Quan trấn thủ Quy Nhơn qua đời Công việc của chúng tôi tiến triển tốt đẹp ở thành phố này và có rất nhiều thành công. Khu truyền giáo ngay buổi đầu đã thu được thành quả tốt đẹp, như chúng ta đã thấy ở chương hai. Nhưng sau đó nổi lên cơn bão táp dữ dằn của cuộc bắt bớ do vụ hạn hán và mất mùa, tưởng như đã nhận chìm giáo đoàn. Bây giờ mọi sự thật là yên ổn và vui tươi do sự biệt đãi và che chở của quan trấn thủ Quy Nhơn....
Xứ Đàng Trong năm 1621 – Phần Chương 10: Quan trấn thủ Quy Nhơn qua đời Công việc tiến triển tốt đẹp thành phố có nhiều thành cơng Khu truyền giáo buổi đầu thu thành tốt đẹp, thấy chương hai Nhưng sau lên bão táp dằn bắt vụ hạn hán mùa, tưởng nhận chìm giáo đồn Bây thật yên ổn vui tươi biệt đãi che chở quan trấn thủ Quy Nhơn Và ruộng nho nở hứa hẹn mùa thơm ngon Nhưng bất thần xảy đến chết quan trấn thủ, khác gió bấc khắc nghiệt làm tan tác theo chốc lát tất hy vọng tốt đẹp Tai họa xảy đến sau Quan trấn hôm cưỡi voi săn thích thú Ơng hứng chí đến độ khơng cịn biết giữ gìn chạy suốt ngày ánh nắng gay gắt mặt trời Nóng bốc lên đầu chiều hơm ơng lên sốt kịch liệt Được tin, đến phủ để thăm ông Chúng bên ông hai ngày, nài xin ông sửa soạn chịu phép thánh tẩy, nhiều lần ông ngỏ ý muốn chịu, lại cho biết chịu ông thu xếp xong công việc, ông chẳng thu xếp Tới ngày thứ ba, ơng trí lên hoảng hốt Ông tiếp tục mê sảng ba ngày kiệt lực bệnh, ông tắt thở chưa nhận phép thánh tẩy Mọi người hiểu cách dễ dàng tai nạn làm đau đớn đến chừng Chúng tơi thấy vương quốc xa lạ, bị bỏ rơi thiếu thốn trợ lực lồi người Nhưng điều làm chúng tơi đau lòng hết thấy người tắt thở trước mặt mà chưa chịu phép rửa tội Người giúp đỡ chúng tơi chúng tơi thăm nom săn sóc thở cuối Về nghi lễ ma chay phúng điếu khơng thể tường thuật hết chi tiết không Chương 11: Thiên văn Trước hết nên biết tục lệ thịnh hành xứ có liên quan tới thiên văn học, thiên thực Họ ham hiểu biết khao viện đại học họ có phịng rộng lớn để giảng cơng khai người ta trích nhiều tiền thưởng dành cho nhà thiên văn lợi tức đặc biệt gồm có nhiều ruộng vườn để làm thứ tiền lương Chúa có nhà thiên văn chúa Hồng tử có nhà thiên văn hồng tử Những người chuyên học hỏi để thông báo cho thời kỳ có thiên thực Nhưng họ khơng có lịch cải cách khoa chuyên nghiệp bàn vận chuyển mặt trời mặt trăng nên họ thường tính sai mặt trăng nguyệt thực, thường thường họ nhầm tới hai hay ba nhiều khi, hơn, tới ngày trọn, cịn họ tính điều yếu thiên thực Khi họ tính họ ban thưởng cho đất ruộng, trái lại tính sai ruộng đất từ lần trước Khi có thiên thực, xứ trở nên náo động Trong thời gian đó, họ giữ tập tục xung quanh mặt trời mặt trăng Họ sửa soạn nghi lễ linh đình Chúa báo trước sắc lệnh cho tất tỉnh nước bắt văn nhân thường dân phải chuẩn bị đợi ngày Khi ngày tới tất quan trấn tỉnh, hàng quan khác, tướng lãnh, kị binh dân chúng viên chức, tất hội họp thành phố lãnh thổ Nhưng tập họp yếu phủ chúa, nơi có mặt tất quan cao cấp nước, tất ngồi đem theo vũ khí cờ hiệu Chúa đứng đầu mặc y phục tang chế, tất triều đình, họ nhìn ngắm mặt trời mặt trăng, thấy thiên thực họ quỳ xuống lạy hay hai hay nhiều lần, nói lời thương xót vị hành tinh chịu cực nhọc thống khổ Bởi họ cho thiên thực khơng khác, khơng phải mặt trời mặt trăng bị rồng nuốt thay nói mặt trăng bị khuất nửa hay bị khuất hết, họ lại nói Da an nua, da an het, có nghĩa rồng ăn nửa, rồng ăn hết tất Cách nói họ đáng, lại nói lên thiên thực, nguyên tắc chúng ta, nghĩa đường hồng đạo đường đường mặt trời gặp đường mặt trăng vận chuyển, hai điểm gọi đầu đuôi rồng, nhà thiên văn thường nói, dễ đến kết luận họ có lý thuyết với thiên thực, sử dụng từ ngữ tên gọi rồng, họ có từ Lâu (Aries), Tất (Taurus), Tĩnh (Gemini) từ khác để cung hoàng đạo Nhưng trở lại việc dân tộc thương xót hành tinh: sau họ thờ lạy cịn nghe thấy tiếng súng hỏa mai, súng musqueton, súng đại bác người ta bắn, thứ từ phủ chúa, sau từ khắp kinh thành, hết chuông đổ inh ỏi, kèn thổi, trống đánh, tóm tắt người ta khơng bỏ dụng cụ nào, kể soong nồi dụng cụ làm bếp khác mà không đem khu vang thời gian đó, nghe ồn inh ỏi Họ nói làm để ngăn cản khơng cho rồng nuốt mặt trời mặt trăng hay để bắt phải nhả mửa vật nuốt Nói chung Bây tơi xin nói riêng đến việc có liên quan tới vụ nguyệt thực xảy ngày mồng tháng 12 năm 1620 vào 11 thiên văn, nghĩa trước nửa đêm Vào chừng thời gian Nước Mặn thụơc tỉnh Quy Nhơn, có tướng lãnh cai quản khu Một lần ông đến thăm chúng tôi, ngày trước xảy nguyệt thực, chúng tơi có bàn việc Ơng khơng có ơng bác lại lời chúng tôi, cho ơng thấy thực cách tính tốn cách thức nguyệt thực xảy ra, tất vẽ sách Nhưng không tài làm cho ông tin Ông cố chấp có nguyệt thực hẳn chúa cho biết trước tháng toàn cõi, theo tục lệ Bây cịn tám ngày mà chưa có sắc lệnh ban hành nước, dấu hiệu hiển nhiên cho thấy khơng có nguyệt thực xảy Mà ơng cố chấp ngược lại điều chúng tơi nói, nên ơng thách chúng tơi, thua phải cho người Cabaia (là thứ áo lụa) Chúng tơi vui lịng thỏa thuận thế, thua, vui lịng biếu ơng áo dài cịn chúng tơi thay áo dài, ơng phải đến nghe giáo lý tám ngày nhà chúng tơi nghe thuộc đạo thánh chúng tơi Ơng đáp, tơi lịng khơng mà cịn tin theo Kitơ giáo thực tơi thấy có nguyệt thực, nữa, ơng nói: bí ẩn trời thiên thực, cha hiểu biết xác đáng chắn, cịn hiểu biết chúng tơi sai lầm, đạo cha hiểu biết Thiên Chúa thật, khơng thể khơng đích đáng đạo chúng tơi hồn tồn sai lầm Thời điểm xảy nguyệt thực mà chúng tơi tiên đốn đến, viên tướng lãnh đến nhà chúng tôi, đem theo nhiều học trò nho sĩ để làm chứng xảy ra, nguyệt thực 11 thiên văn, nên thời gian tơi đọc kinh nguyện, tơi nhớ quay trở đồng hồ cát chừng trước Nhưng họ liên tục đến gọi tơi thách thức coi nguyệt thực, họ cho lui vào nhà để đọc sách nguyện mà để che giấu hổ thẹn thực không xảy Họ bỡ ngỡ thấy trả lời chưa tới phải kiên nhẫn chút đồng hồ cát tơi mà họ nhìn ngắm đồ vật từ giới bên rơi xuống Và tơi bước ngồi, tơi cho họ thấy vịng mặt trăng khơng hồn tồn trịn thường lệ vào lúc bắt đầu có nguyệt thực, tối dần tối dần, sáng tỏ thật tiên đoán Viên tướng lãnh văn nhân ngạc nhiên việc xảy ra, tức họ truyền lệnh cho người ta tới nhà khu phố tới khắp phố phường loan tin có nguyệt thực, người chạy để khua chng đánh trống làm nghi lễ thường lệ để cứu mặt trăng nguy khốn Một trường hợp tương tự đồng thời xảy ra, người địa điểm quan trọng nhiều Chúng tơi biết nhà tốn học chúa khơng biết nguyệt thực này, trái lại nhà tốn học hoàng tử lần chuyên học hỏi nên biết có nguyệt thực Quảng Nam với sai lầm quan trọng, họ lầm hai hay ba mà ngày tròn Họ cơng bố có nguyệt thực vào ngày Rằm nghĩa ngày trước xảy nguyệt thực thực Cha Francois de Pina lúc phủ, cha báo tin cho cận thần, ông gần hoàng tử vị khác, lúc theo ngài với tính cách người chủ nghi lễ, theo chức vụ gọi ông nghè 5, nhờ vị thưa với ngài nguyệt thực xảy vào thời điểm nhà chiêm tinh loan báo, mà vào ban đêm hôm sau cha Cristoforo Borri nói Cha nhờ ơng cho chủ ơng hồng tử biết tin cho ngài thấy sai lầm nhà chiêm tinh Nhưng ông nghè chưa tin lời cha cho Vì khơng hồn tồn tin tưởng nên khơng muốn nói Thế đến nhà chiêm tinh đốn chúa phủ xem nguyệt thực theo cách thức họ cứu mặt trăng mà họ tưởng bị ăn Nhưng thấy rõ bị lừa, ngài giận nhà toán học truyền bớt tỉnh lợi tức họ theo tục lệ chúng tơi nói trên, họ tính sai Bấy ơng nghè lợi dụng hội thưa với chúa đạo trưởng Tây dương nói với mình, trước xảy ra, đêm sau có Thế ơng nghè đến tìm cha để biết chắn thời điểm nguyệt thực Cha cho biết theo đồng hồ dụng cụ khác, xảy 11 đêm sau Nhưng ông chưa lấy làm ngờ vực, ơng khơng muốn đánh thức chúa chưa thấy rõ nguyệt thực bắt đầu Chờ lúc ơng chạy đến đánh thức ngài vội vã người cận thần làm nghi lễ kính bái cúng tế theo tục lệ có nguyệt thực Ơng khơng dám cơng bố biến cố sợ làm uy tín nhà tốn học sách họ dùng Sau nói nguyệt thực chúng tơi xin kết thúc chương vụ nhật thực xảy vào 22 tháng năm năm 1621 Trong vụ này, nhà thiên văn chúa tiên đoán xảy kéo dài hai tiếng đồng hồ Nhưng họ tín nhiệm vấn đề để biết chắn hơn, họ đến tìm chúng tơi để xem nghĩ Tôi cho họ biết chắn có nhật thực khơng xác đáng Chúng cho họ coi đường vẽ lịch chúng tơi Nhưng tơi cố ý khơng nói cho họ biết thị sai mặt trăng với mặt trời nên xứ Đàng Trong trông thấy Họ thị sai Do theo sách cách tính họ, họ thường nhầm lẫn, khơng tìm thời điểm Tơi khất họ thời gian ngắn để coi rõ lại điểm Tơi nói chung chung với họ cần phải đo lại trời với đất để xem nhật thực thấy Đàng Trong hay khơng tơi có ý hỗn câu trả lời lúc họ cơng bố có nhật thực Sau cùng, họ thích thú thấy sách chúng tơi phù hợp với ý kiến họ không đào sâu nữa, họ chắn có nhật thực đưa tin cho chúa Chúa liền công bố sắc lệnh truyền giữ làm việc theo thông tục Khi sai lầm nhà thiên văn phổ biến khắp nơi tơi cho biết nhật thực xem thấy nơi xứ Đàng Trong Điều đến tai hồng tử Để biết rõ thật, ơng sai nhà tốn học đến hỏi ý kiến tơi tranh luận vấn đề Kết tranh luận phía họ, họ lúng túng phân vân làm cho hồng tử lưỡng lự, khơng biết lãnh thổ thuộc quyền ơng, có nên theo ý kiến có nhật thực đức thân phụ ông công bố hay nên nói ngược lại Điều làm ơng khó xử điều ơng ý hết, khơng sách họ mà sách chúng tơi nói có nhật thực ơng uy tín khơng cơng bố thường lệ Thế lịng tin tưởng vào lý thuyết chúng tơi, dịp nguyệt thực xảy đây, ngăn cản không cho ông giải Đến nỗi để khỏi nghi ngờ, ông lại phái người tới hỏi lần biết chúng tơi cịn không Tôi đáp sau làm tất phép tốn tính kỹ tơi thấy cách sai lầm không nơi nước ơng thấy nhật thực ơng khơng phải lo lắng cho cơng bố Ngày trời đẹp, sáng trong, khơng có chút mây Vả lại vào tháng 5, mặt trời xứ chiếu thẳng đầu vào khoảng chiều, phải xảy điều họ kể, người chịu nóng Thế chúa không quên khỏi phủ với cận thần, chịu mệt nhọc thời gian chờ đợi, khơng có chuyện xảy chúa bực tức khiển trách họ nặng lời quở mắng họ nghiêm khắc Họ tạ lỗi, cho nhật thực chắn xảy ra, tính tốn họ nhầm lẫn ngày liên quan tới giao hội mặt trăng chắn ngày mai vào có nhật Chúa tin lời họ nói ngày hơm sau vào này, chúa chẳng nhận thấy ngồi nóng ngày hơm trước Các nhà tốn học lại phen bị chúa trách phạt Chú thích: (1) Có thể q đáng khơng? (2) Trình độ nghiên cúu lịch khoa học thiên văn ta thời thấp Xem Hoàng Xuân Hãn, Lịch Lịch Việt Nam, tập san KHXH Paris 1982, tr.54-58 (3) Nghe giáo lý tám ngày Có liên hệ tới Phép giảng tám ngày De Rhodes không? (4) Hẳn không ngoa trình độ khoa học, giới ta thời thấp, chúa Sãi cận thần khơng (5) Có thể lúc Sãi vương có mặt Quảng Nam, ngài Ai tử thuộc Quảng Bình Như Borri thuật lại vụ nguyệt thực Quy Nhơn (Nước Mặn) Quảng Nam nữa, lúc có De Pina Chương 12: Đời sống tinh thần Đàng Trong Xứ Đàng Trong cịn có nhiều đền chùa đẹp với tháp cao lầu chuông Mỗi địa điểm dù nhỏ bé đến đâu có đền chùa thờ cúng thần Phật Có tượng lớn có vàng có bạc chứa chấp tàng trữ Thật không không kho tàng thánh ngực hay bụng tượng Khơng dám sờ mó vào trừ bị lâm vào túng quẫn cực Một tên ăn trộm thị tay lục bụng tượng mà không nghĩ đến tầm quan trọng việc phạm thánh, người ta quan niệm làm phạm thượng Lại họ đeo cổ tràng hạt, chuỗi hột Họ tổ chức rước sách, lễ lạt long trọng, để kính thần Phật thấy nơi giáo dân sốt sắng ta Và có ơng sãi có chức tương ứng với chức tu viện trưởng, giám mục tổng giám mục cầm gậy dát vàng dát bạc không khác gậy dùng Giáo hội Tất giáo phái họ mục đích khác ngồi việc tơn thờ Thượng Đế hay ao ước vinh quang hạnh phúc đời sau công nhận hồn chấm dứt thân xác chết Tất lương dân phương Đông công nhận hai nguyên lý Các giáo phái đếu phát nguyên từ kinh sách đại triết gia nhà siêu hình học trứ danh gọi Thích Ca Vị cịn có trước Aristote khơng thua ơng tài trí tinh thơng thiên nhiên Với trí óc minh mẫn, ngài suy nghĩ thiên nhiên thành lập vũ trụ Ngài chiêm ngưỡng nguyên lý cứu cánh vạn vật, thể người làm chủ lâu dài đại giới Giáo thuyết ngài Thích Ca cơng bố người Trung Hoa đón nhận Họ mong muốn giải nên đón nhận giáo thuyết chủ trương thành mười hai giáo phái khác có giáo phái người ta theo sùng phái chủ trương vạn vật hư không họ gọi Genfiu, thiền phái Những người theo phái có tục hẹn ngày miền thôn quê để nghe vài thượng tọa thuyết pháp đề tài cực lạc Thế phải trở lại với người xứ Đàng Trong 2, họ khơng đón nhận tồn thứ giáo lý q khích phi lí chối bỏ hình thức thể quy hư không Khắp nơi nước, tất công nhận hồn có phần thưởng đời đời cho người lành hình phạt trường cửu cho kẻ dữ, làm cho chân lý mờ nhạt đầy điều vô lý sai lầm Thứ họ không phân biệt hồn người tách rời khỏi thân xác với thần xấu gọi tất tà ma, cho thần xấu mà hồn người tìm cách làm hại người sống Thứ hai phần thưởng hồn người sống lành thánh chuyển3 từ thân tới thân khác tốt hơn, trọng hơn, từ thân xác người dân thường đến thân xác đế vương hay quan cao cấp Thứ ba hồn người cố cần ăn uống bồi dưỡng thân xác, đơi năm họ có tục dọn cỗ bàn thịnh soạn long trọng, cúng tế cha mẹ khuất, chồng cúng tế vợ, bạn bè cúng tế người thân thích Chú thích: (1) Borri sánh Khổng Tử với Aristote, coi Phật tổ nhà hiền triết Hy Lạp đại tài Aristote (2) Tin tưởng người Đàng Trong hồn (3) Thuyết luân hồi Chương 13: Về xứ Đàng Ngồi Trong năm năm Đàng Trong, tơi chuyên cần tìm hiểu học để biết chắn liên quan đến Đàng Ngồi; ngơn ngữ ngơn ngữ chung hai xứ thuộc quốc gia Theo câu chuyện người từ Đàng Trong tới tỉnh Quy Nhơn, nơi thường trú, kể lại, tơi thuật lại cần thiết cho việc tìm hiểu xứ Đàng Trong việc cai trị xứ cịn thuộc Đàng Ngồi Về địa thế, không kể Đàng Trong phụ thuộc vào Đàng Ngồi, gồm có tỉnh có bề rộng bề dài nhau, kinh thành Đàng Ngoài, tên kinh thành tên cho nước 2, có triều đình có vua cai trị Kinh thành có bốn tỉnh vâyquanh hình vng góc, tỉnh lớn, diện tích nước gấp bốn lần Đàng Trong Phía Đơng vịnh Hải Nam, có ông lớn, thuyền bè lại được, bắt nguồn từ tỉnh Đàng Ngồi xa chừng 18 dặm, có số thuyền Nhật Bản Nước sông thường dâng lên vào tháng sáu tháng một, làm ngập nửa kinh thành, lụt kéo dài thời gian ngắn Về phía Nam gần Thuận Hóa, chúng tơi nói, thuộc Đàng Trong; phía Bắc giáp với Trung Quốc, khơng cần có luỹ tường che chở, giao thông lại người Trung Hoa người Đàng Ngồi thường xun, khơng cần tường luỹ, khơng cần cửa đóng then cài, họ bn bán với người ngoại quốc khác Sau cùng, phía Tây nước Lào, nơi cha Alexandre de Rhodes người thành Avignon thuộc dịng chúng tơi từ Đàng Trong mà tới Tôi cho nước Lào cạnh Tây Tạng đất khám phá ra, cho Tây Tạng cách xa rộng cạnh nước Lào, theo vị trí thấy hai nước rộng lớn Cho nên nghĩ có nước chen vào hai nước cha tới khẳng định tỉnh cuối Tây Tạng, phía Đơng cạnh thơng thương với dân tộc bán nhiều tơ lụa bát đĩa đất nung tinh xảo quý Trung Quốc với nhiều hàng hóa khác, mà chúng tơi biết Đàng Ngồi có nhiều người thường bán cho người Lào Về việc cai trị xứ vua chúa nối tiếp sau Quyền tối cao vua, vị khơng dính vào việc nước, ơng trao tất quyền hành cho người thân tín gọi chúa với đủ lực rộng lớn biệt lập, hịa bình lúc chiến tranh, vị khơng cịn nhận kẻ Nhà vua ngự đền, xa hết việc nước, giữ lại cho tơn sùng bề ngồi thể vị thần thiêng liêng với quyền ban hành luật pháp, chuẩn y sắc lệnh hay dụ Khi chúa kế vị việc trị nước; thường xảy nạn, người quản trị người ham chức vị cho giết để tranh giành quyền làm chúa Thế lực chúa rộng lớn, liền với nước rộng lớn có dân số đơng gấp ba hay bốn lần dân Đàng Trong; cịn qn đội chúng tơi nói trên, lên tới 80.000 người Nên khơng khó chúa muốn chúa cho mộ thêm 300.000 với đầy đủ vũ khí, tướng lãnh nước nước có cơng hầu bá tước, họ phải tự lực cung cấp đủ cho chiến tranh Còn lực lượng nhà vua khơng q 40.000 binh lính hộ vệ; chúa Đàng Ngồi Đàng Trong cơng nhận ông kẻ bề chúa khác chúng tơi nói phần một, ơng trốn lánh tỉnh giáp với Trung Quốc, ông làm ngụy Khi nói vương quốc theo dịng truyền kế chúng tơi nói nhà vua, tử kế nghiệp để giữ dòng truyền thống đế vương; tất tơi muốn vắn tắt nói Đàng Ngồi theo điều tơi biết tơi trở Châu Âu Chú thích: (1) Lại lần nữa, xem năm 1622 năm Borri bỏ Đàng Trong năm 1621, Đỗ Quang Chính sai cho Borri Đàng Ngồi năm, khơng phải năm (xem: Sd, tr.27) (2) Từ đời Lê, đổi Đông Đô thành Đông Kinh, người ngoại quốc gọi xứ Bắc Đông Kinh (Tunquim, Tonquin, Tonkin) (3) Thực không De Rhodes tới Lào, có Raphael de Rhodes người tinh thần Alexandre de Rhodes tới Lào lập nghiệp xứ Bắc (xem Lịch sử việc truyền giáo Tây Tạng Launay) (4) Thực chưa xảy ra, chúa Đàng Ngoài thảy kế nghiệp cha: Trịnh Tùng, Trịnh Tráng, Trịnh Tạc, Trịnh Căn… (5) Chế độ phong kiến Bắc khác chế độ phong kiến Châu Au Các cơng hầu bá tước có quyền sống, sau thuộc nhà vua nhà chúa; hoạn quan đứng đầu tỉnh, sau thuộc nhà vua; có đám rước chúa voi, vua kiệu; nhà chúa tổ chức hết đón tiếp phái đồn ngoại giao, thi đua tập dượt, trừ có phái đồn ngoại giao Trung Quốc thuộc nhà vua (6) Nhà Mạc Cao Bằng Kết luận Bản tường trình nhỏ mọn khơng thể khơng kích động người thích khám phá lãnh thổ biết quý trọng xứ sở đền đài riêng mình, để họ có kiến thức, giới có điều đẹp đẽ, điều này, không vượt giới hạn điều tự nhiên, gọi phép lạ thiên nhiên Đó điều tơi trình bày, mắt tơi thấy xứ Đàng Trong: lãnh thổ có khí hậu mùa khác dễ chịu để Lãnh thổ có nhiều đồng ruộng thênh thang phì nhiêu, với thứ lương thực, lúa thóc, trái cây, chim chóc thú vật, biển vơ số loại cá thơm ngon Lãnh thổ có khí hậu lành dân cư chưa biết dịch hạch Lãnh thổ có nhiều vàng, bạc, tơ lụa, kỳ nam thổ sản khác có giá Lãnh thổ phát triển thương mại mạnh, nhờ có hải cảng tất quốc gia cập bến Sau hết, lãnh thổ có dân cư dễ giao du, có tình mực quảng đại Người ta tiếp xúc sống an tồn, khơng giá trị đức can trường lớn lao người Đàng Trong, tất nước lân cận cơng nhận, có lực lượng qn tất thứ vũ khí mà họ sử dụng tài tình thiện nghệ khơng sánh kịp mà cịn thiên nhiên bảo vệ họ, bao bọc họ, bên biển trời cho để làm hào hố bên biển trời cho để làm hào hố bên dãy Trường Sơn Alpes Pyrénées hiểm trở Kẻ Mọi Đó phần lãnh thổ người ta gọi Đàng Trong Người xứ thơng minh đĩnh ngộ, họ dễ dàng sẵn sàng đón tiếp hết người ngoại quốc đến xứ họ dễ dàng người sống theo luật lệ riêng mình, khơng cần nghiên cứu tường tận học thuật chữ viết họ trước giảng dạy họ, cha dòng Trung Quốc phải làm tiêu phí năm năm tốt nhất, cần học tiếng nói họ, thứ tiếng dễ, viết, năm nói dễ dàng Những người xứ cịn dễ giao thiệp, họ khơng chạy trốn thấy người ngoại quốc dân tộc khác miền phương Đơng Họ có đến chùa, họ cúng tế rước kiệu Họ tin có hình phạt đời đời cho kẻ hạnh phúc trường cửu cho người lành Chú thích: (1) Dãy núi Alpes ranh giới Pháp – Ý, dãy núi Pyrénées ranh giới Pháp –Tây Ban Nha (2) Chữ nho khó đọc người ngoại quốc Tiếng Việt tương đối dễ học, dùng thứ chữ phiên âm hay quốc ngữ (3) Hẳn lúc đầu khởi công ghi chép theo tự mẫu Latin Như dễ nhiều ... người Đàng Trong hồn (3) Thuyết luân hồi Chương 13: Về xứ Đàng Ngoài Trong năm năm Đàng Trong, chuyên cần tìm hiểu học để biết chắn liên quan đến Đàng Ngồi; ngơn ngữ ngơn ngữ chung hai xứ thuộc... muốn vắn tắt nói Đàng Ngồi theo điều tơi biết tơi trở Châu Âu Chú thích: (1) Lại lần nữa, xem năm 1622 năm Borri bỏ Đàng Trong năm 1621, Đỗ Quang Chính sai cho Borri Đàng Ngồi năm, năm (xem: Sd,... người từ Đàng Trong tới tỉnh Quy Nhơn, nơi thường trú, kể lại, tơi thuật lại cần thiết cho việc tìm hiểu xứ Đàng Trong việc cai trị xứ cịn thuộc Đàng Ngồi Về địa thế, khơng kể Đàng Trong phụ