1 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA NGỮ VĂN - - NGUYỄN THỊ THU HÀ Hiện thực sống truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP MỞ ĐẦU LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Sau 1975, đặc biệt sau 1986, đời sống văn học Việt Nam có nhiều thay đổi Sự chuyển tiếp từ thời chiến sang thời bình với quy luật nó, ảnh hưởng công đổi Đảng khởi xướng, vấn đề thiết lên lịch sử dân tộc thời hậu chiến,… nguyên nhân dẫn đến thay đổi văn học Văn học bước sang chặng đường với chuyển biến tích cực nhiều phương diện Trong tranh chung ấy, với khởi sắc tiểu thuyết kí, truyện ngắn có bước đột phá nghệ thuật Xuất hàng loạt bút nữ động Võ Thị Hảo, Dạ Ngân, Nguyễn Thị Ấm, Nguyễn Thị Thu Huệ, Phạm Thị Hoài…mỗi người phong cách, nét vẽ, góp phần làm sinh động hơn, phong phú tranh truyện ngắn đương đại Lê Minh Khuê nhà văn nữ để lại dấu ấn đậm làng truyện ngắn sau 1975 Chị để lại ấn tượng lối viết sắc sảo, chân thực, khách quan, lạnh lùng suồng sã Chị quan tâm nhiều đến trăn trở, băn khoăn số phận người, thâm nhập sâu vào vùng thực chưa khai phá Với lĩnh người cầm bút, với tâm huyết say mê nghề nghiệp, Lê Minh Kh tìm vị trí xứng đáng văn đàn Việt Nam Chọn, nghiên cứu đề tài Hiện thực sống truyện ngắn Lê Minh Kh sau 1975 chúng tơi hi vọng góp thêm góc nhìn truyện ngắn Lê Minh Kh định vị vai trị, vị trí bút truyện ngắn dòng chảy truyện ngắn đương đại LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Là nhà văn, nhà báo động nhạy cảm, ngòi bút Lê Minh Khuê sớm thích ứng với thời Nếu trước 1975, trang văn đẹp chị trang viết sống động chiến tranh, huyền thoại người lính sau 1975 sáng tác hấp dẫn, để lại dư ba tác phẩm mạnh dạn chạm đến vấn đề gai góc sống đời thường Cuộc sống thời hậu chiến ngổn ngang, bề bộn mảnh đất màu mỡ để ngòi bút chị thăng hoa Chị viết nhiều Sau khởi động tập truyện ngắn Đoạn kết (1981), chị tiếp tục tăng tốc với Một chiều xa thành phố (1987), Bi kịch nhỏ (1993), Lê Minh Khuê – truyện ngắn (1994), Trong gió heo may (1999), Màu xanh man trá (2006), Một qua đường (2006), Những ngơi sao, trái đất, dịng sơng (2009) …Truyện ngắn chị dành quan tâm đặc biệt bạn đọc nhà nghiên cứu Lê Thị Đức Hạnh viết Lê Minh Khuê ngòi bút truyện ngắn sung sức nhận xét: “Lê Minh Khuê bút nữ có nhiều đóng góp truyện ngắn Từ hồn nhiên trẻo đến sắc sảo, nghiêm ngặt, chị ln có chất giọng riêng…Việc đổi bút pháp năm gần dấu hiệu đáng mừng Lê Minh Khuê bút đầy tài sung sức”.[7] Là người viết nghiên cứu phê bình già dặn, nhiều kinh nghiệm, Bùi Việt Thắng bàn truyện ngắn Lê Minh Khuê nhận định: “Lê Minh Khuê nhà văn có phong cách độc đáo”, sử dụng nhiều giọng điệu khác Nhưng Lê Minh Khuê có giọng chính: “Giọng điệu trữ tình, giọng hài hước, giễu nhại, giọng lo âu” [19] Còn Ấn tượng Lê Minh Khuê, Bùi Việt Thắng cho rằng: “Có nhà văn viết cách bình thường điều khác thường Có nhà văn khác lại lấy giọng khác thường để kể điều bình thường B aben kể điều khác thường cách khác thường Lê Minh Khuê theo nghĩ thuộc kiểu nhà văn thứ lời I.Erenbua” [20] Cũng bàn giọng điệu, Lê Minh Khuê cốt cách văn chương, Vũ Hà viết: “giọng văn chị “giọng văn đẹp trang nghiêm, khiến độc giả không suy ngẫm, trái tim không ngủ yên” [5] Vượt qua phạm vi đánh giá mặt riêng lẻ, nhận xét có tính chất khái lược tác phẩm cụ thể, Hồ Anh Thái viết Lê Minh Khuê – người đàn bà “viễn thị” giúp người đọc có nhìn toàn diện người sáng tác chị Bên cạnh nhận xét, đánh giá cao truyện ngắn Lê Minh Khuê, vài ý kiến ngược chiều tỏ nghi ngờ vấn đề mà Lê Minh Khuê đặt tác phẩm Trong Bi kịch nhỏ truyện ngắn không trung thực đăng Báo Sài Gịn Giải Phóng (Chủ nhật ngày 5/9/1993), Trung Nguyễn cho “Bi kịch nhỏ khơng trung thực Dụng ý bơi đen bóp méo thật tác giả thật rõ ràng” Ngoài nhận xét, đánh giá nhà nghiên cứu, mười năm gần truyện ngắn Lê Minh Khuê nhận quan tâm đặc biệt sinh viên, học viên cao học trường đại học Trong luận văn Thạc sĩ Đặc sắc truyện ngắn Lê Minh Khuê, tác giả Nguyễn Thị Đạm (Đại học Vinh) khẳng định vị trí đóng góp Lê Minh Khuê văn xuôi đương đại Luận văn nét đặc sắc truyện ngắn Lê Minh Khuê phương diện kết cấu giọng điệu Tuy nhiên, đề tài rộng, phủ hết toàn sáng tác Lê Minh Khuê trước sau 1975 nên nhìn chung cịn khái qt, chưa sâu vào phương diện cụ thể sáng tác chị Khóa luận tốt nghiệp tác giả Nguyễn Thị Mai (Đại học sư phạm Đà Nẵng) ý đến Nghệ thuật trần thuật truyện ngắn Lê Minh Khuê Khóa luận tập trung nghiên cứu phương diện: Nhân vật trần thuật, điểm nhìn trần thuật, ngơn ngữ trần thuật, giọng điệu trần thuật Nhìn chung, viết, nghiên cứu bước đầu khai vỡ số phương diện truyện ngắn Lê Minh Khuê, đặc biệt nghệ thuật trần thuật – bước tiến mặt nghệ thuật Lê Minh Khuê nhiều nghiên cứu quan tâm Tiếp cận nghiên cứu trên, chọn nghiên cứu đề tài Hiện thực sống truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 hy vọng đem đến nhìn tương đối tồn diện truyện ngắn Lê Minh Khuê, sở đánh giá đóng góp chị tiến trình vận động truyện ngắn đương đại ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng khảo sát đề tài tập truyện ngắn Lê Minh Khuê Bi kịch nhỏ (Nxb Hội nhà văn, 1993); Màu xanh man trá (Nxb Phụ nữ, 2006); Một qua đường (Nxb Phụ nữ, 2006); Những ngơi sao, trái đất, dịng sơng (Nxb Phụ nữ, 2009) Ngồi đề tài cịn tham khảo số truyện ngắn trước 1975 Lê Minh Khuê để vận dụng trình so sánh, đối chiếu 3.2 Phạm vi nghiên cứu Với đề tài này, khóa luận tập trung nghiên cứu tranh thực truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 phương thức biểu đặc sắc nhân vật trần thuật, kết cấu giọng điệu PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Thực đề tài này, sử dụng phương pháp sau: - Phương pháp thống kê - Phương pháp đối chiếu – so sánh - Phương pháp phân tích – tổng hợp BỐ CỤC KHĨA LUẬN Ngồi phần Mở đầu Kết luận, khóa luận cấu trúc gồm chương: Chương 1: Truyện ngắn Lê Minh Khuê tiến trình truyện ngắn sau 1975 Chương 2: Truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 – tranh thực nhiều màu sắc Chương 3: Phương thức biểu hiện thực sống truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 Chương TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ TRONG TIẾN TRÌNH TRUYỆN NGẮN SAU 1975 1.1 LÊ MINH KHUÊ - NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG ĐỜI, NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG VĂN 1.1.1 Những chặng đường đời Cuộc đời yếu tố ảnh hưởng lớn đến hành trình sáng tạo văn chương nhà văn Từ đời người đọc tìm thấy đồng cảm, tri âm chân dung, quan niệm văn chương tác giả Đối với Lê Minh Khuê, chặng đường đời in dấu rõ hành trình sáng tạo nghệ thuật chị Lê Minh Khuê tên khai sinh Lê Thị Minh Khuê, sinh ngày tháng 12 năm 1949, xã An Hải, huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa Lê Minh Khuê mồ côi cha mẹ từ sớm, lớn lên cưu mang, đùm bọc dì Người u thích văn học Pháp, sách ơng mở tâm hồn cô bé giới mới, ươm mầm hạt giống văn chương Lê Minh Khuê Năm 1965, chiến tranh diễn vô ác liệt, cô gái tỉnh Thanh chưa đầy 16 tuổi rời ghế nhà trường, tham gia kháng chiến Những tháng năm gian khổ, đối đầu với bom rơi, đạn nổ khốc liệt suốt ngày đêm tuyến đường Hồ Chí Minh lịch sử, gái đầy mẫn cảm tận mắt chứng kiến khốc liệt chiến tranh, lặng lẽ khóc bên nấm mộ đồng đội ngã xuống, nhiều đêm ngủ, trăn trở, suy nghĩ chiến tranh, đất nước, người Chính năm tháng gian khổ đầy thử thách nguồn cảm xúc dồi sáng tác sau nhà văn Năm 1967, chị bị thương điều trị quân y viện Với lòng say mê văn học động viên nhiều người, Lê Minh Khuê bắt đầu viết cho đời ghi chép, phóng sự, truyện ngắn bút danh Vũ Thị Miền Năm 1969 chị chuyển làm phóng viên báo Tiền Phong, đến năm 1973 chị B Đây thời gian chị làm phóng viên đài truyền hình Việt Nam (1973 – 1977) Công việc thông gấp gáp dường khơng thích hợp với tố chất chị Năm 1978 Lê Minh Khuê chuyển sang làm biên tập viên nhà xuất Hội nhà văn Hiện nay, nghỉ hưu chị tín nhiệm đảm trách cương vị Chủ tịch hội đồng văn xuôi Hội nhà văn Hà Nội, Phó chủ tịch hội đồng văn xi Hội nhà văn Việt Nam Và điều đáng ghi nhận cả, người công việc không ngừng nghỉ chị, vừa làm việc Lê Minh Khuê vừa sáng tác, tác phẩm chị vừa đời đón đọc nồng nhiệt nhiều hệ bạn đọc 1.1.2 Những chặng đường văn Khai sinh đứa đầu lòng Bức tranh in báo Văn nghệ năm 1971, kí tên Vũ Thị Miền, Lê Minh Khuê tỏ bút có duyên với truyện ngắn Từ bước đến với văn chương dần lên rõ nét qua trang viết, ngòi bút chị viết chín Chặng đường văn chị q trình phát triển liên tục, đặn, trải dài hai mốc thời gian trước sau 1975 Trước 1975, để cổ vũ cho tinh thần chiến đấu toàn dân tộc, ngòi bút Lê Minh Khuê chủ yếu hướng vào đề tài chiến tranh, ca ngợi người chiến đấu mặt trận, người đặt lợi ích chung đất nước lên quyền lợi cá nhân, sẵn sàng hi sinh quyền lợi đáng để chung tay góp sức vào kháng chiến bảo vệ tổ quốc Các nhân vật chị đặt cao điểm bom đạn, ranh giới 10 sống chết mong manh, tất không làm vơi nhiệt huyết tuổi trẻ, họ sẵn sàng chấp nhận Ở chặng thứ Lê Minh Khuê sáng tác tất 12 truyện gồm: Con sáo nhỏ tôi, Bạn bè tôi, Nơi bắt đầu tranh, Những xa xôi, Cao điểm mùa hạ, Mẹ, Tình u người lính, Con trai người chiến sĩ, Bình minh ven biển, Chuyện nhỏ hồi chiến tranh hai truyện cuối chiến: Anh kĩ sư dạo trước, Bầu trời xanh Trong số 12 truyện đó, 10 truyện đầu tác giả xây dựng nhân vật theo mơ hình lý tưởng văn học thời chiến, truyện sáng tác cuối chiến có thay đổi nghệ thuật xây dựng nhân vật, báo hiệu cho vận động nhìn bút pháp nhà văn đường văn nghiệp Bước sang chặng thứ hai, ngịi bút Lê Minh Khuê sung sức Một loạt truyện ngắn đời nỗ lực đổi chị Tuy nhiên, số tác phẩm dấu ấn phong cách sáng tác trước 1975 Nhưng đến tập truyện ngắn Một chiều xa thành phố (1987), tập truyện ngắn giải thưởng Hội nhà văn Việt Nam năm 1987 xuất truyện ngắn Lê Minh Khuê thực chuyển hướng Sau tập Một chiều xa thành phố (1987) Bi kịch nhỏ (1993), Lê Minh Khuê – truyện ngắn (1994), Trong gió heo may (1999), Màu xanh man trá (2006), Một qua đường (2006), Những ngơi sao, trái đất, dịng sơng (2009) Với quan niệm “Văn chương phải văn chương Người viết khơng nên kể sống sít cho xong câu chuyện, tâm trạng mà không bộc lộ ý tưởng Đã viết văn, cần phải cẩn thận dấu chấm, dấu phẩy, cách dùng từ, cách diễn đạt cảm xúc”, tác phẩm Lê Minh Khuê ngày thu hút đông đảo bạn đọc nhiều vùng miền tổ quốc Bên cạnh giải thưởng Tạp chí Văn nghệ Quân đội (Bi kịch nhỏ), giải thưởng Hội nhà văn (Một chiều xa thành phố, Trong gió heo may), tháng năm 2008 với tập 46 với biến cố, bi kịch cụ thể Từ kịch thằng giết cha, đến khơng khí ngột ngạt cải cách ruộng đất bủa vây lấy vợ trai ông Tuyên, thảm kịch xảy hàng ngàn niên lấp hố bom, đào ao thả cá, bi kịch loạn luân hai anh em Quang Cay Và cuối chết Quang Có thể nói Bi kịch nhỏ khiến cho người đọc cảm thấy nghẹt thở, khơng bi kịch gia đình mà bi kịch thời đại Với dung lượng có 50 trang, truyện ngắn chứa đựng biết vấn đề, kiện gia đình ngồi xã hội, khứ tại, có cảnh ngột ngạt, tang tóc, đau thương, tốt – xấu, danh vọng trả giá…tất vấn đề sống phơi bày qua dòng hồi tưởng lời bình nhân vật, người kể chuyện Bên cạnh Bi kịch nhỏ, Một chiều xa thành phố truyện ngắn phát huy hiệu lối kết cấu đa tuyến Câu chuyện kể đôi bạn thân Tân Viện tái thật sinh động ngòi bút tác giả Truyện ngắn mở đầu với thời điểm tại, Tân đường công tác, đến gần làng quê nơi Viện bị hỏng xe, Tân ghé thăm Viện Trước ghé thăm người bạn thân mình, Tân đưa người đọc trở với hồi ức đẹp chiến tranh, hai lính thơng tin chiến trường, hồn nhiên, thơ ngây, mơ mộng đầy nhiệt huyết Trong hồi ức Tân, Viện lên thật xinh đẹp, nhanh nhẹn, thơng minh, giàu ước mơ hồi bão Người đọc đắm chìm lãng mạn, bay cô gái tuổi đôi mươi câu chuyện đột ngột đưa họ trở với sống thực Nơi có Viện, lính thông tin ngày trở thành bà mẹ nhếch nhác ba đứa nhỏ trải qua sống chật vật, thiếu thốn Từ tại, người dẫn chuyện quay với kỉ niệm, hồi ức đẹp người đồng đội chiến tranh Tân Viện… Hiện – khứ, khứ - đan xen dịch chuyển Lê Minh 47 Khuê lồng ghép thực vào khứ cách tài tình Quá khứ thật sáng, vô tư, đẹp đẽ, song thực khắc nghiệt Thủ pháp đồng tạo điều kiện để nhà văn nhìn nhận sâu nhân vật mình, làm chủ ngòi bút khám phá vẻ đẹp giới nội tâm nhân vật 3.2.2 Kết cấu đối thoại Bên cạnh lối kết cấu đa tuyến lạ, kết cấu mang tính chất đối thoại lối kết cấu góp phần định hình phong cách truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 Khác với truyện ngắn Lê Minh Khuê trước 1975, đa số trần thuật ngơi thứ ba Câu chuyện nhìn kể từ điểm nhìn người trần thuật Người trần thuật dấu mặt “biết tuốt, biết rõ” chuyện kể lại theo quan điểm đấy, truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 khách quan lối kết cấu đối thoại Nhiều truyện ngắn kết cấu kết hợp loạt xen đối thoại người trần thuật nhân vật, nhân vật nhân vật, qua mở đối thoại với bạn đọc vấn đề đặt sống Nhân vật phát ngôn ý thức độc lập, riêng biệt có quan điểm riêng, nhà văn nêu vấn đề mà không áp đặt giải pháp Lần theo trang viết Lê Minh Khuê, người đọc bắt gặp đối thoại cởi mở không khí dân chủ Nhà văn tổ chức đối thoại mặt nhằm phản ánh trạng thái đa dạng, phức tạp ý thức xã hội, mặt khác thể lập trường, dân chủ, khách quan trước vấn đề xã hội đưa tác phẩm Thông qua đối thoại ấy, chất, tính cách nhân vật lên rõ rệt Đồng thời, vấn đề xã hội nhìn nhận khách quan Trong tác phẩm Chó điên cần đoạn đối thoại nhỏ, song tác phẩm lột tả tồn chất tính cách người khốc lên danh nghĩa giáo sư: 48 Giáo sư ề với Dính - Con phị già nhà tao ngày cúi mặt đan đan lát lát Không phải lo ăn mà Đã vơ học mà khơng thèm trị chuyện Mồm dán băng kín ngày Khinh tao hả? Khinh ngầm hả? Con nhà gia giáo thời vào rọ Đồ phò phạch già đứt lỗ nẻ lên mặt! Dính ngượng giáo sư bị bia làm biến dạng Dính lầm bầm: Thơi bỏ qua mà anh lại nói thế! [10, tr 55] Qua xen đối thoại ngắn, dồn nén loạt lớp từ chợ búa, suồng sã, chất vơ văn hóa, thiếu đạo đức vị giáo sư ln cho bậc bề trên, anh hùng xuất thân từ bần cố nông phơi bày Không dừng lại tha hóa nhân cách phận người xã hội, truyện ngắn Lê Minh Khuê cịn mở khơng gian đối thoại với người đọc vấn đề mà có sức tác động lớn đến sống người, đồng tiền Đồng tiền Lê Minh Khuê đưa vào tác phẩm với nhiều góc nhìn khác Có đồng tiền khiến cho quan hệ cha con, anh em máu mủ tan nát (Đồng đô la vĩ đại, Anh lính Tơ – ny D), có đồng tiền khiến cho người sung sướng dẫm đạp lên hạnh phúc người xung quanh (Đồng tiền có màu xanh huyền ảo), lại có đồng tiền giúp người nhận mặt thật xã hội (Mờ mờ nhân ảnh) Cả xã hội bị trơi theo vịng xốy đồng tiền Đồng tiền hồ biến thành quỷ len lỏi tới ngóc nghách, làm méo mó, hủy hoại mối quan hệ tốt đẹp người Đọc truyện ngắn Lê Minh Khuê, quên đối thoại đầy kịch tính mang dáng dấp trừng lẫn phường chợ búa hai cha lão Thiến truyện ngắn Anh lính Tơ – ny D Vì nghi ngờ cha ăn cắp tiền, Thán khơng mảy may tìm cách để hỏi cung ông - Về ngay! 49 - Tiền đâu! Lão Thán sửng sốt: - Sao lại hỏi tao tiền? - Tiền để cục gạch này, bố đem đâu rồi? Lão Thiến biết lắc đầu, lùi xa bàn tay cứng gọng sắt thằng Lão khơng nói nên lời Thằng Thán thấy bố nghi ngờ cách điên dại - Ông nôn Tiền mồ hôi nước mắt thằng này, ông nuốt không trôi đâu Ba triệu đồng thiu thối - Tao không lấy! Lão Thiến bắt đầu lắp bắp - Không ông lấy chó vào à? Nơn ra! - Tao thề với mày, tao có tìm thật, định rút vài khơng thấy Tao thề với mày, tao mà nói điêu tàu xe chẹt tao nát bụi - Ơng có mà chết Ơng thề mà chết tơi ăn cứt chó Nghe thủng chưa? Nơn ra, ọe Tơi bóp cổ ơng lè lưỡi bây giờ! Và xơng vào, túm lấy cổ có cục hầu to cục gạch lão bố Lão Thiến kêu ặc ặc chó già bị trấn nước - Nơn Một ơng ăn khơng xi đâu Nôn cho nộp đề - Tao khơng lấy, tao thề! - Thề chó Nếu ông không lấy tự cầm dao rạch mặt cho tơi xem, khơng tơi bóp cổ ông chết Dao đây!” [8, tr 76, 77] Lời văn sắc lạnh, chua xót, sử dụng loạt câu hỏi tu từ, ngôn ngữ suồng sã, thô tục chủ yếu sử dụng ngữ, cộng hưởng tạo nên xen đối thoại độc đáo, qua đối thoại với người đọc trạng nhức nhối xã hội, suy vi đạo đức gia đình 50 Trước phát triển mạnh mẽ kinh tế thị trường, người dần đánh tình yêu, niềm tin hy vọng Họ sống an phận với có , khơng dám vượt qua rào cản xã hội để tìm hạnh phúc cho thân Mi Bình vốn có tình u đẹp, lãng mạn chuyến cơng tác công trường dường hạnh phúc ngắn ngủi thoáng qua, để lại trả họ với sống thực tại, với trách nhiệm, nghĩa vụ người chồng, người vợ Tình yêu đến nhanh không làm cho Mi suy sụp mà ngược lại tiếp thêm sức mạnh cho cô Màn đối thoại Mi Đức thể điều - Anh đánh thức em Anh bảo anh Anh cảm ơn em cho anh biết tình yêu Em yêu anh vô cùng, chưa - Lúc em lấy chồng, em nói chưa em yêu thế, phải không? - Vâng ạ!” [10, tr 223] Tính đối thoại truyện thể cách kết thúc bất ngờ “Không người lên mãi, vĩ đại mãi được”, tương tự hạnh phúc thế, có thăng trầm, biến đổi mang nhiều cảm xúc, sắc màu, hợp với quy luật lẽ tự nhiên 3.3 PHƯƠNG DIỆN GIỌNG ĐIỆU Theo Từ điển thuật ngữ văn học: giọng điệu thái độ, tình cảm, lập trường đạo đức nhà văn hình tượng miêu tả, thể lời văn quy định cách xưng hơ, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, … Thơng qua giọng điệu, người đọc cảm nhận chiều sâu tư tưởng, thái độ, phong cách, tài sở trường ngôn ngữ, cảm hứng sáng tạo người viết Nếu truyện ngắn Lê Minh Khuê trước 1975 tồn giọng điệu ngợi ca, trân trọng, sau 1975 với góc nhìn, biên độ sống 51 mở rộng, giọng điệu tác phẩm Lê Minh Khuê có đổi khác, xuất nhiều kiểu giọng: hài hước, giễu nhại; trữ tình, thương cảm; chiêm nghiệm, triết lý,… 3.3.1 Giọng hài hước, giễu nhại Lê Minh Khuê thường vận dụng kiểu giọng để lột trần chất thực, phơi bày tượng kệch cỡm, nhố nhăng đời sống Và đằng sau tiếng cười bao vấn đề hệ trọng sống cần suy nghĩ cách nghiêm túc Đọc truyện ngắn sau 1975 Lê Minh Khuê, người đọc tìm thấy hỗn hợp tiếng cười đa khác Đó tiếng cười chua xót nhà văn viết bi kịch người trí thức, ơm bồ chữ nghĩa mà không cu ly xuất ngoại truyện ngắn Thân phận cu ly, tiếng cười đằng sau chân dung kẻ thiếu nhận thức, tham lam, vô học, tiêu biểu vợ chồng thằng Xét bán thịt chó truyện ngắn Anh lính Tơ – ny D Để giúp người đọc có góc nhìn chân thực mặt thật kẻ khốc lên danh nghĩa trí thức, học vị giáo sư, Lê Minh Khuê không ngần ngại đưa lời đánh giá, bình luận, nhiều ẩn ý mỉa mai, chua xót Giới thiệu vị giáo sư Mùi tác phẩm Chó điên, Lê Minh Khuê dùng từ đắt kèm theo giọng điệu hài hước, mỉa mai sâu cay Một vị giáo sư với lai lịch miêu tả “Anh hùng xuất thân từ làng quê” nhà văn gọi với tên trân trọng “Giáo sư quên danh hiệu trí thức” Vẫn với giọng điệu hài hước, giễu nhại, nhà văn hướng điểm nhìn vào dâu vị giáo sư, người phụ nữ mà theo nhà văn “phấn trát ký lô lên mặt, mở miệng tuôn lơ lốc mỹ từ cóp sách triết” Trong tác phẩm Ngỗng non, để phản biện bất cập giáo dục, Lê Minh Khuê giễu nhại: “Học trò ưu tiên 52 năm lớp Có đứa tuần đến lớp lần mà tiên tiến Trẻ học lớp bảy mà võ vẽ đọc không chữ Bố bảo giáo dục ta mn năm” [10, tr 184] Dưới ngịi bút sắc sảo Lê Minh Khuê, vụ chửi trở thành tâm điểm để chị phát huy giọng điệu hài hước sâu cay Miêu tả vụ chửi vợ Khang vợ An truyện ngắn Đồng đô la vĩ đại Lê Minh Khuê viết: “Mụ Qua đứng dạng chân ra, đặt chân lên thềm xây gạch hoa bắt đầu “hát” Dân hàng thịt lâu năm thị trấn mà “hát” khơng có đời sánh Đàn ơng đứng nghe đỏ mặt tía tai, kể tay “chai” Đàn bà đưa mắt nhìn nhau, ngượng với cánh đàn ông…Thật hợp ca nhiều màu sắc Lũ trẻ thị trấn dịp bồi dưỡng thêm ngôn ngữ dân dã túm kêu rú lên thích thú” [8, tr 121] Giọng hài hước, giễu nhại Lê Minh Khuê phát huy hiệu vẽ chân dung trái ngược cặp vợ chồng Lân – Cẩn “Cô Cẩn bên Lân núi đè xuống bị sét đánh…Cô sức vóc trai cày cịn Lân ốm nhom, ốm nhách vất vả bên vợ” [8, tr 128] Ngoài ra, truyện ngắn Cơn mưa cuối mùa, Những kẻ chờ sung, Bi kịch nhỏ,… Lê Minh Khuê sử dụng thành công giọng điệu Đặc biệt truyện ngắn Bi kịch nhỏ, để bóc trần chất xấu xa ông Tuyên, bất cập xã hội đương thời, chị người nạn nhân trực tiếp xã hội, cất lên tiếng nói, suy nghĩ, đánh giá, nhìn nhận thân trạng xã hội, giọng chua xót, mỉa mai sâu sắc “Ờ, nước vui thật, bí mật hết Để giữ uy tín cho người, tất thành mơng lung, mờ ảo, không mà lần” hay “Thế giới Ở tay vài người, chí người Lúc thích cho nổ, a lê hấp…đi đời hết” [8, tr 17, 19] 53 Tóm lại, giọng hài hước, giễu nhại xem vũ khí vơ hình đắc dụng mà nhà văn sử dụng để cơng vào thói xấu, mặt trái xã hội ngày lan rộng sống đại Tuy nhiên, đề cập đến vấn đề nhạy cảm, song giọng điệu hài hước, giễu nhại góp phần giảm bớt độ căng thẳng, đem lại cho người đọc cảm giác thoải mái, nhẹ nhàng 3.3.2 Giọng trữ tình, thương cảm Giọng điệu trữ tình thương cảm bắt gặp nhiều truyện ngắn viết người phụ nữ Lê Minh Khuê Là bút nữ, Lê Minh Khuê thấu hiểu tâm tư, tình cảm người giới, hiểu nỗi đau mát mà người phụ nữ phải gánh chịu Mặc dù thời đại có nhiều thay đổi, song họ nạn nhân nhiều vấn nạn, đặc biệt bất bình đẳng giới Khơng hà khắc, cay nghiệt người phụ nữ Tiếng thở dài qua rừng kim tước Hồ Anh Thái, người phụ nữ truyện ngắn Lê Minh Khuê đa số có số phận may mắn Trong Một chiều xa thành phố, người đọc xúc động với hình ảnh Viện, cô gái thông tin xinh đẹp làm công tác chiến trường, trở với sống thời bình bỏ dở đại học, theo tiếng gọi tình yêu, để gánh nặng cái, cơm áo gạo tiền ghì chặt lấy chị Với chất giọng trữ tình, cảm thương, nhà văn đọc nỗi niềm riêng tư đời nhân vật Cũng chất giọng thương cảm, Lê Minh Khuê lại đưa người đọc đến với chân dung nhà khoa học truyện ngắn Một buổi chiều thật muộn Chị Hằng người phụ nữ thành đạt, lúc nghiêm túc cơng việc song ngờ tận sâu đáy lịng chị ln nhen nhóm tình u với thời tuổi trẻ đầy lãng mạn, mơ ước Viết chị với giọng tâm tình, thơng cảm sẻ chia sâu sắc, Lê Minh Khuê thấu hiểu nỗi đau mà người phụ nữ phải gánh chịu Ngoài ra, giọng trữ tình, thương 54 cảm cịn sử dụng nhiều tác phẩm Lê Minh Khuê Câu chuyện tác thành, Quà biển, Thành phố nhà cao,… Giọng trữ tình, thương cảm không Lê Minh Khuê sử dụng để bày tỏ thái độ cảm thông, chia sẻ số phận bất hạnh người phụ nữ mà đơi lúc cất lên để xua tù túng, chật hẹp, đau khổ, gieo vào lòng người ước mơ, hi vọng sống: “Nước hạt thấm vào đất, vào thông trồng Nước rửa bụi nơi rừng thông già Lá thơng bong có màu xanh ngăn ngắt, màu say mê, có lần đứng nhìn mẹ…Có mưa mẹ cười Cỏ nảy mầm, rẫy hai mẹ làm đất xong trồng Còn bố, mưa làm mát dịu nỗi bứt rứt lịng bố” [9, tr 66] Hình ảnh mưa xuất cuối truyện ngắn Thành phố nhà cao, phần mở tâm hồn vốn chai sạn Cáy ước mơ nhỏ nhoi song thật bình dị Lê Minh Khuê thấu hiểu mát, nỗi lòng cậu bé 14 tuổi đầu phải bươn chải vào đời để kiếm ăn Giọng kể nhẹ nhàng, sâu lắng xen lẫn cảm thương, nhà văn thổi vào tâm hồn Cáy luồng gió mới, tiếp thêm niềm tin, sức mạnh cho cậu bé bước tiếp chặng đường đời 3.3.3 Giọng chiêm nghiệm, triết lý Khác với nhà văn thời, Lê Minh Kh có thiên hướng tìm kiếm ý nghĩa triết học nhân sinh qua biểu cụ thể, sinh động đời sống Trong truyện ngắn chị, giọng triết lý có thể qua quan niệm sống chủ quan người, có người trực tiếp chứng kiến việc rút Với nhiều cung bậc khác song thể cách triệt để dụng ý tác giả Trong truyện ngắn Mờ mờ nhân ảnh phải chứng kiến tha hóa, sa đọa Ngọc, gái xuất thân gia đình có truyền thống làm cách mạng lại làm nghề kéo khóa quần nhà hàng Nhân vật đau đớn, kinh tởm anh cố tìm 55 cho lý để thông cảm cho nghề hạ đẳng mà cô gái làm nhà hàng Ngọc trải qua Khơng nhìn nạn nhân xã hội với thái độ thông cảm, sẻ chia mà thông qua kinh nghiệm trải, lăn lộn sống nhiều năm nhân vật tơi rút triết lý sống: “Tiền nong hợp lý bắt bẻ mà chê? Dạo học đại học nhét vào đầu đủ thứ trời biển đúc kết từ thiên kinh vạn nghĩ dự án để ăn phần trăm cần biết mặt chữ làm Càng chữ khơng phải ngập ngừng liêm sỉ Hiếm nơi mặt đất có kẻ phơi mặ t ngày khơng đồng xu lại có kẻ qua đêm vơ tiền tỉ Biết hội chẳng đến nhiều với tội khơng đếm” [9, tr 37] Nhân vật Đức truyện ngắn Cơn mưa cuối mùa từ trải nghiệm thân đưa qui luật: “Không người lên mãi, vĩ đại mãi được” [11, tr 212] Anh nhận điều rằng, đời ln có hai mặt, hạnh phúc ln liền với chia ly, người phải điều hịa thân mình, có đứng vững sống Còn Bi kịch nhỏ, Lê Minh Khuê không nhân vật tự rút nhận xét, đánh giá sai lầm ơng bác mà trao nhiệm vụ cho nhóm phóng viên chuyến xe với chị Lần lượt bóc gỡ, làm rõ sai lầm nhân vật ông Tuyên, cuối họ đưa kết luận: “Có nhiều chết Mà tránh Đi làm ban đêm có đâu Việc phải cho hàng ngàn người tay khơng phơi bãi trống Đó hành động kẻ thích nhìn người ta bất lực” [8, tr 16] Tân Một buổi chiều thật muộn, sau chứng kiến cảnh tượng Viện, người bạn thân rút triết lý sống gia đình thời đại thật sâu sắc: “Trong giới bực bội nhức đầu này, gia đình cần dịng nước mát khơng phải sức nóng trận đụng độ bỏng rát” [8, tr 146] 56 Có thể nói, giọng triết lý đem lại cho ngòi bút Lê Minh Khuê nhìn sắc sảo tất vấn đề sống Những mà nhà văn gửi gắm, triết lý tác phẩm suy nghĩ, cảm nhận hời hợt, thiếu cứ, mà để đúc kết học, kinh nghiệm sống sâu sắc đó, nhà văn phải đánh đổi tất trải nghiệm, lăn lộn nhiều năm sống thân 57 KẾT LUẬN Trong dịng chảy văn học Việt Nam đương đại, Lê Minh Khuê bút sắc sảo, gắn bó gần hết đời với thể loại truyện ngắn Hơn 30 năm sáng tác trải nghiệm chị để lại tập truyện ngắn dày dặn số trang ý tưởng, vấn đề đặt tác phẩm Với hành trình sáng tạo miệt mài, cần mẫn, Lê Minh Khuê thực tạo hình ảnh, vị văn đàn Nhìn lại chặng đường văn Lê Minh Khuê, thấy Lê Minh Khuê có nhiều nỗ lực việc làm thể loại, truyện ngắn chị mạnh dạn khai thông nhiều vùng thực mới, kể vùng thực khắc nghiệt Đến với truyện ngắn Lê Minh Khuê người đọc tiếp xúc với phim tư liệu xã hội Việt Nam với đầy đủ gam màu tối, sáng Ở đồng tiền với sức mạnh vạn làm suy vi giá trị đạo đức, làm băng hoại lối sống đẹp vốn tồn lâu đời tâm thức người Việt Ở người đọc cịn bắt gặp nhiều hạng người, từ quan chức, người trí thức, nghệ sĩ người bình dân, song tất trượt dài dốc tha hóa, cám dỗ vật chất Bên cạnh chân dung người nhân hậu, thiện thảo, gương nghị lực biết vượt qua hồn cảnh để sống có ích Phác họa tranh sống, dù mảng màu Lê Minh Kh ln khao khát góp phần cải thiện xã hội Ngợi ca đẹp để thắp sáng niềm tin hi vọng, vạch trần xấu, ác để thức tỉnh lương tâm, nhân tính người Đó thơng điệp mà Lê Minh Khuê muốn gửi gắm đến độc giả sau trang truyện ngắn Cùng với phát triển mặt nội dung, truyện ngắn Lê Minh Khuê đạt nhiều bước tiến đáng kể lĩnh vực nghệ thuật Vận dụng linh hoạt phương thức trần thuật, kết cấu mẻ, cách tân theo hướng 58 đại, giọng điệu sinh động, uyển chuyển…tất góp phần tạo cho truyện ngắn Lê Minh Khuê sắc diện hấp dẫn người đọc Bên cạnh thành công đạt được, truyện ngắn Lê Minh Khuê không tránh khỏi mặt hạn chế Đi sâu vào khai thác vấn đề nhức nhối xã hội đôi lúc truyện ngắn Lê Minh Khuê phản ánh gay gắt, khắc nghiệt, thêm vào việc sử dụng ngôn ngữ suồng sã, thô tục phần đem lại cảm giác khó chịu, khiến cho người đọc dễ hiểu nhầm mục đích sáng tác chị Song hạn chế nhỏ, khơng có tác động đáng kể đến hành trình sáng tạo nghệ thuật vị trí chị văn đàn Hiểu biết thêm hạn chế giúp có góc nhìn tồn diện tác phẩm, vận động bút pháp bút truyện ngắn sắc sảo 59 TÀI LIỆU THAM KHẢO Thái Phan Vàng Anh (2010), “Ngôn ngữ trần thuật truyện ngắn đương đại”, Tạp chí Văn Học (456) Lại Nguyên Ân (1999), 150 từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội Phan Cự Đệ (2004), Văn học Việt Nam kỉ XX, (quyển 2, tập 8), Nxb Giáo Dục, Hà Nội Nguyễn Thị Đạm (2008), Đặc sắc truyện ngắn Lê Minh Khuê, Luận văn Thạc sĩ (Đại học Vinh) Vũ Hà (2008), “Một cốt cách văn chương”, http://webcache.googlurer.content.com Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2004), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội Lê Thị Đức Hạnh (1992), “Lê Minh Khuê ngòi bút truyện ngắn sung sức”, Tạp chí Khoa học – Phụ nữ, (2) Lê Minh Khuê (1993), Bi kịch nhỏ, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội Lê Minh Khuê (2006), Màu xanh man trá, Nxb Phụ nữ, Hà Nội 10 Lê Minh Khuê (2009), Một qua đường, Nxb Hội nhà văn 11 Lê Minh Khuê (2009), Những sao, trái đất, dịng sơng, Nxb Phụ nữ, Hà Nội 12 Phùng Ngọc Kiếm (2000), Con người truyện ngắn Việt Nam 1945 – 1975, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội 13 Nguyễn văn Long, Lã Nhâm Thìn (2006), Văn học Việt Nam sau 1975 vấn đề nghiên cứu giảng dạy, Nxb Giáo dục, Hà Nội 14 Nguyễn Thị Mai (2010), Nghệ thuật trần thuật truyện ngắn Lê Minh Khuê, Khóa luận tốt nghiệp (Đại học Đà Nẵng) 15 Nguyễn Đăng Mạnh (2004), Từ điển tác giả - tác phẩm văn học Việt Nam dùng nhà trường, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội 60 16 Trung Nguyễn (1993), “Bi kịch nhỏ truyện ngắn khơng trung thực”, Báo Sài Gịn giải phóng, (5/9) 17 Trần Đình Sử (2004), Tự học, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội 18 Hồ Anh Thái (2003), Lê Minh Khuê người đàn bà “viễn thị”, Nxb Phụ nữ, Hà Nội 19 Bùi Việt Thắng (1993), “Một thể nghiệm Lê Minh Khuê truyện ngắn”, Tạp chí Văn Hố, (5) 20 Bùi Việt Thắng (2008), “Ấn tượng Lê Minh Khuê”, http://cafesangtao.com, (5) ... Truyện ngắn Lê Minh Khuê tiến trình truyện ngắn sau 1975 Chương 2: Truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 – tranh thực nhiều màu sắc Chương 3: Phương thức biểu hiện thực sống truyện ngắn Lê Minh Khuê. .. lực Lê Minh Khuê hành trình sáng tạo 1.2 TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ TRONG DÒNG CHẢY TRUYỆN NGẮN SAU 1975 1.2.1 Vài phác thảo tranh truyện ngắn sau 1975 Bước khỏi chiến tranh với tâm người thắng cuộc, ... Minh Khuê sau 1975 Chương TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ TRONG TIẾN TRÌNH TRUYỆN NGẮN SAU 1975 1.1 LÊ MINH KHUÊ - NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG ĐỜI, NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG VĂN 1.1.1 Những chặng đường đời Cuộc đời yếu