ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN BÁO CÁO TỔNG KẾT XÂY DỰNG TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ NGÔN NGỮ HỌC GIẢI THÍCH VÀ ĐỐI CHIẾU ANH – VIỆT Chủ nhiệm đề tài: Trần Thủy Vịnh Tp Hồ Chí Minh, 2013 MỤC LỤC A B 44 C 60 D 132 E 165 F 186 G 201 H 217 I 228 J 252 K 253 L 255 M 281 N 305 O 318 P 326 Q 360 R 363 S 380 T 414 U 427 V 431 W 435 X 437 Y 438 Z 439 TÀI LIỆU THAM KHẢO 441 A abbreviation (n) dạng viết tắt/dạng rút gọn Phương thức tạo đơn vị/tổ hợp từ vựng cách lược bớt phần đơn vị có với nhiều dạng phân biệt khác Dạng tắt giữ lại chữ đầu từ từ cấu thành, đồng thời phát âm riêng lẻ chữ (initialism/alphabetisms): BBC (British Broadcasting Corporation), EU (European Union); dạng tắt giữ lại chữ đầu từ từ cấu thành, đồng thời phát âm chữ từ đơn (acronyms): NATO (North Atlantic Treaty Organisation), laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation); dạng tắt cách lượt bớt phần đơn vị từ vựng có (clipped form/clippings), thường phần cuối: ad (advertisement), math (mathemactics), phần đầu: plane (airplane), phần đầu lẫn phần cuối: flu (influenza); dạng tắt kết hợp từ hai phần hai từ khác (blends): sitcom (situation comedy), motel (motor hotel) abessive (adj/n) (nh abessive case) vô cách Thuật ngữ sử dụng miêu tả ngữ pháp nhằm loại biến tố (inflection) biểu đạt nghĩa “thiếu vắng” (absence); tiếng Anh, cách diễn đạt chủ yếu giới từ without Vô cách (the abessive case/ the abessive) tìm thấy ngơn ngữ tiếng Phần Lan, với cách kế cận (adessive), cách định vị (inessive) số cách khác diễn đạt nghĩa không gian thời gian “cục bộ” ablative (adj/n) công cụ cách; ly cách Trong số ngôn ngữ diễn đạt mối quan hệ ngữ pháp phương tiện biến tố, thuật ngữ nhằm hình thái diễn đạt danh ngữ (thường danh từ đại từ đơn lẻ), sử dụng biểu đạt mang nghĩa định vị/vị trí cơng cụ Tiếng Anh khơng có cách cơng cụ tiếng Latin, sử dụng phương tiện khác (chẳng hạn giới từ with, from by) để diễn đạt khái niệm này, vd He did it with his hand abrupt (adj) đột ngột Thuật ngữ nét khu biệt âm vị học Đây hình thức viết tắt cụm từ “abrupt release” (buông đột ngột), tượng âm bị buông cách đột ngột sau phá vỡ chỗ tạo ách tắc (gọi vị trí cấu âm âm vị) đường luồng từ phổi ngồi, giống phụ âm bật hơi; đối lập với “delayed release” – buông dần, thường dùng để mô tả tượng luồng buông đều, qua khe hẹp phát âm âm xát absolutive (adj/n) (nh absolute case) tuyệt (đối) cách Thuật ngữ sử dụng miêu tả ngữ pháp số ngơn ngữ có hệ thống khiển cách (ergative) tiếng Eskimo tiếng Georgia Trong hệ thống này, có giống mặt hình thức bổ ngữ động từ ngoại động (transitive verb) chủ ngữ động từ nội động (intranstive verb) (nghĩa chúng thể cách giống nhau), chúng xem dạng “tuyệt đối cách”: chủ ngữ động từ ngoại động sau xem dạng “khiển cách” absorption (n) hút vào Thuật ngữ âm vị học hút vào khơng khí vào phía họng trình phát âm âm tố Đây xem đặc điểm phát âm ngơn ngữ có điệu abstract (n) danh từ trừu tượng Danh từ biểu thị khái niệm, xác định hành động đặc tính trạng thái trừu tượng hóa khỏi thực tế, đối lập với danh từ cụ thể academic style phong cách kinh viện Phong cách có đặc điểm sử dụng từ ngữ trừu tượng cấu trúc có tính chất sách lời nói accent (n) giọng; trọng âm Giọng: dấu hiệu âm học cách phát âm giúp nhận diện người phát âm đến từ địa phương hay tầng lớp xã hội Trọng âm: nhấn mạnh âm tiết chuỗi âm hay lời nói Trọng âm khơng thể cường độ mà thể cao độ trường độ âm acceptability (n) (phạm vi) chấp nhận được/(phạm vi) khả chấp Phạm vi ngữ liệu ngôn ngữ người ngữ xem chấp nhận ngơn ngữ Phát ngơn khả chấp (acceptable utterance) phát ngơn xem bình thường chấp nhận Trên thực tế, việc xác định tính khả chấp phát ngơn khó Người ngữ nhiều khơng đồng ý với phát ngơn bình thường, chí chuẩn mực Một lý cho điều họ có khác biệt theo vùng miền, bối cảnh xã hội, tuổi tác, ưa thích mang tính cá nhân, v.v Một phát ngơn dường bình thường phương ngữ lại không chấp nhận phương ngữ khác, vd I ain’t, I be, I am Nhiều điều phụ thuộc vào việc mà người dạy dỗ để tin hình thức ngơn ngữ hình thức khác sai Chẳng hạn, có nhiều người khơng chấp nhận, không xem chuẩn tắc loại câu I will go tomorrow (thay cho I shall go tomorrow), This is the man I spoke to (thay cho This is the man to whom I spoke) Theo nhà ngôn ngữ học, tất phát ngôn chấp nhận từ trước đến có phận cộng đồng ln sử dụng chúng lời nói văn viết Vấn đề cần xem xét việc xác định phận cộng đồng sử dụng phát ngôn cụ thể tình Trong phương ngữ, phát ngơn chấp nhận ngữ cảnh lại chấp nhận ngữ cảnh khác Các nhà ngôn ngữ học phân định nhiều loại kỹ thuật khác để khảo sát tính khả chấp ngơn ngữ Các loại kỹ thuật thường có hình thức u cầu người ngữ đánh giá đặc tính ngơn ngữ phát ngơn mà tính khả chấp chúng đáng ngờ Chẳng hạn phát ngôn I think it’s the money they’re charging is one thing nhiều người cho có vấn đề Công việc nhà ngôn ngữ học xác định lỗi thuộc người nói đặc tính thơng thường hệ thống ngôn ngữ Nếu thuộc sau (đặc tính thơng thường hệ thống ngơn ngữ) đặc tính phong cách riêng đặc trưng nhóm xã hội v.v Những khảo sát liên quan chất ngơn ngữ hiển nhiên có thang độ đánh giá rộng, bao gồm nhiều tư liệu viên số lượng ngữ liệu câu lớn; tốn nhiều thời gian thường khơng thể xử lý hết Một phát ngôn “bất khả chấp” đánh dấu hoa thị (*); cịn khơng thể xác định tính khả chấp đánh dấu hỏi (?), sau: *The wall was arriveed before ?The wall was arrived before the army sent by the king Quy ước sử dụng để biểu thị tính khơng tính khơng thể xác định sai ngữ pháp câu Trong lý thuyết ngôn ngữ học, khác biệt tính khả chấp tính câu quan trọng Một câu phương diện ngữ pháp, nghĩa theo quy tắc ngữ pháp ngơn ngữ, lại có khả không chấp nhận nhiều lý khác Chẳng hạn việc áp dụng lặp lặp lại quy tắc nên cấu trúc nội câu trở nên phức tạp vượt khả truy cập người nghe/người đọc: giới hạn việc áp dụng quy tắc ngữ pháp minh họa cách lồng câu phức hợp This is the malt (mạch nha) that the rat that the cat killed ate; câu chấp nhận nhiều so với câu This is the malt that the rat ate, cho dù chúng thiết lập phương tiện ngữ pháp giống Trong Lý thuyết ngôn ngữ học tạo sinh (Generative Linguistic Theory), đa dạng tính khả chấp phân tích bình diện thực hiện/sử dụng ngữ pháp (performance), tính ngữ pháp (grammaticality), tương phản với bình diện thẩm năng/kiến thức ngữ pháp (competence) accessibility (n) khả truy cập Thuật ngữ phái sinh từ tâm lý học sử dụng ngôn ngữ học tâm lý để mức độ mà người nói lục tìm trí nhớ đơn vị ngôn ngữ Một chứng cho khả truy cập “có vấn đề” việc khơng thể nhớ điều đó, chẳng hạn tên người, vật mà biết, chẳng sau lại nhớ (tongue-slip phenomena); có chứng khác, thể lần mà người nói tốn nhiều hay thời gian để truy cập cấu trúc mức độ phức tạp khác accessibility hierarchy tôn ty truy cập Thuật ngữ Ngữ pháp quan hệ (Relational Grammar) để quan hệ phụ thuộc tuyến tính xem (định đề) thực thể hữu danh (nominal entities) mà kiểm định khả áp dụng quy tắc ngữ pháp Trong hệ tôn ty thực thể chuỗi tuân thủ quy tắc ngữ pháp tự so với đơn vị bên phải Chẳng hạn danh từ có chức định danh chủ ngữ có khả truy cập (accessible) dễ dàng đơn vị có chức bổ ngữ trực tiếp; cịn bổ ngữ trực tiếp dễ dàng truy cập bổ ngữ gián tiếp, v.v Khái niệm áp dụng nhiều lĩnh vực ngữ pháp khác nhau, vd việc thành lập cú quan hệ (relative clause), sử dụng từ phản (reflexives) lượng từ (quantifiers) Tuy nhiên việc sử dụng quy tắc cách đầy đủ cịn tìm hiểu accessible (adj) có khả truy cập x accessibility hierarchy accessory meaning nghĩa bổ sung Ý nghĩa phụ kèm theo ý nghĩa accidence (n) vĩ tố/biến tố Hầu hết ngữ pháp truyền thống thừa nhận biến tố tiểu loại với cú pháp (syntax) nhằm biến thể biểu thị ngữ pháp cấu tạo từ cách (case), (tense), số (number), giống (gender) Trong tiếng Anh, có khác biệt walk, walks, walking walked boy, boys, boy’s boys’ Sự khác biệt xem thuộc phận hình thái học (accidence) thuộc ngữ pháp Trong ngôn ngữ học, thuật ngữ sử dụng tượng luận bàn tiêu đề hình thái học xem cách thức cấu tạo từ accommodation (n) (nh convergence) (lý thuyết) thích nghi; (giả định) thích nghi (Lý thuyết) thích nghi: lý thuyết ngơn ngữ học xã hội có mục đích giải thích lý người thay đổi phong cách nói (accommodate) để trở nên giống (hoặc giống) người đối thoại Chẳng hạn, số lý người nói biến đổi cho giống với kiểu mẫu lời nói người nghe mong muốn đồng nhất, gần gũi với người nghe, nhằm có đồng thuận xã hội đơn giản gia tăng tính hiệu tương tác giao tiếp (Giả định) thích nghi: Trong nghĩa học (semantics) dụng học (pragmatics), thuật ngữ dùng chấp nhận người nghe tiền giả định (presupposition) riêng người nói, khơng thuộc phần “nền tảng” hiểu biết chung có từ trước hai người Chẳng hạn nghe “All Mary’s children” người nghe chấp nhận giả định Mary có con, cho dù trước chưa biết việc Sự chấp thuận nhờ vào quy tắc mơ hình hóa, chép tiền giả định vào trình (representation) diễn ngơn trước accomplishment (n) tình/q trình đoạn tính hữu đích Một phạm trù nhà triết học người Mỹ Zeno Vendler (sn.1900) sử dụng phân loại vị từ (predicate) theo bình diện đặc tính thể (aspect) Vị từ đoạn tính hữu đích biểu thị loại tình có tính q trình, có thời đoạn đạt tới điểm; vd vị từ build thuộc loại này, có thời lượng (durative) hữu đích (telic) Trong hệ thống, vị từ đoạn tính hữu đích tương phản với hai loại vị từ trình (gồm vị từ điểm tính hữu đích (achievement) vị từ hoạt động (activity)) với vị từ trạng thái (state predicate) accusative (adj/n) đối cách Ở ngơn ngữ có mối quan hệ ngữ pháp diễn đạt phương tiện biến tố (inflection), thuật ngữ nhằm hình thức cụ thể danh ngữ (thường danh từ đại từ) bổ ngữ động từ Chẳng hạn tiếng Latin, I see the man “Video hominem” “Video homo”, đồng thời “hominem” chia theo đối cách Các nhà ngôn ngữ học nhấn mạnh điều dẫn đến hiểu lầm việc sử dụng thuật ngữ “đối cách” ngơn ngữ khơng có từ biến hình theo cách Chẳng hạn tiếng Anh, từ bổ ngữ động từ thường không phụ thuộc vào trật tự từ (word-order), câu Dog bites postman có tiếp thể/bị thể (recipient) hành động hiển nhiên postman Vì số ngữ pháp truyền thống cho postman xem đối cách, lại khơng có thay đổi mặt hình thức việc sử dụng từ chủ ngữ bổ ngữ (Postman bites dog) Nhiều nhà ngôn ngữ học cho việc sử dụng thuật ngữ dễ gây nhầm lẫn tránh sử dụng bối cảnh Trong tiếng Anh, có ví dụ hình thức “đối cách” thực vài đại từ, vd He saw him, She saw her, The man whom I saw; dù vậy, trường hợp nhiều nhà ngôn ngữ học thích sử dụng thuật ngữ trung hịa hơn, “cách bổ ngữ” (“objective case”), để tránh liên tưởng đến ngữ pháp truyền thống Sự phân biệt rõ ngơn ngữ có đối cách (ở chủ ngữ vị ngữ phân biệt với phương tiện hình thái học) ngơn ngữ có khiển cách (ergative languages); đơi động từ khiển cách gọi động từ phi đối cách (unaccusative verb) achievement (n) tình/q trình điểm tính hữu đích Phạm trù nhà triết học người Mỹ Zeno Vendler (sn.1900) sử dụng phân loại vị từ (predicate) theo bình diện đặc tính thể (aspect) Vị từ đoạn tính hữu đích biểu loại tình trình diễn lập tức; chẳng hạn arrive vị từ thuộc loại có đặc tính điểm tính (punctual) Trong hệ thống, vị từ đoạn tính hữu đích tương phản với hai vị từ q trình (vị từ đoạn tính hữu đích (accomplishment) vị từ hoạt động (activity)) với vị từ trạng thái (state predicate) acoustic cue x acoustic feature acoustic feature đặc trưng âm học Đặc trưng âm lời nói mơ tả góc độ vật lý học; chẳng hạn tần số, biên độ, âm vực, cao độ, trường độ, hoà âm, Trong lý thuyết nét khu biệt âm vị học Jakobson Halle, đặc trưng âm học tiêu chí chủ yếu xác định cặp đối lập nhằm xây dựng hệ thống ngữ âm ngôn ngữ acoustic phonetics ngữ âm học âm học Một phân ngành ngữ âm học chuyên nghiên cứu đặc trưng vật lý âm lời nói Phân ngành thường sử dụng dụng cụ, phần mềm chuyên dụng để khảo sát âm ngôn ngữ; dựa số kiến thức vật lý học tốn học acquisition (n) (q trình) thụ đắc Thuật ngữ sử dụng nghiên cứu phát triển ngôn ngữ trẻ em nhằm trình kết việc học (thụ đắc - acquiring) lĩnh vực cụ thể ngôn ngữ cuối tồn ngơn ngữ Thuật ngữ “thụ đắc ngôn ngữ trẻ em” (‘child language acquisition’) dùng lĩnh vực nghiên cứu có liên quan Q trình thụ đắc bao gồm giả định thừa nhận “giai đoạn” thụ đắc xác định theo thời gian liên quan đến khía cạnh khác hành vi thường áp dụng cho trẻ em; có nhiều tranh luận đáng quan tâm chất “chiến lược” học tập sử dụng q trình thụ đắc ngơn ngữ Một số nhà lý luận phân biệt trình thụ đắc (acquisition) phát triển (development) Thụ đắc nhằm việc học ngơn ngữ (âm vị học, ngữ pháp, nghĩa học), cịn phát triển việc sử dụng cụ thể quy tắc tình ngơn ngữ xã hội gia tăng không ngừng Một số nhà nghiên cứu khác lại không phân biệt rõ hai thuật ngữ xem chúng thay cho Trong Ngôn ngữ học tạo sinh (Generative Linguistics), thuật ngữ cách thức thụ đắc ngôn ngữ (language acquisition device) dùng để mơ hình thụ đắc ngơn ngữ mà trẻ em xem có khả bẩm sinh để thụ đắc cấu trúc ngôn ngữ Quan điểm đối lập với quan điểm xem thụ đắc ngơn ngữ q trình học-bắt chước trình “phản xạ” 428 nghĩa từ vựng người lớn trẻ em Trong mở rộng chưa triệt để, đơn vị từ vựng trẻ em có phạm vi áp dụng hẹp so với đơn vị từ vựng tương đương người lớn, vd cat dùng để nói đến mèo cụ thể underlying (adj) (structure) cấu trúc sâu/chìm Thuật ngữ sử dụng để cấp độ biểu đạt trừu tượng/ cấp độ biểu đạt lý thuyết câu giả định để giải thích mơ hình có liệu thực nghiệm ngôn ngữ Khái niệm biểu đạt/trình chìm (underlying representation) hình thức chìm (underlying form) trung tâm Ngữ pháp tạo sinh Thuật ngữ cấu trúc chìm (deep structure) sử dụng cơng trình Aspects of the Theory of Syntax, mà từ cấu trúc bề mặt tạo phương thức cải biến unification (n) hợp Thuật ngữ sử dụng để thao tác trung tâm số lý thuyết ngữ pháp, gọi “cách tiếp cận ngữ pháp dựa hợp nhất” (‘unificationbase approache’) Sự hợp hòa trộn hai loại mô tả (description) ngữ pháp để thiết lập loại cụ thể kết hợp đặc tính hai loại ban đầu Chẳng hạn, danh từ loại mô tả D1 định rõ tính đếm khơng định rõ cách (case), D2 danh từ định rõ cách khơng định rõ tính đếm Sau hai loại mơ tả hợp lại thao tác tiến hành hai loại ban đầu thể loại hợp (mới tạo thành) Cách tiếp cận có ưu điểm phân tích ngữ pháp, cho phép ngữ pháp định rõ hạn lệ ngôn ngữ mà cho biết quy tắc mà hạn lệ áp dụng: bỏ qua số lượng hợp mà định rõ phạm trù cách đầy đủ Sự hợp áp dụng quy tắc Vì thế, cách tiếp cận có ưu điểm phân tích cú pháp ngành điện tốn, cho phép phân tích “làm việc” việc mơ tả phận, thông tin phạm trù ngữ pháp tích lũy xử lý mục từ khác từ vựng unit (n) (noun) đơn vị Thuật ngữ thường dùng để thực thể/yếu tố cấu thành nên 429 chỉnh thể Tuy nhiên theo trường phái ngôn ngữ học Halliday, thuật ngữ có cương vị đặc biệt để bốn phạm trù chính, phạm trù khác cấu trúc, loại hệ thống Đơn vị phần ngơn ngữ, có chứa kiểu mẫu ngữ pháp mà có chọn lựa mặt ngữ pháp Chẳng hạn, đơn vị câu gồm đơn vị cú, Trong số loại ngữ pháp miêu tả, thuật ngữ danh từ đơn vị (noun unit) sử dụng nhiều so với thuật ngữ danh từ đếm (countabe noun) universal (adj/n) phổ quát/phổ niệm Thuật ngữ sử dụng ngôn ngữ học, đặc biệt Ngữ pháp tạo sinh, để đặc tính cho phổ biến tất ngôn ngữ Ngữ pháp phổ quát (Universal Grammar) thuật ngữ sử dụng để xác định mục đích người cho mục tiêu quan trọng ngôn ngữ học xác định xác hình thức khả hữu ngữ pháp loài người – đặc biệt giới hạn hình thức mà loại ngữ pháp nắm lấy Theo nghĩa rộng nhất, phổ niệm ngơn ngữ (language universal) tương đương với đặc tính chung ngơn ngữ lồi người, số nhà ngữ học xác định tên gọi song tính (duality), tính sáng tạo (creativity), tính phản (reflexiveness) tính chuyển vị/thay (displacement) Theo nghĩa này, phổ niệm đưa lý thuyết đặc tính ngơn ngữ lồi người - đặc tính ngơn ngữ cần thiết mặt sinh học – cho bước quan trọng việc tìm hiểu lực tri thức lồi người unmarked (adj) (có tính) khơng đánh dấu/vô trưng Thuật ngữ sử dụng ngôn ngữ học theo nhiều nghĩa khác nhau, để đặc tính ngơn ngữ mà trung hịa, phổ biến, trông chờ khái quát đặc tính tương ứng khác gọi đánh dấu (marked) Giá trị không đánh dấu (unmarked value) số cách tiếp cận thường gọi giá trị “mặc định” (‘default value’) xử lý theo điều kiện mà phạm trù phải gặp có thể, khơng cần phải gặp khơng thể, vd giá trị mặc định cho cách (case) đối cách (accusative) 430 utterance (n) phát ngôn Thuật ngữ dùng lời nói mà khơng có giả định phương diện lý thuyết (đối lập với khái niệm câu, có nhiều định nghĩa tuỳ theo lý thuyết ngữ pháp) Về bản, phát ngôn đơn vị xác định phương diện vật lý, có khả định nghĩa theo từ ngữ hàng ngày 431 V valid (adj) có hiệu lực/có giá trị Thuật ngữ sử dụng logic nghĩa học hình thức để miêu tả luận mà kết luận hệ logic cho tiền đề Một câu có giá trị câu có tính phương diện logic value (n) giá trị Thuật ngữ Ferdinand de Saussure đưa vào ngôn ngữ học để đặc tính chức thực thể xem xét bối cảnh hệ thống có quy tắc chi phối (rule-governed system) Theo quan điểm Ferdinand de Saussure, ngôn ngữ hệ thống từ độc lập, mà “giá trị” (value/valeur) từ có có mặt đồng thời từ khác, liên hệ qua khái niệm liên tưởng (asociation), đối vị (paradigmantic) kết hợp (syntagmatic) Khái niệm đóng vai trị trung tâm q trình phát triển sau ngơn ngữ học cấu trúc variable (adj/n) (tính) khả biến Thuật ngữ sử dụng phân loại ngữ pháp từ, để hai loại từ ngơn ngữ; loại lại gọi bất biến (invariable) Từ khả biến (variable word) từ biểu đạt mối quan hệ ngữ pháp thơng qua thay đổi hình thức, vd boy/boys, walk/walking, nice/nicer Từ bất biến (invariable/invariant word) không thay đổi cho dù chúng phân bố vị trí câu, vd in, on, and variable word từ khả biến x variable variation (n) tính biến đổi Trong nghiên cứu ngữ pháp phổ quát, thuật ngữ dùng đặc tính khác biệt khả hữu tìm thấy thơng qua ngơn ngữ Đối lập với đặc tính chia sẻ tất ngơn ngữ - tính phổ qt (universal) verb (n) động từ Thuật ngữ sử dụng phân loại ngữ pháp từ, để loại từ mà theo truyền thống định nghĩa từ biểu thị “hành động” (sự miêu tả 432 bị trích ngơn ngữ học có nhiều động từ mà nghĩa hiển khơng phải “hành động”, vd seem, be) Định nghĩa mặt hình thức động từ để thành tố cho thấy tương phản mặt hình thái học (tense), thể (aspect), thái (voice), thức mood), ngơi (person) số (number) Về mặt chức năng, thành tố đứng kết hợp với động từ khác (thành chuỗi động từ); sử dụng khung vị từ tối thiểu câu, đồng với chủ ngữ, vd she/wrote Nếu khung vị từ có thêm thành tố khác (vd bổ ngữ, phụ ngữ, trạng ngữ) động từ khơng phải loại từ khác ảnh hưởng đến việc chọn lựa phạm vi thành tố này; vd động từ put đòi hỏi bổ ngữ trạng ngữ nơi chốn He put the book on the table Vì vậy, nhiều lý thuyết ngữ pháp, động từ thành tố quan trọng cấu trúc câu Thuật ngữ verb phrase (động ngữ/chuỗi động từ) sử dụng theo hai nghĩa Theo truyền thống, nhóm động từ với nhau, có chức cú pháp động từ đơn lẻ, vd is coming, may be coming, get up to Trong ngữ (tổ hợp động từ (verbal group/verbal cluster)), có động từ (động từ mang nghĩa từ vựng) động từ khác bổ nghĩa cho (trợ động từ (auxiliary verb), động từ chuỗi (catenative verb)) Một động từ theo sau tiểu từ (tương tự hình thức giới từ hay trạng từ), nói chung, gọi động từ kết chuỗi (phrasal verb) Tính từ phái sinh từ “động từ” gọi verbal, thường sử dụng miêu tả ngữ pháp truyền thống (cần phải cẩn thận để tránh nhầm lẫn với ‘verbal’(“có lời”) nghĩa ‘spoken’ (“nói”), ‘verbal skill’ (“kỹ nói”), ‘verballize’ (“diễn đạt lời”),…); chẳng hạn “vị danh từ” - ‘verbal noun’ (là danh từ có hình thức nghĩa tương tự với động từ, vd smoking), vị tính từ - ‘verbal adjective’ (có hình thức nghĩa tương tự với động từ, vd interested) verbal adjective vị tính từ x verb verbal group (nh verbal cluster) tổ hợp động từ x verb verbal noun vị danh từ x verb vernacular (adj/n) ngôn ngữ/phương ngữ sở cộng đồng 433 Thuật ngữ sử dụng ngôn ngữ học xã hội để ngôn ngữ địa phương ngữ cộng đồng, chẳng hạn tiếng địa phương Liverpool, Berkshire, Jamaica, v.v Phương ngữ/thổ ngữ thường xem đối lập với khái niệm chuẩn mực (standard), ngôn ngữ chung (lingua franca), v.v… vocabulary (n) vốn từ Thuật ngữ sử dụng theo nghĩa thông thường, để tập hợp tất từ đơn vị tương đương với từ ngơn ngữ Có phân biệt, đặc biệt việc học từ vựng, vốn từ chủ động (active vocabulary) vốn từ bị động (passive vocabulary): vốn từ chủ động để số lượng từ mà người sử dụng, vốn từ bị động để từ vựng mà người hiểu biết không tự sử dụng voice (n) thái (chủ động/bị động) Phạm trù sử dụng miêu tả ngữ pháp cấu trúc câu, chủ yếu động từ, để diễn tả cách thức mà câu làm thay đổi mối quan hệ chủ ngữ bổ ngữ động từ không thay đổi nghĩa câu Sự phân biệt yếu chủ động bị động minh hoạ qua cặp câu vd The cat bit the dog The dog was bitten by the cat: câu chủ ngữ ngữ pháp hành thể (actor); câu thứ hai chủ ngữ ngữ pháp đích (goal) hành động – bị tác động bị động (passive) Có khác biệt việc nhấn mạnh khác biệt phong cách loại câu (điều ảnh hưởng đến việc chọn lựa người nói) nội dung thực hai câu giống Ở số ngơn ngữ, có tương phản nhiều (dạng) thái (voice) tìm thấy, chẳng hạn thái “trung hòa” (‘middle’) tiếng Hy Lạp (bao gồm động từ với nghĩa phản chỉ, vd She cut herself), có nhiều loại cấu trúc khác mà vai trị ngơn ngữ liên quan đến thái, chẳng hạn cấu trúc phản (reflexive), gây khiến (causative), “vô nhân xưng” (‘impersonal’) Những tương phản thái đánh dấu mặt hình thức động từ (vd biến hình, trật tự từ sử dụng trợ từ đặc biệt), nơi câu (vd cách sử dụng “tác thể” bị động (passive ‘agent’); thái bị động tiếng 434 Anh bao gồm ba yếu tố, I was kicked by a bull volition (n) ý nguyện/mong muốn Thuật ngữ sử dụng phân tích ngữ nghĩa phạm trù ngữ pháp, để loại quan hệ tác thể (agent) động từ (verb) Một cấu trúc động từ có tính ý nguyện (volitional verb) cấu trúc câu có hành động xảy kết việc chọn lựa tác thể, vd Mary left Một cấu trúc động từ phi ý nguyện (non-volitional) cấu trúc câu có tác thể khơng định ảnh hưởng đến hành động, vd Mary slipped Nhiều động từ cho phép hai diễn dịch (vd X touched Y – tình cờ có chủ đích?) Khái niệm có vai trị nêu bật tương phản phân tích ngữ nghĩa trợ động từ tiếng Anh: chẳng hạn nghĩa ý nguyện will câu I will go (theo nghĩa “chính tơi định đi”) phân biệt với nghĩa khác, chẳng hạn hành động miêu tả (They’ll sit there for hours) 435 W well-formed (adj) (sentence) câu chuẩn mực/câu ngữ pháp Thuật ngữ sử dụng ngôn ngữ học, đặc biệt Ngữ pháp tạo sinh để tính ngữ pháp/ tính chấp nhận được/ tính hợp thức (grammticality/well-formdness) câu Một câu ngữ pháp tạo quy tắc ngữ pháp; câu lệch chuẩn/ khơng chuẩn mực (ill formed) không tạo quy tắc ngữ pháp Thuật ngữ áp dụng cách tương đương cho cú pháp, ngữ nghĩa âm vị học well-formedness (n) tính hợp thức/tính chấp nhận x well-formed wh- từ nghi vấn whTừ viết tắt cho từ nghi vấn wh- (wh-word/ question word/ interrogative word) từ quan hệ (relative item) what, who, which, when, why, how, v.v Cách sử dụng thơng thường ngơn ngữ học có liên quan đến phụ ngữ (wh-complement), chuyển vị wh- (wh- movement), câu nghi vấn wh (wh-question) cú quan hệ wh (wh-relatives) “Câu nghi vấn wh-” (‘wh-question’) thuật ngữ sử dụng phân loại câu nghi vấn nhằm câu hỏi để hỏi Câu hỏi có từ để hỏi khác với câu hỏi có khơng (yes-no question) Thuật ngữ thơng thường sử dụng ngữ cảnh Ngữ pháp tạo sinh Một danh ngữ wh (wh-NP) danh ngữ nghi vấn wh (wh-word) (vd which car, what interest) Chuyển vị wh (wh-movement/wh-fronting/wh-preposing) sử dụng để quy tắc cải biến chuyển vị ngữ đoạn -wh (whphrase/wh-XP) đến vị trí đầu câu wh-movement chuyển vị wh- x whwh-question câu hỏi chuyên biệt x whword-formation (n) cấu tạo từ Theo nghĩa tổng quát nhất, thuật ngữ dùng để tồn q trình biến đổi hình thái học thành lập từ, bao gồm hai phận biến tố - 436 inflection (biến hình từ thể mối quan hệ ngữ pháp) phái sinhderivation (biến hình từ thể mối quan hệ từ vựng) Theo nghĩa hẹp hơn, trình thành lập từ để trình phái sinh, chia thành hai loại nhỏ “từ phức”/“từ ghép” (‘compositional’/‘compound’), (vd black bird thành lập từ thành tố tự black+bird), “từ phái sinh” (‘derivational’) thành lập cách thêm vào thành tố phụ thuộc –al, -ize, v.v., vd national, nationalize, v.v… word-order (n) trật tự từ Thuật ngữ sử dụng phân tích ngữ pháp để xếp từ theo chuỗi thành đơn vị ngôn ngữ lớn Một số ngôn ngữ (vd tiếng Anh, tiếng Việt) dùng trật tự từ phương tiện biểu đạt mối quan hệ ngữ pháp cấu trúc câu; ngôn ngữ khác (vd tiếng Latin) trật tự từ uyển chuyển mối quan hệ ngữ pháp biểu biến hình từ Trong Ngữ pháp tạo sinh, ngôn ngữ với trật tự từ tương đối cố định gọi ngôn ngữ có tính cấu hình (configurational language); ngơn ngữ khác có trật tự tương đối tự gọi ngơn ngữ phi cấu hình (non-configuration language) 437 X X-bar (adj/n) (hệ thống) X-bar Một hệ thống phân tích ngữ pháp phát triển ngơn ngữ học tạo sinh thay cho cách giải thích theo truyền thống cấu trúc ngữ đoạn (phrase structure) phạm trù từ vựng (lexical categories) Nó cho quy tắc ngữ pháp cấu trúc ngữ đoạn cần ràng buộc nhiều nhiều phạm trù ngữ đoạn cần thừa nhận Cụ thể, danh ngữ cần thiết phải thừa nhận phạm trù trung gian lớn danh từ nhỏ ngữ, vd very fast very fast car ngữ the very fast car Xhosa (n) (nh Xhosa) ngôn ngữ Bantu Ngôn ngữ Bantu khoảng năm triệu người Đông Nam Phi sử dụng; gọi Xosa trước gọi Kaffir Nó thuộc nhóm ngơn ngữ Nguni hệ thống chữ viết theo chữ Roman Một đặc tính thú vị tiếng Xhosa sử dụng phụ âm mút (click consonant), vay mượn từ ngôn ngữ Khoisan 438 Y Yes-no question câu hỏi có-khơng Thuật ngữ sử dụng phân loại câu hỏi để hình thức câu hỏi mà có lời đáp yes hay no Câu hỏi có-khơng thường đánh dấu mặt hình thức cách đảo trật tự chủ ngữ động từ, vd Is she going? Loại câu hỏi “đảo trật tự” tương phản với loại câu hỏi WH- (WH-question) Yo-ho-ho Theory Lý thuyết yo-ho-ho nguồn gốc ngôn ngữ Trong ngôn ngữ học lịch sử, tên gọi lý thuyết có tính suy đốn/tư biện nguồn gốc ngơn ngữ: cho ngơn ngữ đời người làm việc với họ nỗ lực tạo tiếng kêu, tiếng ầm có nhịp điệu dùng chung lẫn nhau; sau đó, tiếng kêu, tiếng ầm phát triển thành nhóm từ lặp lặp lại trở thành ngơn ngữ Bằng chứng việc sử dụng đặc tính ngơn điệu (prosodic feature) mang tính phổ quát (nhưng phần nhỏ cấu trúc ngôn ngữ) 439 Z zero (adj/n) zero Thuật ngữ sử dụng số lĩnh vực ngôn ngữ học để đơn vị trừu tượng/lý thuyết giả định phương pháp phân tích mà đơn vị khơng thực hóa mặt vật chất/hình thức chuỗi lời nói, ký hiệu Ø Chẳng hạn hình thái học tiếng Anh, áp lực hệ thống ngữ pháp để phân tích số nhiều N + plural dẫn đến việc số nhà ngơn ngữ học phân tích danh từ khơng đổi mặt hình thức, sheep deer N + plural, tính phức số (plurality) trường hợp thực hoá zero (hình tố zero - zero morph) “Thao tác zero” (‘zero operation’) loại gọi “thao tác đồng nhất” (‘identity operation’); nghĩa thành tố đầu vào đầu thao tác đồng Tương tự, bối cảnh ngữ pháp khác, thiếu vắng hình vị (morpheme) chỗ cho thường có mặt, điều kiện cụ thể, xem zero Chẳng hạn zero thức vô định (zero infinitive) nhằm vắng mặt to trước động từ tiếng Anh; quán từ zero (zero article) để vắng mặt quán từ xác định không xác định trước danh từ; tác tử/yếu tố liên kết zero (zero connector) He said he was coming, có that bị lược bỏ; ngữ trị zero (zero valency) động từ Ngữ pháp diễn trị (Valency Grammar) khơng có phụ ngữ/bổ ngữ (complement); cú liên hệ zero (zero ralative clause) the book I bought… Ở trường hợp He’s laughing, is he, số nhà ngôn ngữ học phân tích phần thứ hai câu hình thức lược giản động ngữ is he laughing, phần bị lược bỏ yếu tố hồi zero (zero anaphora) Zero tìm thấy phân tích âm vị học, vd khái niệm số loại tiếp điểm (juncture) âm vị zero (zero phoneme) để đưa thể song hành cấu trúc loại âm tiết (một chuỗi CV xem chuỗi CVC với C cuối zero) Zero đặc biệt gặp việc thiết lập công thức quy tắc tạo sinh, thuật ngữ nhằm đơn vị bị lược bỏ từ ngữ cảnh cho (“quy tắc lược bỏ” - ‘deletion rule’) Quy tắc thuộc loại “viết lại A zero, ngữ cảnh X-Y” (A →Ø/X-Y ) quy tắc áp dụng ngữ pháp, ngữ nghĩa 440 âm vị học zero anaphora hồi zero x zero zero article quán từ zero Một trường hợp cấu trúc ngữ pháp để vắng mặt quán từ xác định không xác định trước danh từ, vd I drank coffee (hai câu I drank a coffee I drank the coffee có nghĩa khác nhau) Có nhiều cặp từ khơng có quán từ trước từ thứ hai, vd a knife and fork,… zero connector yếu tố/ tác tử liên kết zero x zero zero infinitive thức vô định zero x zero zero morph hình tố zero x zero zero operation thao tác zero x zero zero phoneme âm vị zero x zero zero plural phức số zero Thuật ngữ dùng đặc tính danh từ có hình thức số hay số nhiều, vd sheep That sheep has two lambs Two sheep have died zero relative clause cú liên hệ zero x zero zeugma (n) lối kết hợp tương phản Cách sử dụng từ để bổ nghĩa chi phối hai (hay hơn) thành tố khác câu, từ tương hợp với số thành tố tương hợp với tất theo cách có quan hệ nghĩa khác Hiệu ứng tạo thường khơng tương hợp mặt ngữ nghĩa Một ví dụ cho trường hợp I’ve lost my money and my dignity (nhân phẩm); On his fishing trip, he caught three trouts (cá hồi) and a cold 441 TÀI LIỆU THAM KHẢO Tiếng Anh: The Routledge Linguistics Encyclopedia, Kirsten Malmkjam, Routledge, 2010 Concise Encyclopedia of Applied Linguistics, Margie Berns (editor- inchief), Keith Brown (coordinating editor), Elsevier Ltd, 2010 A Dictionary of Linguistics and Phonetics, David Crystal, Fifth Edition, Blackwell, 2008 The Concise Oxford Dictionary of Linguistics, P H Matthews, Second Edition, Oxford University Press, 2007 The Key Concepts in Language and Linguistics, R L Trask, Routledge, 2005 Key Concepts in Language and Linguistics, Geoffrey Finch, Padgrave Macmillan, 2005 Encyclopedia Dictionary of Language and Linguistics, Keith Brown (editor-in-chief), Elsevier Ltd, 2005 A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, R L Trask, Routledge, 2003 Dictionary of Lexicography, R.R.K Hartmann & Gregory James, Taylor and Francis e-Library, 2002 10 The Linguistics Encyclopedia, Kirster Malmkjar (editor), Routledge, 2002 11 The Handbook of Linguistics, Mark Aronoff & Janie Rees-Miller, Blackwell, 2002 12 An Encyclopedia Dictionary of Language and Languages, David Crystal, Penguin Books, 1994 13 International Encyclopedia of Linguistics, William Bright (Editor in Chief), Oxford University Press, 1992 14 The Cassell Dictionary of Literary and Language Terms, Christina Ruse & Marilyn Hopton,1992 442 Tiếng Việt: 15 777 khái niệm ngôn ngữ học, Nguyễn Thiện Giáp, Nxb ĐHQG – HN, 2010 16 Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học đối chiếu Anh Việt - Việt Anh, Cao Xuân Hạo, Hoàng Dũng, Nxb KHXH, 2005 17 Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học Việt-Anh-Pháp-Nga, Vương Toàn (chủ biên), Nguyễn Trọng Báu, Nguyễn Xuân Thơm, Nhà Xuất Từ điển Bách khoa, 2003 18 Từ điển giải thích thuật ngữ ngơn ngữ học, Nguyễn Như Ý (chủ biên), Hà Quang Năng, Đỗ Việt Hùng, Đặng Ngọc Lệ, Nxb Giáo dục, 1997 19 Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học Việt-Anh-Pháp-Nga, Lê Đức Trọng, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh,1993 20 Một vài ý kiến từ điển ngôn ngữ học, Nguyễn Đức Dương, báo điện tử Việt Báo (dẫn theo Thanh Niên), truy cập ngày 10/12/2009, http://vietbao.vn/Giao-duc/Mot-vai-y-kien-ve-mot-cuon-tu-dien-ngon-nguhoc/45124330/202/, 2003 21 http://ngnnghc.wordpress.com/ ... từ ngữ xác adnominal (adj) phụ ngữ/ định ngữ (của danh từ) Thuật ngữ số nhà ngữ pháp sử dụng nhằm thành phần danh ngữ bổ nghĩa cho danh từ (tương tự trạng ngữ cận trạng ngữ (adverbial)) tính từ, ... noun danh từ động vật/danh từ hữu sinh Danh từ định danh cho thực thể sống, tức người, động vật, đối lập với danh từ bất động vật/ danh từ vô sinh (inanimate noun) antecedent (n) tiền sở Thuật ngữ. .. định (indefinite/non-definite), phần dựa ngữ nghĩa phần dựa sở ngữ pháp Quán từ xuất trước danh từ tiếng Anh sau danh từ tiếng Thụy Điển articulation (n) cấu âm Thuật ngữ ngữ âm học dùng hoạt động