Nếu con sông Đà phải cảm ơn Nguyễn Tuân vì nhờ nhà văn mà nó mới được ghi tên trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại như một đối tượng thẩm mĩ, thì giống vậy, dòng sông Hương cũng phải cảm ơn nhà viết ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. Có thể nói hai con sông ấy chảy trong lịch sử hai vùng đất nước đã được hai nhà văn bắt mạch khơi dòng cho chúng chảy tiếp, uốn lượn bồng bềnh trôi trong miền đất văn chương đầy chất thơ, chất họa, chất nhạc... để rồi mãi...
Tiếp cận văn "Ai đặt tên cho dòng sông?" Nếu sông Đà phải cảm ơn Nguyễn Tuân nhờ nhà văn mà ghi tên lịch sử văn học Việt Nam đại đối tượng thẩm mĩ, giống vậy, dịng sơng Hương phải cảm ơn nhà viết ký Hoàng Phủ Ngọc Tường Có thể nói hai sơng chảy lịch sử hai vùng đất nước hai nhà văn bắt mạch khơi dòng cho chúng chảy tiếp, uốn lượn bồng bềnh trôi miền đất văn chương đầy chất thơ, chất họa, chất nhạc để tha thiết chảy tâm thức bạn đọc Đúng thiếu sót với xứ Huế, với học sinh không đưa Ai đặt tên cho dịng sơng? vào chương trình giảng dạy nhà trường phổ thông Bởi bút ký đặc sắc mà qua học sinh vừa làm quen với thể loại văn học, vừa biết đến phong cách bút ký Hoàng Phủ Ngọc Tường tinh tế tài hoa kết hợp nhuần nhuyễn chất trí tuệ tính trữ tình, chất nghị luận sắc sảo hiểu biết uyên bác tổng hợp từ vốn kiến thức phong phú triết học, văn hoá, địa lý, lịch sử, hội hoạ, âm nhạc, thơ ca… Đoạn trích sách Ngữ văn 12 đoạn miêu tả từ bắt đầu nơi rừng già, dịng sơng xi miền đất Châu Hố, uốn qua kinh thành Huế với biển Thế có cách tiếp cận tác phẩm vào hình tượng dịng sơng để phân tích với luận điểm: sông Hương - mãnh liệt nơi rừng già vùng thượng nguồn; sông Hương - êm đềm nơi đồng ngoại vi thành Huế; sông Hương - thơ mộng soi bóng kinh thành Huế; sơng Hương - day dứt chia tay Huế để với biển Tôi xin giới thiệu cách khác vào cách tiếp cận từ nhiều góc độ tác giả Hoàng Phủ Ngọc Tường vẽ lại địa đồ dịng sơng Hương mà đặc điểm địa lý thuộc thành phố - thành phố Huế Khởi nguồn từ rừng già, cường tráng mãnh liệt vượt qua cánh rừng Trường Sơn, uốn lượn quanh co qua miền Châu Hoá, theo hướng Nam Bắc qua điện Hòn Chén vòng qua đất bãi Nguyệt Biều ôm lấy chân đồi Thiên Mụ xuôi Huế, gặp thành phố cồn Giã Viên uốn sang Cồn Hến, khỏi kinh thành dịng sơng liền chếch phía Bắc trơi sắc màu vùng ngoại ô Vĩ Giạ, lưu luyến với kinh thành mà lại rẽ theo hướng đơng tây để gặp thành Huế lần thị trấn Bao Vinh trôi biển Sự xuất loạt địa danh văn hoá vốn gắn liền với xứ Huế thực khơng vơ tình, muốn nói với bạn đọc: sơng Hương thân, mặt, linh hồn xứ Huế Sông Hương lịch sử đất cố Từ thuở xa xưa dịng sơng biên thuỳ nước Đại Việt, sách Dư địa chí Nguyễn Trãi dịng sơng thiêng với tên Linh Giang cổ kính Đến kỷ XVIII ưỡn ngực đưa đồn qn Tây Sơn hùng dũng tiến Bắc đuổi quân Thanh xâm lược Từ kỷ XIX dịng sơng lại in bóng lăng tẩm đồ sộ chơn vùi giấc ngủ nghìn năm vua chúa nhà Nguyễn Xuân Mậu Thân 1968 dịng sơng lại mở lịng đón nhận dịng máu anh hùng người xứ Huế, yêu xứ Huế ngã xuống bảo vệ mảnh đất anh hùng Phác thảo lại lịch sử cách để nhà văn làm sống dậy dịng sơng Hương lịch sử, chảy từ lịch sử, mang ý thức lịch sử Con sông Hương trở thành huyền thoại, thành dấu ấn lịch sử Dòng sơng Hương mang nét văn hố đậm đà xứ Huế Đó sắc tím Huế trở thành biểu tượng riêng xứ mà sắc tím có từ xưa, vốn "màu áo điều lục với loại vải vân thưa màu xanh chàm lồng lên màu đỏ bên trong, tạo thành màu tím ẩn hiện" Đấy sắc áo cưới xứ Huế ngày xưa, ngày nắng đem phơi ln in bóng mặt sơng Hương trữ tình Đó đêm hội hoa đăng rằm tháng bảy với hàng trăm nghìn đèn bồng bềnh mặt sơng; âm "người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya"… Đó giọng hị dân gian tâm hồn người xứ Huế lan xa âm vang khắp mặt sơng Giả sử khơng có mặt nước Hương giang dứt khốt khơng thể có điệu hị, nhịp hị Từ cổ chí kim, đẹp đối tượng thẩm mỹ, chuẩn mực thẩm mỹ để nhà văn nhà thơ hướng tới khám phá, sáng tạo, so sánh, đối chiếu Nhưng dễ rơi vào khuôn sáo nhàm chán Khi miêu tả vẻ đẹp dịng sơng Hương nhà văn Hoàng Phủ tránh điều nhờ ơng ln nhìn nhìn người mà cụ thể cô gái đẹp mối liên hệ tự nhiên có sở Nơi thượng nguồn, sơng Hương "một gái Di-gan phóng khống man dại" Di-gan cịn có tên gọi khác Bơ-hê-miêng tộc người thích sống tự do, lang thang mưu sinh múa hát Đặc tính gái Di-gan đặc tính dịng sơng Hương nơi rừng già, lang thang, tự ồn hát múa Chảy cánh đồng Châu Hố, dịng sông "như người gái đẹp nằm ngủ mơ màng" Không ngủ say mà "mơ màng", có lẽ giống người gái thơ Xuân Quỳnh "Cả mơ thức", nghĩa thao thức chảy, thao thức bên êm đềm nhẹ nhàng Về đến kinh thành "sông Hương trở thành người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya" đầy tâm trạng Những uốn lượn mềm mại dòng chảy nhà văn nhìn hành động u nàng Kiều tài sắc đêm tình tự Ở thời hồ bình sông Hương lại "làm người gái dịu dàng đất nước" Tơi lại liên tưởng dịng sơng Đuống Hoàng Cầm, thời đánh giặc Pháp nhà thơ thổi vào linh hồn người mà tơi tưởng tượng người gái đẹp, xứ Kinh Bắc "đa tình": "Sơng Đuống trơi / Một dòng lấp lánh / Nằm nghiêng nghiêng kháng chiến trường kỳ" Sông Hương trầm mặc cổ kính mặt nước phẳng lặng loang ngân tiếng chng chùa Thiên Mụ dân giã bình n mặt nước vốn êm đềm lại xao động tiếng gà gáy cất lên hai triền sơng bình nơi vùng trung du Huế Chảy tới Huế mặt nước sơng Hương trở thành khơng gian nhã nhạc cung đình Trong cơng tác bảo tồn nghệ thuật âm nhạc cổ truyền, có lẽ quốc gia việc làm sống lại điệu nhạc phục dựng lại không gian diễn xướng quan trọng Chả mà hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận Nhã nhạc cung đình Huế Cồng chiêng Tây Nguyên Di sản văn hoá giới ý tới khơng gian nhã nhạc cung đình Huế- mặt nước dịng Hương giang thân u khơng gian Cồng chiêng Tây Nguyên đầy quyến rũ Đấy có lẽ nguyên lý tiếp nhận âm nhạc cổ truyền Và Hoàng Phủ Ngọc Tường, người hiểu âm nhạc xứ Huế, thiên bút ký gợi ý cho làm tốt việc đưa nhã nhạc xứ Huế lên hàng kiệt tác văn hoá nhân loại Nhà văn "vẽ" sông Hương ngôn ngữ nghệ thuật tạo hình với động từ hoạt động: "vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán đột ngột vẽ đường cung thật trịn…"; "vịng nhiều khúc quanh đột ngột, uốn theo đường cong thật mềm…" Rất nhiều từ láy tạo hình dồn dập xuất hiện: lặng lờ, lững lờ, bồng bềnh, ngập ngừng, lơ xơ, sừng sững, xúm xít, lập l… so sánh tạo hình: "dịng sơng thành quách", "mềm lụa", "những thuyền xuôi ngược bé vừa thoi", "nhỏ nhắn vành trăng non"… có so sánh với trừu tượng để khơi gợi trí tưởng tượng người đọc dịng sơng Hương cổ kính: "như triết lý, cổ thi"… Rồi ẩn dụ tạo hình: "sơng Hương uốn cánh cung nhẹ", "kéo nét thẳng thực yên tâm"… Nhờ hoà sắc ngơn ngữ mà dịng sơng sống động hẳn lên, tươi vui, ấm áp; "những dặm dài chói lọi màu đỏ hoa đỗ quyên rừng", "sắc nước trở nên xanh thẳm", "phản quang nhiều màu sắc "sớm xanh, trưa vàng, chiều tím", "những biền bãi xanh biếc", "chiếc cầu trắng", "màu xanh biếc tre trúc"… Sông Hương đối tượng thẩm mỹ, nguồn cảm hứng thi nhân, mà cịn có dịng thi ca sơng Hương Trong nhìn tinh tế Tản Đà, "dịng sơng trắng - xanh", "hùng tâm tráng chí" Cao Bá Qt, dịng sơng "như kiếm dựng trời xanh"; nỗi "quan hoài vạn cổ" Bà Huyện Thanh Quan, Hương giang in "trời chiều bảng lảng bóng hồng hơn"; nhìn lạc quan, nhìn "phục sinh" Tố Hữu, "sông Hương thực Kiều, Kiều"… Bút ký tiếng nói "cái tôi" chủ thể nên "cái tôi" thể đậm nét viết dễ vào lòng người nhiêu Chắc nhà văn ý thức điều nên "cái tơi" Hồng Phủ ln xuất hiện: "tơi thường nghe nói đến…", "tơi nghĩ rằng…", "… đánh thức tâm hồn tôi…", "tôi thất vọng…" , "tơi hi vọng ", để trị chuyện, tâm nhiều thuyết minh lý giải cho bạn đọc hiểu rõ dịng sơng Giá trị hàng đầu bút ký giá trị nhận thức Một bút ký hay nâng nhận thức bạn đọc lên tầm cao Ai đặt tên cho dịng sơng? xứng đáng tác phẩm Người đọc hiểu thêm dịng sơng Hương, hiểu thêm kinh đô Huế, xứ Huế, qua mà thêm u q hương đất nước người đọc hiểu sâu sức mạnh giá trị ngôn từ nghệ thuật Ngôn ngữ Ai đặt tên cho dịng sơng? ngơn ngữ cảm xúc, tuân theo quy luật cảm xúc Dưới góc độ lời văn, nét độc đáo thiên bút ký liên tưởng, liên tưởng hợp lý mà lại phóng túng, tinh tế, tài hoa Miêu tả khúc quanh bất ngờ đầy cảm xúc dịng sơng, nhà văn gọi "nỗi vương vấn, chút lẳng lơ kín đáo tình u", miêu tả ngả rẽ đột ngột, nhà văn nghĩ mối tình Kim Kiều để liên tưởng gọi hành động nàng Kiều "chí tình trở lại tìm Kim Trọng nó, để nói lời thề…" Đấy phát nghệ thuật có người biết nhiều, hiểu rộng có khả quan sát mạnh trí liên tưởng phong phú, bén nhạy Liên tưởng nhà văn đưa bạn đọc tới dịng sơng Nêva bên nước Nga xa xôi để chiêm ngưỡng hải âu xứ lạnh mà ông muốn "nhập thân" vào chúng "đứng co chân tàu thủy tinh" phiến băng nhấp nháy ánh sáng biển Nhưng dòng Nêva nước chảy nhanh nên lại trở với dòng Hương giang "đi chậm, thực chậm" với "điệu slow tình cảm" để ngắm "trăm nghìn ánh hoa đăng bồng bềnh trôi…" Dựa vào thứ ngôn ngữ có nhịp điệu vốn đặc trưng thứ ngơn ngữ thơ ca mà ta ví bút ký thơ Thứ ngôn từ tác phẩm giàu giá trị tạo hình biểu qua giới tính từ dùng phóng túng Có cảm tưởng Hồng Phủ Ngọc Tường ông chủ ngôn ngữ vừa sở hữu lượng tính từ giàu có lại vừa giầu có vốn cảm xúc vốn tinh tế Có câu văn đầy tính từ, tính từ vừa lấp lánh sắc mầu vừa ấm áp cảm xúc: "Trước đến vùng châu thổ êm đềm, trường ca rừng già, rầm rộ bóng đại ngàn, mãnh liệt qua ghềnh thác, cuộn xốy lốc vào đáy vực bí ẩn, có lúc trở lại dịu dàng say đắm dặm dài chói lọi màu đỏ hoa đỗ quyên rừng" Vì tuân theo quy luật cảm xúc mà câu văn thường dài, nhiều mệnh đề, nhiều bổ ngữ lớp sóng ngơn từ xao động để diễn đạt lớp sóng hưng phấn cảm xúc mà tơi hình dung lớp sóng dịng Hương giang dập dềnh tâm trí bạn đọc ... tâm nhiều thuyết minh lý giải cho bạn đọc hiểu rõ dịng sơng Giá trị hàng đầu bút ký giá trị nhận thức Một bút ký hay nâng nhận thức bạn đọc lên tầm cao Ai đặt tên cho dịng sơng? xứng đáng tác... hiểu sâu sức mạnh giá trị ngôn từ nghệ thuật Ngôn ngữ Ai đặt tên cho dịng sơng? ngơn ngữ cảm xúc, tuân theo quy luật cảm xúc Dưới góc độ lời văn, nét độc đáo thiên bút ký liên tưởng, liên tưởng hợp... mỹ, chuẩn mực thẩm mỹ để nhà văn nhà thơ hướng tới khám phá, sáng tạo, so sánh, đối chiếu Nhưng dễ rơi vào khuôn sáo nhàm chán Khi miêu tả vẻ đẹp dòng sơng Hương nhà văn Hồng Phủ tránh điều nhờ