BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG BÁO CÁO TĨM TẮT ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CƠNG NGHỆ CẤP BỘ TỔ CHỨC PHÒNG THỦ VÀ THỰC THI CHỦ QUYỀN BIỂN ĐẢO ĐÀNG TRONG DƯỚI THỜI CÁC CHÚA NGUYỄN (1558 - 1777) Mã số: B2017.DNA.19 Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS Lưu Trang Đà Nẵng, 2019 DANH SÁCH THÀNH VIÊN THỰC HIỆN ĐỀ TÀI PGS.TS Lưu Trang Chủ nhiệm đề tài TS Nguyễn Duy Phương Thư kí đề tài TS Trương Anh Thuận Thành viên PGS.TS Nguyễn Văn Đăng Thành viên PGS.TS Trần Quốc Tuấn Thành viên ThS Lê Thị Huyền Thành viên MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1 Lí chọn đề tài Lịch sử nghiên cứu vấn đề Mục tiêu đề tài Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu Nguồn tư liệu Bố cục cơng trình CHƯƠNG BỐI CẢNH LỊCH SỬ CỦA CƠNG CUỘC PHỊNG THỦ VÀ THỰC THI CHỦ QUYỀN BIỂN ĐẢO ĐÀNG TRONG THỜI CHÚA NGUYỄN 1.1 Tổng quan biển đảo Đàng Trong thời chúa Nguyễn 1.2 Bối cảnh lịch sử 1.3 Nhận thức chúa Nguyễn giá trị biển đảo Đàng Trong 11 CHƯƠNG TỔ CHỨC PHÒNG THỦ BIỂN ĐẢO ĐÀNG TRONG THỜI CHÚA NGUYỄN (1558-1777) 12 2.1 Xây dựng hệ thống công trình phịng thủ biển, đảo 12 2.2 Chú trọng xây dựng phát triển lực lượng thủy quân 12 CHƯƠNG HOẠT ĐỘNG THỰC THI CHỦ QUYỀN BIỂN ĐẢO ĐÀNG TRONG THỜI CHÚA NGUYỄN (1558-1777) 16 3.1 Hoạt động thông tin liên lạc, tuần tra, kiểm soát biển 16 3.2 Hoạt động cứu hộ, cứu nạn 17 3.3 Kiểm soát thương mại biển 17 3.4 Chống cướp biển ngoại xâm 18 CHƯƠNG ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ, HẠN CHẾ VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM 20 4.1 Đặc điểm 20 4.2 Vai trò 20 4.3 Hạn chế 20 4.4 Bài học kinh nghiệm 21 KẾT LUẬN 22 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO Đơn vị: ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG THÔNG TIN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Thông tin chung: - Tên đề tài: Tổ chức phòng thủ thực thi chủ quyền biển đảo Đàng Trong thời chúa Nguyễn - Mã số: B2017.DNA.19 - Chủ nhiệm: PGS.TS Lưu Trang - Cơ quan chủ trì: Đại học Đà Nẵng - Thời gian thực hiện: tháng 1/2017 đến tháng 12/2018 Mục tiêu: - Khẳng định quyền chúa Nguyễn nhà nước phát hiện, khai thác thực thi chủ quyền biển đảo tồn khu vực từ phía Nam Sơng Gianh (Quảng Bình) đến mũi Cà Mau, bao gồm hải đảo ngồi Biển Đơng vịnh Thái Lan ngày nay; cung cấp thêm sở lịch sử khách quan cho Đảng, Nhà nước nhân dân ta đấu tranh bảo vệ chủ quyền biển đảo ngày - Nhận diện chiến lược biện pháp tổ chức phòng thủ, thực thi chủ quyền vùng biển đảo Đàng Trong chúa Nguyễn, từ giúp đúc rút học kinh nghiệm lịch sử cho công bảo vệ chủ quyền lãnh thổ bối cảnh Tính sáng tạo: - Cho đến chưa có trình nghiên cứu chọn vấn đề làm đối tượng nghiên cứu nên cơng trình nội dung lẫn nguồn tư liệu sử dụng - Công trình khảo cứu trình bày tương đối tồn diện hệ thống cơng trình phịng thủ biển đảo biện pháp bảo vệ chủ quyền biển đảo chúa Nguyễn Đây nội dung chưa đề cập nhiều cơng trình cơng bố trước Kết nghiên cứu: - Làm rõ vị trí chiến lược nhận thức chúa Nguyễn giá trị biển đảo Đàng Trong - Nghiên cứu, đánh giá hệ thống phòng thủ vùng biển Đàng Trong mối tương quan với nhiệm vụ phòng thủ đất nước triều Nguyễn Nghiên cứu cách thức tổ chức, huấn luyện trang bị thủy quân, lực lượng chủ yếu việc bảo vệ vùng biển, ưu điểm hạn chế thủy quân triều Nguyễn mối tương quan với nhiệm vụ bảo vệ biển, bảo vệ đất nước - Nghiên cứu hoạt động bảo vệ thực thi chủ quyền vùng biển, bao gồm hoạt động: tuần tra kiểm soát vùng biển, chống cướp biển, cứu hộ cứu nạn, chống ngoại xâm Phân tích thành cơng hạn chế hoạt động trên, tìm nguyên nhân khách quan chủ quan dẫn đến thành công hạn chế - Làm rõ đặc điểm, vai trị hoạt động phòng thủ, bảo vệ vùng biển an ninh, phịng thủ quốc gia nói chung triều Nguyễn, sở rút số học kinh nghiệm làm sở tham khảo cho công xây dựng bảo vệ vùng biển ngày - Tập hợp, thống kê hệ thống tư liệu liên quan đến công tác bảo vệ an ninh, chủ quyền biển triều Nguyễn nhằm phục vụ cho công bảo vệ an ninh, chủ quyền biển đảo, đồng thời, góp phần giáo dục, tuyên truyền chủ quyền biển đảo cho học sinh - sinh viên đông đảo người dân Sản phẩm: - 03 báo có số ISSN, có 01 đăng tạp chí chun ngành tạp chí Nghiên cứu Lịch sử - 01 sách chuyên khảo INFORMATION ON RESEARCH RESULTS General information: Project title: Defending and enforcing the sovereignty over the seas and islands in Cochinchina during the period of the Nguyen lords Code number: B2017.DNA.19 Coordinator: Assoc.Prof Dr Luu Trang Implementing institution: The University of Danang Duration: from 1/2017 to 12/2018 Objective(s): - To confirm the authority of the Nguyen lords was the first state to discover, exploit and exercise sovereignty over seas and islands in the entire area from the south of Gianh River (Quang Binh) to Ca Mau Cape, including both islands off the East Sea and the Gulf of Thailand; to provide a more objective historical basis for the Party, the State and the people in the struggle to protect the sovereignty over the seas and islands currently - To identify strategies and measures for defending and enforcing the sovereignty over the seas and islands in Cochinchina during the period of the Nguyen lords, thereby helping to draw historical lessons for the defense of the sovereignty and territory in the present context Creativeness and innovativeness: - So far, there haven’t been any studies on this issue, so this project is new in terms of both contents and material sources - The project has researched and presented the relatively comprehensive system of works for the defense of seas and islands and measures to protect the sovereignty over the seas and islands by the Nguyen lords, which has not appeared in the previous researches Research results: - Clarifying the Nguyen Lords’ strategies and awareness of the value of the seas and islands in Cochinchina - Researching and evaluating the defense system of the seas and islands in Cochinchina in relation to the task of defending the country under the Nguyen dynasty The project also investigates how to organize, train and equip the navy- the main force in protecting the seas, the advantages and disadvantages of the Nguyen Dynasty's navy in relation to the task of protecting the seas and the country - Studying the activities of protecting and exercising the sovereignty over the seas, including activities of patrolling and controlling the sea areas, fighting against piracy, rescuing and fighting foreign invasions The project analyzes the achievements and limitations of these activities, and finds objective and subjective causes leading to those achievements and limitations - Clarifying the characteristics and roles of the defense and protection of the sea areas in the national defense and security under the Nguyen dynasty On that basis, some lessons are drawn, which is a reference for the current construction and protection of the seas - Collecting data and conducting statistics on the system of documents related to the protection and security of the sovereignty over the seas under the Nguyen dynasty in order to serve the task of protecting the sovereignty over the islands and seas and at the same time contribute to the education and propaganda on the sovereignty over seas and islands for students as well as residents today Products: - 03 articles with ISSN index, including 01 published in the professional journal- the Journal of Historical Studies Bộ mà từ “Nam Kinh đến Phúc Kiến từ đến thẳng Chiêm Thành (cảng Nước Mặn), từ đến quốc gia khác” Chính vậy, hải cảng Đàng Trong có vị trí quan trọng hệ thống thương mại Đông Nam Á Đây thời kì đường đến phương Đơng nước phương Tây mở Tuyến đường thương mại châu: Âu, Á, Phi hình thành, tạo điều kiện cho phương Đông hội nhập vào thương mại giới Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan, Anh… nước sớm có quan hệ với phương Đơng, có Đại Việt Các nước châu Á khu vực như: Trung Hoa, Nhật Bản, Xiêm La… nước có quan hệ thương mại sôi với Đại Việt suốt kỉ XVI - XVIII Sau thời gian cấm vận kéo dài nhà Minh Trung Quốc quyền Mạc Phủ Nhật Bản nạn hải tặc cướp phá, vào năm 1567, triều Minh thực sách mở cửa Đến năm 1592, Mạc Phủ bãi bỏ lệnh cấm vận Đây hội tốt để thuyền bn Nhật Bản Trung Quốc quyền cấp giấy phép đến cảng Việt Nam buôn bán Đồng thời, lúc biến động tình hình trị Trung Hoa tác động lớn đến Đàng Trong Sự sụp đổ nhà Minh thắng nhà Thanh với thất bại phong trào “phản Thanh phục Minh” kéo dài sau tơi thần nhà Minh tác động trực tiếp đến hai nhóm cư dân Dương Ngạn Địch Mạc Cửu đến nhập cư Đàng Trong vào nửa cuối kỉ XVII Như vậy, khẳng định rằng, tình hình nước khu vực có ảnh hưởng lớn đến hoạt động phịng thủ thực thi chủ quyền biển đảo Đàng Trong chúa Nguyễn Sự chuyển biến quan hệ Đàng Trong – Chân Lạp Xiêm La theo hướng Đàng Trong ngày gần gũi có vai trị Chân Lạp điều kiện thuận lợi để chúa Nguyễn xác lập chủ quyền vùng 10 đất Nam kể đất liền lẫn vùng biển đảo Thêm vào đó, ảnh hưởng luồng mậu dịch thương mại biển Đông yếu tố tích cực thu hút thương nhân nước đến giao, qua góp phần khẳng định chủ quyền chúa Nguyễn toàn lãnh thổ Đàng Trong 1.3 Nhận thức chúa Nguyễn giá trị biển đảo Đàng Trong Trong nhận thức chúa Nguyễn, biển đảo Đàng Trong có tầm quan trọng đặc biệt, kinh tế, trị, quân sự, ngoại giao Bên cạnh nhận thức tầm quan trọng phát huy giá trị biển đảo Đàng Trong lĩnh vực ngoại thương, chúa Nguyễn nhận thức tầm quan trọng biển đảo Đàng Trong mặt chủ quyền Có thể nói, chúa đời sau, Nguyễn Phúc Nguyên người kế tục đắc lực tư hướng biển Nguyễn Hoàng, đặc biệt mặt thực thi chủ quyền biển đảo với hàng loạt hoạt động vươn biển xác lập chủ quyền đảo ven bờ, quan trọng vươn đến làm chủ quần đảo Hoàng Sa Trường Sa khơi Tư hướng biển chúa Nguyễn Phúc Nguyên thực trở thành tư chiến lược chúa thiết lập đội dân binh Hoàng Sa, Bắc Hải quản lý quyền làm nghĩa vụ bảo vệ chủ quyền biển đảo Với tiếp nhận giao thoa văn hóa kinh tế Việt – Chăm, chúa Nguyễn tạo nên kinh tế mở hướng biển mang đặc trưng người Việt Đàng Trong Hệ thống kinh tế lai tạp nhân tố chủ chốt thành công trường tồn suốt 200 năm chúa Nguyễn Sự phát triển kinh tế, ngoại thương với kinh tế hàng hóa có giá trị cao tạo điều kiện thuận lợi cho Đàng Trong đứng vững trước Đàng Ngồi phía Bắc, bảo vệ chủ quyền trước phương Tây chu cấp kinh phí cho mở rộng lãnh thổ phía nam Điều khẳng định tầm nhìn vượt thời đại chúa Nguyễn vấn đề chủ quyền biển đảo 11 CHƯƠNG TỔ CHỨC PHÒNG THỦ BIỂN ĐẢO ĐÀNG TRONG THỜI CHÚA NGUYỄN (1558-1777) 2.1 Xây dựng hệ thống công trình phịng thủ biển, đảo Căn vào ghi chép Đại Nam thống chí, thấy rằng, dọc theo bờ biển từ Quảng Bình vào đến Nam - tức lãnh thổ xứ Đàng Trong kỉ XVI, XVII, XVIII, số lượng hải tương đối lớn Trong đó, Quảng Bình Kinh sư có 7, Quảng Nam có 5, Quảng Ngãi có 5, Bình Định có 7, Phú n Khánh Hịa có 6, Bình Thuận 11 cửa, Hà Tiên có cửa, Biên Hòa cửa, Định Tường cửa, Vĩnh Long cửa, An Giang cửa Gia Định với cửa Trên thực tế, để quản lý cửa biển này, phủ đặt ty tàu vụ chuyên tuần tiễu tra xét tàu thuyền cập cảng Tại cửa biển có lập đồn canh Dựa vào họa Giao Chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ (交趾國渡航図巻) Chaya Shinroku (茶屋新六) vẽ vào kỉ XVII hay tranh họa tàu thuyền bến Faifo sách Một chuyến du hành đến xứ Nam Hà (1792-1793) Barrow thấy rằng, chúa Nguyễn cho xây dựng hệ thống canh phịng “các vọng gác bố trí dọc bờ biển” cửa sông lớn 2.2 Chú trọng xây dựng phát triển lực lượng thủy quân 2.2.1 Điều kiện, tiền đề sách phát triển thủy quân chúa Nguyễn Dưới thời chúa Nguyễn, thủy quân Đàng Trong đầu tư xây dựng để thực trở thành lực lượng vũ trang chuyên nghiệp tinh nhuệ Mặc dù thời chưa có phân định rõ ràng quân thủy quân bộ, nhiên, phần lớn lực lượng quân đội dinh chúa Nguyễn thủy quân, với phương tiện động thuyền, phạm vi hoạt động sông biển, nên 12 thực tế, lực lượng giữ vai trò nòng cốt quân đội Đàng Trong kỉ XVII - XVIII Và có điều dễ dàng nhận là, để có đội ngũ thủy quân hùng mạnh vậy, chúa Nguyễn chắn phải đề thực thi cách hiệu liên tục sách phát triển thủy binh quyền mình, ngày nay, nguồn sử liệu đề cập tới vấn đề tương đối Với yêu cầu bảo vệ vùng đất nghiệp họ Nguyễn, giữ vững lãnh thổ vừa thiết lập, đời chúa trọng vấn đề xây dựng lực lượng quân đội phòng thủ biên giới, thủy quân lực lượng giữ vai trò động nòng cốt tất nhiệm vụ, Hịa thượng Thích Đại Sán nhận xét: “Nay nước nhà vua biên phòng nghiêm mật, tướng võ giỏi, tướng văn hay, quân đội oai hùng, chiến thuyền rực rỡ, thời chẳng nước thế, từ xưa lập quốc, quy mô rộng lớn chẳng qua nhường mà thôi” 2.2.2 Tổ chức thủy quân thời chúa Nguyễn Cần phải thấy rằng, quyền Đàng Trong kỉ XVI, XVII, XVIII tổ chức theo kiểu nhà nước quân Điều hoàn toàn phù hợp với việc xác lập thống trị vùng đất nhiều phức tạp hỗn dung Đàng Trong lúc Trên thực tế, nắm giữ quyền lực trị, hành tối cao, chúa Nguyễn thủ lĩnh tổng huy quân đội, với chức danh “tiết chế thủy chư dinh” Các quan hành từ trung ương đến địa phương đặt kiểm soát võ quan hay nói cách khác quyền huy quân đội Mặc dù vậy, tổ chức nhà nước theo hình thức qn Đàng Trong khơng thể nhiều tính chất chuyên chế, lực lượng quân đội, có thủy qn khơng thực nghĩa vụ bảo vệ lãnh thổ, vùng biển mà hòa vào hoạt động sản xuất nhân dân: “trong nước trăm thứ 13 quân nhân làm”, lúc có chiến binh lính đánh giặc bình thường “theo Vương phủ làm xâu” Quân đội thời chúa Nguyễn nói chung thủy quân nói riêng bao gồm chánh binh, thổ binh (quân địa phương) thuộc binh, tổ chức theo đơn vị thuyền, đội, dinh Thuyền đơn vị thấp Cơ Đội, thuyền từ 30 đến 50 người, có lên đến 100 lính Đội đơn vị Cơ đứng biệt lập, gồm thuyền với số lính từ 220 đến 500, đặt điều khiển Cơ đội Đội trưởng Cơ gồm nhiều thuyền nhiều đội, số thuyền hay số đội không định Số lính từ 260 đến 500, có lên đến 2700 Điều khiển Cơ có Chưởng Cai Dinh quân đoàn gồm nhiều thuyền nhiều đội Cơ, đơi số lính Đứng đầu Dinh Chưởng dinh, chức quan cao quân đội Đàng Trong Về số lượng qn chánh binh thời chúa Nguyễn cịn khơng ý kiến khác Phan Khoang Việt sử xứ Đàng Trong cho rằng, lực lượng có khoảng 22.740 quân Nhưng Xứ Đàng Trong, học giả Li Tana sở phân tích, so sánh nguồn sử liệu khác lại cho rằng, số lượng chánh binh Đàng Trong vào khoảng 40.000 quân Cho đến tại, giới nghiên cứu chưa tìm Ngồi số binh tuyển thức, quan Trấn thủ, Lưu thủ dinh, trấn cịn lấy dân địa phương làm binh, để canh giữ nơi, đặc biệt vùng cửa biển, lực lượng gọi thổ binh tạm binh Theo Phan Khoang, số binh đông gấp lần chánh binh, họ không trả lương tháng, miễn sưu thuế Với cấu tổ chức thấy quân đội thời chúa Nguyễn thực lực lượng lớn, cấu theo hình thức thủy quân chủ yếu Lực lượng quân thủy ngồi qn quy biên chế cịn có lực lượng khác phục vụ cho quân đội, lúc 14 cần trở thành lính chiến đấu bảo vệ 2.2.3 Phép tuyển binh quân chế thủy quân Đàng Trong Quân chế ban định thời chúa Nguyễn mà Nguyễn Phúc Nguyên người đặt móng thể rõ tiến nghiêm túc, phù hợp với tình hình đất nước kỉ XVII, XVIII Những quy định đời áp dụng thực tế, có lẽ cơng đầu thuộc qn sư Đào Duy Từ Nhờ quy chế vừa nguyên tắc vừa linh hoạt mà Chúa Nguyễn xây dựng cho lực lượng qn đội vừa đơng quân số vừa đảm bảo chất lượng kỷ luật 2.2.4 Trang bị vũ khí thuyền chiến thủy quân chúa Nguyễn Thủy quân thời chúa Nguyễn sử dụng loại súng, đại bác nhiều loại vũ khí khác Từ tiếp nhận súng kĩ thuật đúc súng người phương Tây, chúa Nguyễn áp dụng để chế tạo vũ khí sử dụng chỗ Thống kê từ nhiều nguồn tài liệu xác định Thuận Hóa thời chúa Nguyễn có xưởng đúc đại bác với khoảng 80 thợ, đó: “Ty Nội pháo tượng, thủ hợp, ty quan 38 người thợ; hai đội Tả Hữu pháo tượng 12 ty quan,48 người thợ” Ghi chép Đại Nam thực lục Phủ biên tạp lục có chênh lệch nhiều số lượng nhân viên xưởng đúc súng, nhiên xác định tồn tổ chức quy củ quan thời chúa Nguyễn Đây nguồn cung cấp vũ khí trang bị thức, đầy đủ cho lực lượng quân đội nói chung thủy quân nói riêng, đảm bảo tính chiến đấu thường xuyên liên tục cho thủy quân chúa Nguyễn 15 CHƯƠNG HOẠT ĐỘNG THỰC THI CHỦ QUYỀN BIỂN ĐẢO ĐÀNG TRONG THỜI CHÚA NGUYỄN (1558-1777) 3.1 Hoạt động thông tin liên lạc, tuần tra, kiểm sốt biển Để nhanh chóng nắm bắt diễn biến phức tạp xảy biển, chúa Nguyễn cho tổ chức đội tuần hải, truyền tin Các tác giả Nguyễn Việt, Vũ Minh Giang, Nguyễn Mạnh Hùng tác phẩm Quân thủy lịch sử chống ngoại xâm nhắc đến đội tuần hải thời chúa Nguyễn sau: “Để đảm bảo an toàn cho nhân dân làm ăn cho tàu bn nước ngồi vào ra, chúa Nguyễn tổ chức đội thuyền tuần phòng thường xuyên biển Những đơn vị có nhiệm vụ đánh bắt cướp biển đủ loại Tây, Tàu, Xiêm, Mã Lai… Đã nhiều lần quân tuần biển chúa Nguyễn đánh tan cướp biển Tây Ban Nha bắt số cướp biển Xiêm vùng biển Bình Thuận Qn tuần biển cịn có nhiệm vụ phát hiện, đánh đuổi tàu nước thám, can thiệp… Những đơn vị tuần biển thường tách từ đơn vị chốt giữ cửa biển chưa hình thành lực lượng độc lập, chuyên trách Bên cạnh đội tuần hải, truyền tin quy nhà nước tổ chức, chúa Nguyễn sử dụng lực lượng ngư dân để thực nhiệm vụ Là người dân sinh sống vùng ven biển đảo gần bờ (Cù lao Chàm, Làng An Vĩnh (Cù lao Ré)…), họ tiến hành hoạt động kiếm sống thường nhật gắn liền với biển đánh bắt hải sản, khai thác hải vật…, nhiên, thơng qua hoạt động này, họ nắm bắt cách nhanh diễn biến bất lợi cho quyền biển kịp thời cấp báo cho chúa Nguyễn Chính vậy, theo sử liệu từ Phủ biên tạp lục, thời chúa Nguyễn tin tưởng giao phó cho “các xã Minh 16 Hương, Hội An, Lao Chiêm (Cù Lao Chàm), Cẩm Tú, Làng Câu giữ việc thám báo”, để hỗ trợ cho ty Tàu vụ nắm bắt chuẩn xác tin tức tàu thuyền đến vùng biển dinh Quảng Nam, từ mà có biện pháp ứng xử hợp lý, nhằm thực thi quyền chủ quyền biển đảo 3.2 Hoạt động cứu hộ, cứu nạn Bên cạnh hoạt động tuần tra biển, đảo, chúa Nguyễn từ sớm thực công việc cứu nạn, cứu hộ tàu buôn nội địa hải ngoại Thông qua hoạt động tuần tra, kiểm soát, truyền tin, cứu hộ, cứu nạn kịp thời có hiệu quả, thủy quân chúa Nguyễn đội Hoàng Sa, Bắc Hải, quan ty Tàu vụ ngư dân lực lượng đại diện cho quyền Đàng Trong khẳng định thực thi chủ quyền chúa Nguyễn vùng lãnh hải rộng lớn biển Đơng đương thời 3.3 Kiểm sốt thương mại biển Ngồi biện pháp trên, để thực thi chủ quyền biển, đảo Đàng Trong, chúa Nguyễn tiến hành kiểm sốt hoạt động thương mại biển, thơng qua việc thành lập ty Tàu vụ - quan ngoại thương thời phụ trách việc quan hệ kiểm sốt hoạt động thuyền bn nước ngồi vùng biển Đàng Trong Từ kỉ XVI đến kỉ XVIII, với trình mở cõi phương Nam người Việt, chủ quyền Đàng Trong vùng biển đảo phía Đơng dinh Quảng Nam xưa, phía Tây Nam phía Nam vùng đất Nam theo tiến trình lịch sử nằm tay chúa Nguyễn Để thực thi thực tế quyền làm chủ khu vực biển, đảo rộng lớn này, chúa Nguyễn thể tầm nhìn chiến lược tồn diện mình, đồng thời sử dụng nhiều biện pháp, vừa tăng cường phòng thủ khu vực biển, đảo gần bờ, vừa vươn kiểm soát, khai thác khẳng định chủ quyền vùng biển đảo ngồi khơi, điển hình với hai quần đảo Hồng 17 Sa Trường Sa, đặc biệt tăng cường diện vai trò pháp lý thừa nhận quyền chúa Nguyễn việc kiểm sốt, quản lí vùng biển, đảo Đàng Trong thơng qua hoạt động tuần tra, cứu nạn, cứu hộ kiểm sốt thương mại biển Tính chất đồng triệt để việc thực thi biện pháp giúp cho chúa Nguyễn khẳng định vai trò chủ nhân đích thực khơng thể tranh cãi hải vực rộng lớn biển Đông thời trở thành quan trọng đấu tranh giành lại chủ quyền quần đảo Hoàng Sa số đảo thuộc quần đảo Trường Sa tương lai 3.4 Chống cướp biển ngoại xâm Vùng đất Đàng Trong có đường bờ biển dài với nhiều đảo, quần đảo lớn đảo Cồn Cỏ, Lý Sơn, Cù Lao Chàm, bán đảo Sơn Trà, quần đảo Trường Sa (Khánh Hòa) Hoàng Sa (Đà Nẵng)… , nơi gặp gỡ tuyến giao thông đường biển quốc tế với nhiều hoạt động giao thương nhộn nhịp với giàu có nguồn hải sản khống sản, từ sớm nơi trở thành địa bàn hoạt động đầy hấp dẫn nhóm cướp biển, Trong kỉ XVI - XVIII, vùng biển Đàng Trong tần suất xuất cướp biển không nhiều chúng gây nên nỗi ám ảnh thiệt hại cho ngư dân tàu thuyền biển, mối đe dọa khơng nhỏ an ninh trị quốc gia Mục tiêu công chủ yếu cướp biển thuyền buôn thuyền đánh cá ngư dân khơi Nhà nghiên cứu Nhật Bản Iwao Seiichi cho biết vào năm 1578, Wako (cướp biển Nhật Bản) đến vùng biển thuộc hải phận Đàng Trong cướp thuyền thương nhân Trung Hoa Trần Bảo Tùng vận chuyển đồng, sắt đồ 18 gốm đến Quảng Nam1 Sử nhà Nguyễn cho biết vào năm 1747 “Mùa thu, tháng 8, giặc biển tên Đức (khơng rõ họ) cướp bóc miền ngồi biển Long Xuyên” Cùng với chiến công tiêu diệt giặc biển, thủy quân chúa Nguyễn kiên bảo vệ vùng biển đảo trước xâm nhập lực phương Tây lẫn nước láng giềng Có thể thấy, chúa Nguyễn xác lập chủ quyền kiên bảo vệ Côn đảo trước hành động xâm chiếm lực nước Chiến thắng vang dội trước quân Anh – nước đứng đầu giới hàng hải lúc lần khẳng định sức mạnh thủy quân chúa Nguyễn chuẩn bị tốt việc đương đầu với lực biển quyền Đàng Trong Iwao Seiichi: Châu ấn thuyền Phố Nhật, Nxb Hakusendo, Tokyo, 1962, tr.15 19 CHƯƠNG ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ, HẠN CHẾ VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM 4.1 Đặc điểm Thứ nhất, hoạt động xác lập thực thi chủ quyền biển đảo Đàng Trong chúa Nguyễn thể tính kế thừa, tầm nhìn chiến lược tồn diện việc phát triển vùng đất Thứ hai, kết hợp sử dụng nhiều biện pháp khác việc thực thi chủ quyền biển đảo Thứ ba, huy động nhiều lực lượng vào cơng tác phịng thủ thực thi chủ quyền biển đảo 4.2 Vai trò - Thứ nhất, khẳng định chủ quyền chúa Nguyễn vùng biển đảo Đàng Trong - Thứ hai, tạo điều kiện khai thác hiệu kinh tế biển, đảo hàng hải, góp phần tăng cường tiềm lực phát triển vùng đất Đàng Trong - Thứ ba, tạo tiền đề quan trọng cho công bảo vệ chủ quyền biển đảo giai đoạn sau 4.3 Hạn chế Khi nghiên cứu công phòng thủ thực thi chủ quyền vùng biển đảo Đàng Trong kỉ XVII, XVIII chúa Nguyễn, việc “phục dựng” lại toàn trình xây dựng hệ thống phịng thủ dun hải khu vực biển đảo xa bờ mang tầm chiến lược, làm rõ qui củ, công tác tuyển duyệt, tập luyện, trang bị phương tiện, vũ khí cho lực lượng thủy quân, đặc biệt việc sâu khảo cứu hệ thống biện pháp mang tính tồn diện, nhằm tổ chức phịng thủ thực thi chủ quyền khu vực lãnh hải rộng lớn Biển Đơng quyền Đàng Trong đương thời khiến cho có cảm giác dường tác giả cơng trình có nhìn chủ quan ca ngợi cách thái tính ưu việt, hiệu mà khơng nhận thấy khiếm khuyết từ hoạt động thời chúa Nguyễn Trên thực tế, trình chắn tránh khỏi hạn chế định, giới nghiên cứu sâu xem xét khía 20 cạnh cụ thể, đặc biệt đặt mối quan hệ so sánh với lực lượng thủy quân chúa Trịnh phương Tây thời Nhìn từ góc độ này, thấy rằng, q trình tổ chức xây dựng lực lượng phòng thủ biển đảo, việc trang bị khí tài thủy chiến chúa Nguyễn đương thời tồn số vấn đề sau: - Thứ nhất, thể quan tâm sâu sắc hoạt động xây dựng hệ thống phòng thủ biển đảo, lực lượng thủy quân trang bị khí tài phục vụ thủy chiến, nhiên, so sánh quy mơ, q trình tổ chức lực chiến đấu với thủy quân chúa Trịnh đương thời, khẳng định rằng, lực lượng thủy quân chúa Nguyễn kỉ XVII –XVIII chưa thể coi ngang tầm với đối thủ trị Đàng Ngồi - Thứ hai, đặt mối quan hệ so sánh với thủy quân phương Tây thời thấy việc tổ chức xây dựng trang bị khí tài, phương tiện thủy binh chúa Nguyễn nhiều điểm hạn chế Trên thực tế, có điều cần phải thừa nhận, xuất phát từ yêu cầu củng cố thực lực quân đối đầu với đối thủ trị chúa Trịnh Đàng Ngồi, chúa Nguyễn nhiều tìm cách tiếp cận với kĩ thuật quân người phương Tây, mà đời xưởng đúc đại bác kiểu Tây giúp đỡ người người Bồ Đào Nha tên João da Cruz ví dụ điển hình Tuy nhiên, xem xét cách tồn diện, thấy rằng, việc trang bị đại bác phương Tây cho lực lượng thủy binh chúa Nguyễn thay đổi nhỏ, chưa thể coi ngang tầm so với tiến lớn thủy quân phương Tây tàu chiến, vũ khí, đặc biệt kĩ thuật hải hành, phục vụ chiến đấu biển 4.4 Bài học kinh nghiệm - Phát huy sức mạnh tổng hợp bảo vệ an ninh chủ quyền biển đảo - Kết hợp khai thác kinh tế với bảo vệ chủ quyền biển đảo - Nâng cao nhận thức tiềm năng, vị biển đảo, trọng xây dựng chiến lược quốc gia biển đảo 21 KẾT LUẬN Cùng với công mở đất phương Nam, chúa Nguyễn khơng ngừng mở rộng diện tích lãnh hải, xác nhập thêm nhiều biển đảo vào lãnh thổ nước ta Điều khiến cho việc quản lý, khai thác vùng biển, đảo duyên hải thời chúa Nguyễn trở nên khó khăn triều đại trước Cộng thêm bối cảnh thường xuyên phải đối đầu với lực họ Trịnh phía Bắc ln đề phịng dịm ngó lực ngoại xâm, cướp biển, khiến cho công tác gặp phải nhiều thách thức Dù vậy, với tầm nhìn hướng biển, nhận thức giá trị, tiềm to lớn biển cả, chúa Nguyễn huy động nguồn lực, dành nhiều công sức cho công tổ chức phịng thủ thực thi chủ quyền vùng biển đảo Đàng Trong Bằng phương thức sáng tạo, tầm nhìn rộng mở, chúa nguyễn trở thành quyền khai chiếm quần đảo Hồng Sa, Trường Sa biển Đông, khẳng định chủ quyền vùng lãnh hải, đồng thời kết hợp thành công khai thác biển đảo với phát triển kinh tế, mở thời kỳ giao thương thịnh vượng, phát triển kinh tế bậc Việt Nam thời trung đại Để đạt kết đó, từ vị chúa – chúa Nguyễn Hoàng đến đời chúa kế tục quan tâm xây dựng hệ thống cơng trình phịng thủ Đàng Trong có số lượng hải tương đối lớn, cửa biển, chúa Nguyễn có cho lập đồn canh, vọng gác Ở số cửa biển trọng yếu dễ bị cơng, chúa Nguyễn cịn cho đắp lũy, lắp lưới xích sắt để chắn ngang cửa biển đặt hạng súng nặng canh phòng Đối với ba tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, yếu tố địa hình vừa có cửa biển vừa có đảo gần bờ, nên mơ hình phịng thủ “cửa biển - hải đảo” từ đầu định hình Chúa áp dụng cách hiệu Trên thực tế, 22 tư liệu sử khơng ghi chép nhiều vấn đề tư liệu điền dã, khảo cổ, khai quật số địa phương vùng đất Đàng Trong xưa, phần cho thấy trọng phòng thủ biển, đảo nhà Chúa, hệ thống đô thị, cảng thị cận biển Dựa vào tồn lực lượng thủy quân đồn trú với dấu vết cịn sót lại số cơng trình, hi vọng tìm thấy nhiều cơng trình phịng thủ biển đảo đất Đàng Trong ngày không xa Cùng với việc xây dựng hệ thống cơng trình phịng thủ, chúa Nguyễn tập trung xây dựng lực lượng quân đội hùng mạnh thủy chiến, tổ chức hạm đội chiến thuyền, huấn luyện thủy quân, trang bị thuyền chiến, vũ khí, thường xun kiểm tra, kiểm sốt vùng biển kết hợp với công tác cứu hộ, cứu nạn… Đặc biệt, chúa Nguyễn lập đội Hoàng Sa, Bắc Hải kêu gọi lực lượng ngư dân làng chài nhà nước tiến hành hoạt động bảo vệ biển đảo, thực thi quyền chủ quyền Nhờ lực lượng ngư dân đội Hồng Sa, Bắc Hải, cơng tác tuần tra thám báo vùng biển đảo Đàng Trong thông tin kịp thời đến lực lượng quân đóng dinh trấn quan trọng Từ đó, lực lượng thủy quân làm nên nhiều chiến công hiển hách biển, đánh bại hải quân Hà Lan – lực lượng đánh giá mạnh biển lúc Nắm bắt thời khắc sơi động có hải thương giới kỉ XVI – XVIII với nhận thức đắn ưu vượt trội không gian lãnh hải rộng lớn, chúa Nguyễn nhạy bén, thức thời định dùng ngoại thương để khẳng định thực thi chủ quyền vùng biển đảo vừa khai chiếm Bằng nhiều cách thức khác nhau, chúa Nguyễn chủ động thiết lập quan hệ thương mại với nhiều nước khu vực Trung Quốc, Nhật Bản, Xiêm số nước phương Tây Hà Lan, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp…; mời gọi nhiều thương nhân nước ngồi đến Đàng Trong bn bán, giao thương Điều vừa 23 biểu thị tư tưởng hướng biển, đổi tư kinh tế chúa Nguyễn, đồng thời thể tâm thế, vai trị chủ nhà có vùng biển đảo rộng lớn mời khách đến giao thương có lợi Chính tư tưởng đột phá, đầy tạo báo chúa Nguyễn góp phần khẳng định vị thương cảng Đàng Trong đồ thương mại quốc tế, tỏ rõ chủ quyền chúa Nguyễn quần đảo biển Đơng Đây sở quan trọng để nhà chúa xây dựng thể cường thịnh đủ sức chống chọi với lực họ Trịnh Đàng Ngoài mở rộng lãnh thổ phương Nam Chủ quyền biển đảo Việt Nam thời chúa Nguyễn vươn xa đến tận Hoàng Sa, Trường Sa, bên cạnh nhạy bén thức thời chúa Nguyễn, phải kể đến tích cực tham gia chung tay nhân dân vùng ven biển Họ tai mắt nhà nước, vừa khai thác biển đảo để thực thi quyền chủ quyền kinh tế, vừa bảo vệ độc lập toàn vẹn lãnh thổ biển đảo an ninh quốc phòng Yếu tố nhân dân phòng thủ thực thi chủ quyền biển đảo thời chúa Nguyễn học kinh nghiệm cho công bảo vệ chủ quyền biển đảo Việt Nam Chỉ nơi nào, có sinh sống, làm chủ người Việt lâu dài, tổ chức hoạt động thực thi quyền chủ quyền người vùng đất, vùng biển chủ quyền thức xác lập Xây dựng lực lượng thủy quân thiện chiến việc tiếp thu khoa học kỹ thuật phương Tây để phát triển ngành đóng thuyền, sản xuất vũ khí đại, chúa Nguyễn tiếp nối truyền thống thủy chiến người Việt có kết hợp kinh nghiệm người Chăm, tạo nên sở vững cho nhà Nguyễn sau tiếp tục xây dựng phát triển thủy quân bảo vệ chủ quyền đất nước Những thời chúa Nguyễn đặt chưa có điều kiện thực xây dựng cơng trình phịng thủ cửa biển, tổ chức lực lượng thủy quân quy củ hơn, phân thêm nhiều nhiệm vụ cụ thể cho đội Hoàng Sa, Bắc Hải hoạt động bảo vệ biển đảo nhà Nguyễn kế thừa phát triển 24