đại biểu cao nhân dân, quan quyền lực nhà nớc cao với chức năng: lập hiến, lập pháp, định vấn đề trọng đại đất nớc giám sát tối cao Cần đổi nhận thức vị trí, vai trò Quốc hội tổng thể máy nhà nớc, theo Quốc hội quan quyền lực nhà nớc cao nhất, nhng toàn quyền lực nhà nớc thuộc Quốc hội Vấn đề đặt cần phải xây dựng đợc Quốc hội thực quyền Quốc hội toàn quyền Đối với chức lập hiến lập pháp, cần quán triệt nguyên tắc hiến định: Quốc hội quan có quyền lập hiến lập pháp Để đảm bảo quyền Quốc hội, cần nghiên cứu Thông tin Khoa häc x· héi, sè 9.2015 h¹n chÕ qun ban hành pháp lệnh ủy ban Thờng vụ Quốc hội, tiến tới quy định ủy ban Thờng vụ Quốc hội không ban hành pháp lệnh, đồng thời phân định rõ thÈm qun lËp ph¸p cđa Qc héi víi thÈm qun lËp quy cđa ChÝnh phđ, tõng b−íc h¹n chÕ đy quyền lập pháp Cụ thể Chính phủ cần thực bốn nhóm quyền hạn nhiệm vụ sau đây: Đối víi viƯc thùc hiƯn qun gi¸m s¸t tèi cao cđa Quốc hội, vấn đề thiết thực quan trọng hiệu giám sát thông qua chế xử lý kết giám sát Quốc hội, bảo đảm kết luận giám sát Quốc hội phải đợc tôn trọng thực nghiêm túc quan, tổ chức, cá nhân có liên quan - Bảo đảm việc thi hành Hiến pháp pháp luật đời sống nhà nớc đời sống xà hội Để tạo lập đợc chế giám sát tối cao cách thực tế hoạt động nhà nớc, cần tổ chức nghiên cứu để tiến tới thành lập quan bảo hiến, đảm bảo địa vị tối cao, thiêng liêng, bất khả xâm phạm Hiến pháp nhà nớc pháp quyền XHCN nhân dân, nhân dân, nhân dân nớc ta - Thi hành biện pháp hữu hiệu bảo vệ quyền lợi ích hợp pháp công dân, tạo điều kiện để công dân thực quyền nghĩa vụ mình, bảo vệ tài sản, lợi ích Nhà nớc, xà hội bảo vệ môi trờng Nhu cầu hội nhập kinh tế quốc tế, sau Việt Nam trở thành thành viên tổ chức Thơng mại Thế giới (WTO) tiến hành đàm phán Hiệp định Thơng mại xuyên Thái Bình Dơng (TPP), đòi hỏi phải đẩy mạnh việc đổi nh phải rà soát, sửa đổi toàn công tác lập pháp b) Xây dựng Chính phủ gọn tổ chức, rõ chức năng, hiệu lực, hiệu hoạt động theo hai nhóm sau đây: - Nghiên cứu sách thể chế; - Điều hành mang tính chất hành công quyền - Xây dựng hoàn thiện hệ thống thống máy hành nhà nớc từ Trung ơng đến sở, đảm bảo cho toàn hệ thống hoạt động có hiệu lực, hiệu quả, đủ mạnh để hoàn thiện chức quyền hành pháp - Thống quản lý hành nhà nớc kinh tế, xà hội, an ninh, quốc phòng, trật tự an toàn xà hội đối ngoại Thực sách xà hội, cần quan tâm đến sách dân tộc sách tôn giáo c) Đổi quan t pháp thủ tục t pháp theo yêu cầu nhà nớc pháp quyền XHCN Trọng tâm cải cách t pháp cải cách tổ chức hoạt động Tòa án với quan điểm Tòa án trung tâm hệ thống t pháp độc lập Tòa án việc xét xử điều kiện bảo đảm cho Toà án thực vai trò quan bảo vệ công lý, bảo vệ quyền ngời Cần nghiên cứu tổ chức lại Viện Kiểm sát thành Viện Công tố; xác định lại vị trí phạm vi thẩm quyền quan điều tra Cơ cấu lại tổ chức quản lý việc thi hành án; nghiên cứu khả xà hội hóa hoạt động bổ trợ t pháp, nh: luật s, công chứng, giám định t pháp Nhà nớc pháp quyền Việt Nam Đổi mạnh mẽ thủ tục pháp luật hoạt động t pháp tất lĩnh vực hình sự, dân sự, hành theo hớng chuyển hoạt động xét xử Tòa án sang chế độ tranh tụng để thật bảo đảm quyền bình đẳng bên trình tranh tụng Tòa án d) Đổi quyền địa phơng đáp ứng yêu cầu nhà nớc pháp quyền XHCN Mô hình tổ chức hoạt động quyền địa phơng cấp bảo đảm thống không gian kinh tế không gian pháp lý Quyền tự chủ quyền địa phơng phải đặt quản lý Trung ơng thể chế sách vĩ mô Mỗi cấp quyền phận cÊu thµnh cđa hƯ thèng hµnh chÝnh nhµ n−íc thèng Do đó, coi việc đảm bảo quyền tự chủ quyền địa phơng nh thoát ly, tách rời khỏi nhà nớc trung ơng làm phát sinh tình trạng cát cục địa phơng, không để tạo đối lập lợi ích địa phơng Trung ơng Đổi mới, cải cách tổ chức hoạt động quyền địa phơng phải gắn liền với việc đổi tổ chức hoạt động tổ chức Đảng cấp địa phơng e) Xây dựng phát triển đội ngũ cán bộ, công chức theo yêu cầu xây dựng nhà nớc pháp quyền XHCN Trong năm qua, đội ngũ cán bộ, công chức nớc ta đà có phát triển số lợng chất lợng Bên cạnh mặt trởng thành, đội ngũ cán công chức nhiều mặt yếu kém, thiếu tính chuyên nghiệp Đội ngũ cán bộ, công chức luôn giữ vai trò quan trọng việc thực thi pháp luật, sách Đảng Nhà nớc đối víi toµn bé x· héi Do vËy, nhiƯm vơ hiƯn cần quan tâm trớc hết xây dựng áp dụng chức danh, tiêu chuẩn loại cán công chức máy hành chính, tổ chức nghiệp Tiến hành phân cấp quản lý biên chế hành chính, biên chế nghiệp nhà nớc thực chế quản lý biên chế nghiệp, thực chế hợp đồng biên chế nghiệp để tạo quyền tự chủ nguồn nhân lực thay đổi cấu công chức, viên chức cho đơn vị nghiệp Đổi công tác tuyển dụng cán bộ, công chức, chuyển tõ ph−¬ng thøc xÐt tun sang ph−¬ng thøc thi tun để lấy ngời có trình độ vào làm việc quan quản lý nhà nớc, đồng thời ý đến vùng sâu, vùng xa Tài liệu tham khảo Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Néi Ngun Duy Q - Ngun TÊt ViƠn (®ång chủ biên, 2007), Xây dựng Nhà nớc pháp quyền xà hội chủ nghĩa nhân dân, nhân dân, nhân dân - lý luận thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội ... quốc tế Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam nhà nớc vừa phải thể đợc giá trị phổ biến nhà nớc pháp quyền, vừa khẳng định đợc sắc đặc thù riêng Sự khác nhà nớc pháp quyền t sản nhà nớc pháp quyền XHCN... việc nâng cao quyền làm chủ nhân dân Những đặc trng Nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam Một là, nhà nớc pháp quyền XHCN Việt Nam nhà nớc nhân dân, nhân dân, nhân dân; tất quyền lực nhà nớc thuộc... hình nhà nớc pháp quyền thích hợp Đối với Việt Nam, vấn đề xây dựng nhà nớc pháp quyền đợc đặt nh tất yếu lịch sử tất yếu khách quan Tính tất yếu lịch sử việc xây dựng nhà nớc pháp quyền Việt Nam