BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI PHẠM CAO PHONG NGHIÊN CỨU DỌC SỰ PHÁT TRIỂN CỦA ĐẦU - MẶT VÀ CUNG RĂNG Ở MỘT NHÓM HỌC SINH HÀ NỘI TỪ 11 ĐẾN 13 TUỔI CHUYÊN NGÀNH RĂNG HÀM MẶT MÃ SỐ: 62720601 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC HÀ NỘI - 2018 A GIỚI THIỆU LUẬN ÁN I ĐẶT VẤN ĐỀ Phân tích số đầu - mặt cung việc cần thiết để chẩn đoán, lập kế hoạch điều trị cho bệnh nhân nắn chỉnh phẫu thuật chỉnh hình hàm mặt [1],[2] Hiện Việt nam có số nghiên cứu nhân trắc sọ mặt chuẩn số đo kích thước cho độ tuổi, có độ tuổi từ 11 đến 13 cịn chưa đầy đủ, độ tuổi độ tuổi có nhu cầu nắn chỉnh nhiều Do vậy, bác sỹ phải vững số sọ mặt lứa tuổi, hiểu biết sâu tăng trưởng đầu mặt cung để chẩn đoán lập kế hoạch điều trị cho trẻ [3],[4],[5] Trên giới Mỹ, Canada nước cộng hịa Séc …; có số nghiên cứu đo đạc hình thái đánh giá tăng trưởng đầu - mặt Ở Việt Nam có số nghiên cứu hình thái đầu - mặt nghiên cứu Nguyễn Quang Quyền, Hồng Tử Hùng [13],[14], nghiên cứu cắt ngang, nghiên cứu dọc trẻ từ 35,5 tuổi Ngô Thị Quỳnh Lan [15], nghiên cứu dọc tăng trưởng phức hợp sọ - mặt - trẻ từ 3-5 tuổi Trần Thuý Nga [16], nghiên cứu dọc phát triển cung lứa tuổi 9-12 Trịnh Hồng Hương [17], nghiên cứu đặc điểm hình thái đầu mặt trẻ em từ 12-15 Lê Đức Lánh [18] Tuy nhiên, chưa có cơng trình nghiên cứu dọc xác định số đầu mặt cung từ 11 đến 13 tăng trưởng số theo tuổi Vì vậy, nghiên cứu dọc phát triển đầu mặt cung tuổi từ 11 đến 13 chụp phim sọ nghiêng từ xa đo kích thước cung thơng qua lấy dấu, đổ mẫu, kết nghiên cứu nhằm xác định số số đầu - mặt, cung nhóm học sinh Hà Nội từ 11 đến 13 tuổi tăng trưởng theo chiều dọc thời gian số nghiên cứu cấp thiết II MỤC TIÊU Xác định số số đầu mặt cung nhóm học sinh Hà Nội từ 11 đến 13 tuổi Nhận xét tăng trưởng đầu mặt cung nhóm trẻ III Ý NGHĨA LUẬN ÁN Với phương pháp đo đạc phân tích phim sọ nghiêng từ xa mẫu thạch cao cung 122 học sinh từ lúc trẻ 11 tuổi đến trẻ 13 tuổi ba thời điểm đo đạc khác nhau, sử dụng phần mềm Sidexis next Generation để đo số đầu mặt thước trượt điện tử với độ xác 0,01mm để đo kích thước cung răng; sử dụng phần mềm Autocad để vẽ phim đảm bảo độ xác kỹ thuật chồng phim sọ nghiêng từ xa Cơng trình xác định 48 số sọ mặt răng, kích thước cung hàm Kết nghiên cứu xác định số số đầu mặt cung răng; mơ tả mơ hình tăng trưởng đầu mặt cung 122 học sinh từ lúc 11 tuổi đến 13 tuổi để thấy quy luật phát triển cấu trúc sọ mặt người Việt Đây số liệu bản, lần công bố Việt Nam làm sở cho chẩn đoán, lập kế hoạch điều trị cho bệnh nhân nắn chỉnh sở tài liệu tham khảo cho nghiên cứu sau IV CẤU TRÚC LUẬN ÁN Luận án gồm 146 trang không kể phần phụ lục tài liệu tham khảo Nội dung luận án gồm: Đặt vấn đề: trang; Tổng quan tài liệu: 38 trang; Đối tượng phương pháp nghiên cứu: 23 trang; Kết nghiên cứu: 28 trang; Bàn luận: 50 trang; Kết luận: trang; Kiến nghị: trang Luận án có 56 bảng, 38 biểu đồ, 75 hình ảnh, 150 tài liệu tham khảo (31 tiếng Việt, 119 tiếng Anh) B NỘI DUNG LUẬN ÁN CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Các phương pháp nghiên cứu đánh giá tăng trưởng đầu mặt - Các phương pháp nghiên cứu: Có nhiều phương pháp phương pháp đo trực tiếp, chụp ảnh, nghiên cứu đầu mặt theo không gian ba chiều, phim CT Conebeam Tuy nhiên phương pháp gặp phải số nhược điểm độ phóng đại khơng ổn định, đòi hỏi trang thiết bị đắt tiền… Năm 1922, Pacini [96], lần giới thiệu chụp phim tia X sọ nghiêng Nhưng tới năm 1931, Holly Broadbent (Mỹ) Hofrath (Đức) giới thiệu phim sọ nghiêng chuẩn hố với mục đích NC hướng phát triển phức hợp sọ mặt Sau Tweed, Steiner Ricketts [86],[87],[88], sử dụng phim sọ nghiêng cơng cụ để phân tích đưa tiêu chuẩn để chẩn đoán dựa vào tiêu chuẩn để đưa phương án điều trị chỉnh nha Với ưu điểm phim sọ nghiêng khơng địi hỏi phương tiện đắt tiền, phân tích mơ cứng mơ mềm Vì vậy, phim sọ nghiêng sử dụng rộng rãi nghiên cứu tăng trưởng đầu mặt phương tiện khơng thể thiếu cho bác sỹ chỉnh hình mặt trước đưa kế hoạch điều trị chỉnh nha - Đánh giá tăng trưởng đầu mặt từ 11 đến 13 tuổi phim sọ nghiêng + Phương pháp so sánh giá trị: Đo phim riêng, khác biệt tính cách trừ giá trị thời điểm với giá trị thời điểm khác Ưu điểm mang tính định lượng cao, dễ đánh giá mức độ khác biệt thời điểm khác trình tăng trưởng + Phương pháp chồng phim: nhằm đánh giá mức độ chiều hướng tăng trưởng Chồng phim toàn bộ: Đường hố yên-Nasion (S-Na) nhiều tác giả sử dụng, đặc biệt Tweed, Steiner, Brodie Bjork xác định dễ dàng hai điểm tham chiếu, hai điểm S Na xa nhau, điều làm cho kết chồng phim xác hơn, NC chúng tơi sử dụng đường tham chiếu Hình 1.33 Chồng phim theo S-Na với điểm ghi S [3] Chồng phim chỗ theo vùng: Sử dụng đường tham chiếu điểm ghi gần vùng cần NC, để đánh giá xác mức độ, xu hướng tăng trưởng vùng cần NC  Ở hàm trên: Trong NC sử dụng mặt phẳng với điểm ghi ANS để chồng phim nhờ xác định dễ dàng hai điểm tham chiếu (ANS, PNS), hai điểm ANS PNS xa  Ở hàm dưới: Chúng sử dụng chồng phim theo mặt phẳng hàm qua GoMe với điểm tham chiếu Go điểm Menton Gonion nằm vùng ổn định nên kết tương đối xác 1.2 Các phương pháp nghiên cứu tăng trưởng cung Đo mẫu hàm số hóa, đo máy chụp cắt lớp điện tốn, thực không cần thiết so sánh chi phí cần có lợi ích mang lại Trong nghiên cứu chúng tơi sử dụng thước trượt điện tử có độ xác (1/100mm), có hình hiển thị số Thước trượt điện tử sử dụng hầu hết NC gần để đo kích thước răng, cung Hình 1.43 Thước trượt điện tử [17] CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 Đối tượng nghiên cứu Học sinh lớp (11 tuổi), sinh từ tháng đến tháng 12 năm 2003, theo dõi hai năm liên tiếp, học Trường THCS Ngô Quyền, Trường THCS Hà Huy Tập, Trường THCS Lê Ngọc Hân - Quận Hai Bà Trưng - Hà Nội 2.1.1 Tiêu chuẩn lựa chọn + Có ơng bà, cha mẹ người Việt Nam, dân tộc Việt (Kinh), không bị chấn thương vùng hàm mặt, dị tật bẩm sinh + Không mắc bệnh ảnh hưởng đến phát triển đầu mặt cung + Các khoẻ mạnh, có bệnh lý điều trị thân sữa cịn ngun, khơng bị sâu vị trí điểm mốc cần đo + Khơng có thói quen xấu, khơng chỉnh hình mặt + Lúc bắt đầu nghiên cứu, tuổi trung bình 11 năm ± tháng dựa vào ngày sinh nhật HS 2.1.2 Tiêu chuẩn loại trừ: Không đủ tiêu chuẩn lựa chọn 2.2 Phương pháp nghiên cứu 2.2.1 Thiết kế nghiên cứu: Nghiên cứu mô tả dọc 2.2.2 Cỡ mẫu chọn mẫu: tiến hành NC 122 học sinh (62 nam, 60 nữ), chọn mẫu có chủ đích đáp ứng theo tiêu chuẩn lựa chọn 2.3 Thời gian địa điểm nghiên cứu - Thời gian nghiên cứu: Tháng 10/2014 đến tháng 07/2017 - Địa điểm: Trường THCS Ngô Quyền, Trường THCS Hà Huy Tập, Trường THCS Lê Ngọc Hân - Quận Hai Bà Trưng - Hà Nội Chụp phim sọ nghiêng lấy dấu cung Viện đào tạo Răng Hàm Mặt - Trường Đại học Y Hà Nội 2.4 Các bước tiến hành 2.4.1 Các bước thu thập số liệu đầu mặt 2.4.1.1 Các điểm mốc giải phẫu, số nghiên cứu: Các mốc số sử dụng NC xây dựng dựa vào điểm mốc, số sử dụng cho chẩn đoán tài liệu chỉnh [1],[2] Chúng sử dụng 32 điểm mốc giải phẫu 48 số phim sọ nghiêng bao gồm: kích thước góc sọ; kích thước góc xương hàm trên, hàm dưới; độ nhô xương mặt; chiều cao mặt, liên vùng; vị trí độ nghiêng cửa; kích thước góc so với đường SN; kích thước góc so với đường FH, mô mềm), để NC đánh giá tăng trưởng đầu mặt Hình 2.3 Các điểm mốc giải phẫu nghiên cứu [32] 2.4.1.2 Chụp phim sọ nghiêng - Sử dụng máy chụp Sirona hãng Siemens (Đức), chụp phim sọ nghiêng chuẩn hoá [84],[97] - Yêu cầu chất lượng phim: Phim sọ nghiêng phải đạt tiêu chuẩn sau + Tất cấu trúc lên phim XQ phải có hình dạng kích thước gần giống với cấu trúc giải phẫu cần chụp (hình ảnh phải trung thực) + Vùng giải phẫu phải hiển thị rõ có cấu trúc xung quanh + Phim phải có chất lượng tốt tỷ trọng, độ tương phản độ rõ nét + Răng tư cắn khít trung tâm 2.4.1.3 Phương tiện đo: Sử dụng phần mềm Sidexis next Generation, phần mềm chuyên dụng để đo đạc số đầu mặt hãng Siemens Đức kèm với máy X Quang, phần mềm có cơng cụ Color Sharp làm cho điểm giải phẫu phần mềm trở lên rõ nét Để kiểm chứng độ xác phần mềm, tiến hành in phim đo trực tiếp, so sánh kết đo trực tiếp kết đo phần mềm cho thấy kết hai phép đo Hình 2.4 Sử dụng công cụ Color Sharp phần mềm (Mã NC HHT 31) 2.4.1.4 Sử dụng phần mềm AutoCad để vẽ phim: giúp cho chồng hình xác Hình 2.7 Chồng phim theo lứa tuổi (Mã NC LNH 43) Màu nét vẽ: màu đen (11 tuổi), màu xanh dương (12 tuổi), màu đỏ (13 tuổi) theo quy ước Hiệp hội chỉnh hình mặt Hoa Kỳ năm 1990 [1] 2.4.2 Thu thập số liệu cung 2.4.2.1 Các số NC mẫu hàm: Rộng trước trên, Rộng sau 1, Rộng sau 2, Rộng trước dưới, Rộng sau 1, Rộng sau 2, Dài trước trên, Dài sau 1, Dài sau 2, Dài trước dưới, Dài sau 1, Dài sau 2, Chu vi trên, Chu vi 2.4.2.2 Các bước thu thập số liệu cung - Lấy dấu cung răng: Sử dụng vật liệu lấy dấu Aroma Fine DF III; thạch cao siêu cứng New Plastone (GC Corporation) hãng GC Nhật - Tiêu chuẩn mẫu hàm thạch cao: Ghi dấu rõ ràng chi tiết cung răng, không bị bọt vỡ vị trí điểm mốc đo - Cách đo: đo vòng 10 ngày sau gỡ mẫu để tránh co ngót mẫu, mốc đánh dấu bút lông kim 0,5 mm, thực ánh sáng tự nhiên, nhiệt độ phịng, kích thước đo lần kết lấy trung bình từ lần đo 2.5 Xử lý số liệu: Các số liệu nhập vào máy vi tính, sau xử lý bằng phần mềm SPSS 16.0, chương trình STADA - So sánh ngang: sử dụng kiểm định t-test để xác định khác biệt có đặc tính NC - So sánh dọc: sử dụng t-test biến NC chúng tơi biến chuẩn, lược đồ hình chng úp (đồ thị phân phối chuẩn Gauss) - Vẽ đường tăng trưởng: Sử dụng phần mềm Microsoft Excel để vẽ đường tăng trưởng; sử dụng phương pháp Kleibaum Kupper [122], để kiểm định độ dốc (sự song song) qua hệ số góc độ cao (mức độ tăng trưởng) - Đánh giá tương quan tăng trưởng: thông qua hệ số tương quan Pearson - Đánh giá sai số trình nghiên cứu: Kiểm định độ kiên định người đo thông qua hệ số tương quan Pearson; Định lượng sai số toàn sử dụng phương pháp Dahlberg [123], để thống kê sai số CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ 3.1 Một số số đầu mặt  Nền sọ: Chiều dài sọ trước (S-N), chiều dài sọ sau (S-Ba), chiều dài toàn sọ (N-Ba), góc sọ (N-S-Ba) Kích thước sọ có khác biệt nam nữ (p0,05)  Độ nhô xương hàm xương hàm Bảng 3.3 Độ nhô XHT XHD (n=122) Hình ảnh Độ nhơ xương ổ HT chiều trước sau (S-N-Pr)(00) Độ nhô xương hàm (S-N-A)(00) 11 80,85 3,25 NS 80,80 3,35 0,4678 12 82,15 3,08 NS 82,20 3,23 0,4601 13 83,30 3,12 NS 83,40 3,14 0,4313 Độ nhô xương hàm (S-N-B)(00) 11 76,63 3,28 NS 77,33 3,57 0,1309 12 78,23 3,29 NS 79,09 3,70 0,0895 13 79,48 3,26 NS 80,50 3,64 0,0532 Tương quan xương HT so với xương HD (ANB)(00) 11 4,21 1,79 * 3,48 2,02 0,0183 12 3,86 1,66 * 3,13 1,96 0,0139 13 3,77 1,64 ** 2,92 1,86 0,0041 Độ nhô cằm (S-N-Pog)(00) 11 77,40 3,32 NS 78,16 3,54 0,1100 12 78,90 3,32 NS 79,84 3,61 0,0684 13 80,29 3,32 NS 81,32 3,65 0,0531 Nhận xét: Độ nhô XHT, XHD (SNA, SNB) theo chiều trước sau khơng có khác biệt nam nữ (p>0,05) Nhưng tương quan XHT so với xương XHD (ANB) có khác biệt nam nữ (p