ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN o0o NGUYỄN TÚY VÂN ĐỜI SỐNG CÔNG NHÂN CAO SU TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỘC NINH TỈNH BÌNH PHƢỚC DƢỚI TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG CUỘC KHAI THÁC THUỘC ĐỊA (1897 - 1939) LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ VIỆT NAM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2017 -1- ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN o0o NGUYỄN TÚY VÂN ĐỜI SỐNG CÔNG NHÂN CAO SU TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỘC NINH TỈNH BÌNH PHƯỚC DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA CƠNG CUỘC KHAI THÁC THUỘC ĐỊA (1897 - 1939) CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.03.13 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS LÊ HỮU PHƯỚC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2017 LỜI CẢM ƠN Trong trình học tập thực đề tài, học viên nhận giúp đỡ, hỗ trợ quý báu từ quý thầy cô, gia đình, quan, đồng nghiệp bạn bè Học viên xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến: - TS Lê Hữu Phước - người hướng dẫn khoa học giúp đỡ học viên q trình hồn thành luận văn - Quý Thầy cô khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học xã hội Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh giảng dạy truyền đạt cho học viên nhiều kiến thức bổ ích trình học tập Trường - Ban Giám đốc anh chị đồng nghiệp Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh - Bảo tàng tỉnh Bình Phước - Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II - Thư viện Khoa học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh Xin kính chúc quý thầy cô, quý quan bạn bè nhiều sức khỏe Học viên Nguyễn Túy Vân MỤC LỤC Trang DẪN LUẬN Lý chọn đề tài - Mục đích nghiên cứu 01 Lịch sử nghiên cứu vấn đề 02 Đối tượng phạm vi nghiên cứu 09 Phương pháp nghiên cứu nguồn tài liệu 10 Đóng góp khoa học luận văn 11 Bố cục luận văn 12 NỘI DUNG CHƢƠNG I: SỰ RA ĐỜI VÀ PHÁT TRIỂN CỦA ĐỘI NGŨ CÔNG NHÂN CAO SU HUYỆN LỘC NINH, TỈNH BÌNH PHƢỚC ĐẦU THẾ KỶ XX 1.1 Tổng quan vùng đất - người Lộc Ninh 13 1.1.1 Vị trí địa lý - Điều kiện tự nhiên 13 1.1.2 Lược sử vùng đất Lộc Ninh qua thời kỳ 15 1.1.3 Con người 16 1.1.3.1 Cư dân địa 17 1.1.3.2 Cư dân nhập cư 18 1.1.4 Tình hình kinh tế - xã hội Lộc Ninh trước thời Pháp thuộc 20 1.2 Quá trình hình thành, phát triển đồn điền cao su Lộc Ninh 22 1.2.1 Nguồn gốc giá trị cao su 23 1.2.2 Tư Pháp hoạt động khai thác, kinh doanh cao su 26 1.2.2.1 Hợp thức hóa việc thu gom đất đai, mở mang đồn điền 26 1.2.2.2 Chính sách thuế khóa ưu đãi 30 1.2.2.3 Chính sách trợ cấp 31 1.2.2.4 Ứng dụng thành tựu khoa học kỹ thuật 33 1.2.2.5 Xây dựng sở hạ tầng kinh tế - Giao thông vận tải 34 1.2.3 Quy mơ tính chất đồn điền cao su Lộc Ninh 36 1.3 Diện mạo đội ngũ công nhân cao su huyện Lộc Ninh phát triển đội ngũ công nhân qua thời kỳ 39 1.3.1 Chính sách mộ phu hình thành đội ngũ cơng nhân cao su Lộc Ninh 39 1.3.2 Sự phát triển đội ngũ công nhân qua thời kỳ 42 Tiểu kết chương I 45 CHƢƠNG II: ĐỜI SỐNG CÔNG NHÂN CAO SU TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỘC NINH, TỈNH BÌNH PHƢỚC (1897 - 1939) 2.1 Đời sống vật chất 47 2.1.1 Quy chế sử dụng nhân công 47 2.1.2 Tình cảnh lao động đời sống công nhân cao su đồn điền 53 2.1.2.1 Thời gian lao động 53 2.1.2.2 Môi trường lao động 57 2.1.2.3 Chế độ ăn uống, sinh hoạt 59 2.1.2.4 Tiền công lao động 63 2.1.2.5 Phương thức bóc lột hình thức trừng phạt 67 2.2 Đời sống văn hóa tinh thần 73 2.2.1 Chăm sóc, phục hồi sức khỏe 73 2.2.2 Học tập 76 2.2.3 Sinh hoạt, vui chơi giải trí 80 2.2.4 Đời sống tơn giáo, tín ngưỡng 84 2.2.5 Nghi lễ - Phong tục tập quán truyền thống 90 Tiểu kết chương II 91 CHƢƠNG III: VAI TRÒ KINH TẾ - XÃ HỘI VÀ PHẢN ỨNG CHÍNH TRỊ CỦA CƠNG NHÂN CAO SU LỘC NINH TRONG THỜI KỲ KHAI THÁC THUỘC ĐỊA 3.1 Vai trò lĩnh vực kinh tế 93 3.2 Vai trò đời sống xã hội 100 3.3 Phản ứng trị cơng nhân cao su Lộc Ninh 103 3.3.1 Một số hình thức đấu tranh tự phát buổi đầu 104 3.3.2 Bước phát triển từ tự phát sang tự giác 108 Tiểu kết chương III 115 KẾT LUẬN 117 TÀI LIỆU THAM KHẢO 124 PHỤ LỤC 133 DẪN LUẬN Lý chọn đề tài – Mục đích nghiên cứu Trong lịch sử dân tộc Việt Nam, giai cấp cơng nhân có nhiều đóng góp định xây dựng phát triển đất nước, đặc biệt cơng đấu tranh giải phóng dân tộc, giai cấp công nhân Việt Nam lực lượng nồng cốt góp phần đưa đến thắng lợi vẻ vang Trải qua giai đoạn lịch sử, giai cấp công nhân không ngừng khẳng định trưởng thành phát triển Đối với đội ngũ cơng nhân cao su thời Pháp thuộc, xem phận tiền thân giai cấp công nhân Việt Nam Khi đồn điền cao su thành lập xứ Nam Kỳ với đời lớp người “chạy vào đất đỏ làm phu” đánh dấu đời đội ngũ công nhân cao su Việt Nam Hoàn cảnh sống lao động họ gắn liền với biến chuyển lớn lao trước tác động công khai thác thuộc địa mà thực dân Pháp tiến hành đất nước ta Bức tranh sống sinh hoạt đội ngũ công nhân cao su thời Pháp thuộc vấn đề cần nghiên cứu làm rõ Do điều kiện tự nhiên thổ nhưỡng phù hợp cho sinh trưởng phát triển cao su nên hầu hết đồn điền cao su người Pháp tập trung miền Đơng Nam Kỳ Trong chương trình khai thác thuộc địa, vùng đất Lộc Ninh xem khu vực “trọng điểm” người Pháp chọn để thiết lập đồn điền cao su từ sớm Đời sống đội ngũ công nhân cao su đồn điền Lộc Ninh bên cạnh đặc điểm chung giống với đời sống công nhân cao su nước ẩn chứa riêng biệt định Tuy nhiên, vấn đề chưa quan tâm nghiên cứu cách mức Công khai thác thiết lập đồn điền cao su mà thực dân Pháp thực để lại vùng đất Lộc Ninh dấu ấn lớn lao Bao trùm lên bóc lột nặng nề giới tư đời sống khổ cực người công nhân đồn điền cao su Lộc Ninh Là nhân viên Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh với chức tuyên truyền, tố cáo tội ác chiến tranh xâm lược, kêu gọi gìn giữ hịa bình dân tộc giới, việc nghiên cứu, sưu tầm chứng tích tội ác chiến tranh góp phần mở rộng nội dung trưng bày Bảo tàng quan tâm, tiếp cận nhiều phương diện Nghiên cứu, tìm hiểu đời sống cơng nhân cao su địa bàn huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước tác động công khai thác thuộc địa hướng nghiên cứu chứng tích tội ác chiến tranh lĩnh vực kinh tế, văn hóa xã hội mà Bảo tàng đặc biệt quan tâm, góp phần thiết thực vào dự án đại hóa Bảo tàng (chuyên đề “Chứng tích Pháp – Nhật chiến tranh xâm lược Việt Nam”) tương lai Bên cạnh khía cạnh tiêu cực, cơng khai thác thuộc địa thời Pháp thuộc mang đến cho Lộc Ninh yếu tố mới, làm biến chuyển vùng đất theo hướng tích cực tạm đặt ngồi động mục đích tạo chúng Do đó, việc nghiên cứu cách tổng quan hệ thống giá trị mà công khai thác thuộc địa Pháp mang đến cho Lộc Ninh thơng qua tìm hiểu đời sống người công nhân cao su việc làm cần thiết Với lý nêu trên, chọn đề tài "Đời sống công nhân cao su địa bàn huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước tác động công khai thác thuộc địa (1897 - 1939)" làm đề tài luận văn tốt nghiệp bậc cao học Mong rằng, hiểu biết lịch sử sau nghiên cứu đề tài góp phần làm phong phú tư liệu lịch sử dân tộc thời Pháp thuộc lịch sử địa phương – địa bàn huyện Lộc Ninh Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề đời sống công nhân cao su Việt Nam nói chung khu vực Đơng Nam Bộ nói riêng thời Pháp thuộc lĩnh vực nhiều cơng trình nghiên cứu trước đề cập Các cơng trình đương thời người Pháp viết tình hình kinh tế – xã hội Đông Dương dành dung lượng đáng kể để đề cập việc thiết lập hệ thống đồn điền cao su với trọng tâm vùng Đông Nam Bộ Các tài liệu ghi nhận lại suốt tiến trình khai hoang, chiếm đất, tuyển mộ nhân công, khai thác thử nghiệm vùng trồng cao su mà người Pháp tiến hành Chúng ta kể đến cơng trình như: Economie agricole de L'Indochine, Nxb Hà Nội, năm 1932 Y ves Henry, Problèmes du travail en Indochine, Le problem économique Indochinois P Bernard, xuất năm 1934, Các tờ báo: Echo Annamite, báo La volonté indochinoise, báo Climats, Sau năm 1954, nhiều tác giả người Việt có cơng trình khảo cứu tình hình kinh tế, xã hội Việt Nam thời Pháp thuộc, đề cập tới nhiều khía cạnh khác có liên quan đến vấn đề cao su như:  Kinh tế miền Nam Phạm Thành Vinh (Nxb Sự thật, Hà Nội) xuất năm 1957 Tác giả dành phần chương I để đề cập đến tình hình kinh tế miền đồi núi thuộc miền Nam có vấn đề khai thác vùng đất đỏ việc trồng công nghiệp  Tìm hiểu giai cấp tư sản Việt Nam thời Pháp thuộc Nguyễn Cơng Bình (Nxb Văn sử địa, Hà Nội) xuất năm 1957 Trong tác phẩm mình, tác giả đề cập sơ lược đến điền chủ cao su người Việt  Những thủ đoạn bóc lột tư Pháp Việt Nam Nguyễn Khắc Đạm (Nxb Văn sử địa, Hà Nội) đời năm 1958 Ngồi việc trình bày nội dung sách cướp đoạt ruộng đất, sách nơng nghiệp tư Pháp Việt Nam, tác giả dành 10 trang chương III để trình bày sơ nét phương thức kinh doanh đồn điền cao su tư Pháp, đồng thời đưa số liệu cao su xuất cảng  Tư Pháp vấn đề cao su miền Nam Việt Nam Nguyễn Phong, Nxb Khoa học xuất năm 1963 Đây cơng trình khảo cứu hoạt động đầu tư cao su tư Pháp, giúp người đọc có hiểu biết định lịch sử đồn điền cao su, số ghi nhận tác giả sách khai thác đất đai, cướp đoạt ruộng đất thực dân Pháp, tình cảnh lao động đời sống công nhân cao su Một cơng trình có giá trị để người đọc tham khảo  Việt Nam thời Pháp đô hộ Nguyễn Thế Anh, Nxb Lửa Thiêng, năm 1970 Việt Nam Pháp thuộc sử Phan Khoang, xuất năm 1981 Đây tài liệu tham khảo quý hai tác giả nêu sơ lược diện tích, sản lượng cao su q trình khai thác thuộc địa  Lịch sử khai phá vùng đất Nam Bộ Huỳnh Lứa (chủ biên), Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh xuất năm 1987 Trong chương IV trình bày cơng khai phá thời Pháp thuộc, tác giả dành trang để nêu sơ lược diện tích trồng cao su, phân bố, suất tác động đồn điền cao su kinh tế, xã hội miền Đông Nam Kỳ  Cơ cấu kinh tế – xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858 - 1945) Nguyễn Văn Khánh, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội, đời năm 1999 Tác phẩm cách nhìn tổng quan tình hình kinh tế – xã hội Việt Nam thời Pháp thuộc tác giả đề cập đến hoạt động đồn điền cao su Nam Kỳ thông qua số liệu diện tích cao su, số lượng đồn điền sản lượng cao su xuất  Sự diện tài kinh tế Pháp Đông Dương (1859 - 1939) Jean – Pierre Aumiphin (Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản) đề cập khảo cứu tương đối chi tiết diện người Pháp đời sống kinh tế xã hội Đông Dương Tác giả dành dung lượng đáng kể để nói hoạt động kinh tế đồn điền cao su, nơi xem “thành tựu” kinh tế đậm nét mà người Pháp tiến hành Đông Dương  Năm 2000, Nxb Nơng nghiệp Tp Hồ Chí Minh ấn hành “100 năm cao su Việt Nam” tác giả Đặng Văn Vinh Đây cơng trình nghiên cứu có nội dung phong phú sâu sắc Tác giả mơ tả cách chi tiết tình hình khai thác đất, trồng mới, kỹ thuật trồng, chăm sóc khai thác cao su tư Pháp Việt Nam, góp phần cung cấp nhiều tư liệu quý cho việc nghiên cứu lịch sử kinh tế nhiều địa phương, công nhân cao su Việt Nam qua hai kháng chiến chống Pháp chống Mỹ, 143 Biên tra đồn điền cao su Lộc Ninh (Thủ Dầu Một) ngày 21/3/1930 Giám đốc Sở y tế (trang cuối) Nguồn: Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, hồ sơ ký hiệu số 19624 Phông Phủ Thống đốc Nam Kỳ 144 PHỤ LỤC Biên tra đồn điền cao su Lộc Ninh (Thủ Dầu Một) ngày 19/12/1934 Giám đốc Sở y tế (trang đầu) Nguồn: Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, hồ sơ ký hiệu số 31602 Phông Phủ Thống đốc Nam Kỳ 145 Biên tra đồn điền cao su Lộc Ninh (Thủ Dầu Một) ngày 19/12/1934 Giám đốc Sở y tế (trang cuối) Nguồn: Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, hồ sơ ký hiệu số 31602 Phông Phủ Thống đốc Nam Kỳ 146 DANH SÁCH CÁC LÀNG – KHU NHÀ Ở CỦA CÔNG NHÂN TẠI ĐỒN ĐIỀN CAO SU HUYỆN LỘC NINH STT Địa danh Văn phòng Đồn điền CEXO Nhà máy chế biến Địa Tọa độ Hiện trạng 1309319 - 0673757 Hiện văn phòng làm việc 1309785 - 0674122 Hiện cịn 30 ngơi nhà, ngơi chùa +đền Làng 1309843 - 0673531 Hiện cịn 67 ngơi nhà 01 ngơi chùa Làng 1308398 - 0672496 Hiện cịn 17 nhà, chùa, đền nhà thờ 1310467 - 0671074 Hiện cịn 16 ngơi nhà, chùa + đền 1308345 - 0676979 Hiện cịn ngơi nhà, ngơi chùa đền 1312008 - 0672159 Hiện chùa 1313071 - 0674004 Hiện 40 nhà, chùa + đền nhà thờ Thị trấn Lộc Ninh Xã Lộc Thiện Làng 10 Làng Làng Làng Xã Lộc Thuận Xã Lộc Tấn Làng 1312729 - 0681583 Hiện chùa 10 Làng 1315024 - 0671262 Hiện 22 nhà 11 Làng 1315567 - 0674345 Hiện 26 nhà, chùa + đền Xã Lộc Thạnh 147 DANH MỤC ẢNH MINH HỌA STT Nội dung ảnh Nguồn Trang Đồn điền Lộc Ninh nằm đường thuộc địa số 13 – Một góc cảnh đồn điền nhà 148 Đồn điền Lộc Ninh vào năm 1913 Vườn rau Đồn điền Lộc Ninh Niên giám Hiệp hội nhà trồng cao su Đông Dương Nhà máy chế biến mủ cao su Thủ Dầu Một năm 1920 Tạp chí cao su 149 Đồn điền cao su Lộc Ninh – Đường sắt xây dựng đồn điền cao su để chở mủ nhà máy Tạp chí cao su 150 Tư Pháp sử dụng người dân tộc thiểu số địa để khai hoang Bảo tàng tỉnh Bình Phước 150 Cơng nhân cạo mủ cao su thời Pháp Tạp chí cao su 151 Công nhân cao su làm việc giám sát chặt chẽ chủ đồn điền Bảo tàng tỉnh Bình Phước 151 Một bữa ăn tập thể cơng nhân cao su Bảo tàng tỉnh Bình Phước 152 10 Giới chủ đồn điền dùng phương tiện tân kỳ kiểm tra cơng nhân Tạp chí cao su 152 11 Chủ Tây đưa linh mục truyền bá công giáo cho cơng nhân đồn điền Tạp chí cao su 153 12 Nhà thờ Lộc Tấn xây dựng đồn điền Lộc Ninh Bảo tàng tỉnh Bình Phước 153 13 Bệnh viện Lộc Tấn xây dựng đồn điền Lộc Ninh Bảo tàng tỉnh Bình Phước 154 14 Chủ Tây thuê gánh hát biểu diễn đồn điền Tạp chí cao su 154 15 Một chuyến tàu Sài Gịn - Thủ Dầu Một Lộc Ninh Tạp chí cao su 155 16 Nhà phu cao su thời Pháp thuộc (02 ảnh) Tác giả 155, 156 17 Thực dân Pháp tăng cường lực lượng nhằm trấn áp công nhân Tạp chí cao su 156 18 Từ đồn điền, cao su thành phẩm đưa xuống tàu thủy trở Pháp Tạp chí cao su 157 148 149 148 Ảnh: Đồn điền Lộc Ninh nằm đường thuộc địa số 13 - Một góc cảnh đồn điền nhà Nguồn: Niên giám Hiệp hội nhà trồng cao su Đông Dương, năm 1927 (Tr 136) Ảnh: Đồn điền Lộc Ninh vào năm 1913, khai thác mủ năm thứ Nguồn: Niên giám Hiệp hội nhà trồng cao su Đông Dương, năm 1927 (Tr 139) 149 Ảnh: Vườn rau đồn điền Lộc Ninh Nguồn: Niên giám Hiệp hội nhà trồng cao su Đông Dương, năm 1927 (Tr 141) Ảnh: Nhà máy chế biến mủ cao su Thủ Dầu Một năm 1920 Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ 150 Ảnh: Đồn điền cao su Lộc Ninh – Đường sắt xây dựng đồn điền cao su để chở mủ nhà máy Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ Ảnh: Tư Pháp sử dụng người dân tộc thiểu số địa để khai hoang Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Phước 151 Ảnh: Cơng nhân cạo mủ cao su thời Pháp Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ Ảnh: Công nhân cao su làm việc giám sát chặt chẽ chủ đồn điền Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Phước 152 Ảnh: Một bữa ăn tập thể công nhân cao su Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Phước Ảnh: Giới chủ đồn điền dùng phương tiện tân kỳ kiểm tra công nhân Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ 153 Ảnh: Chủ Tây đưa linh mục truyền bá công giáo cho công nhân đồn điền Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ Ảnh: Nhà thờ Lộc Tấn xây dựng đồn điền Lộc Ninh Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Phước 154 Ảnh: Bệnh viện Lộc Tấn xây dựng đồn điền Lộc Ninh Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Phước Ảnh: Chủ Tây thuê gánh hát biểu diễn đồn điền Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ 155 Ảnh: Một chuyến tàu Sài Gòn - Thủ Dầu Một - Lộc Ninh Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ Ảnh: Nhà phu cao su thời Pháp thuộc Nguồn: Tác giả chụp đợt điền dã tháng 05/2016 156 Ảnh: Nhà phu cao su thời Pháp thuộc Nguồn: Tác giả chụp đợt điền dã tháng 05/2016 Ảnh: Thực dân Pháp tăng cường lực lượng nhằm trấn áp công nhân Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ 157 Ảnh: Từ đồn điền cao su thành phẩm đưa xuống tàu thủy trở Pháp Nguồn: http://tapchicaosu.vn/ ... HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN o0o NGUYỄN TÚY VÂN ĐỜI SỐNG CÔNG NHÂN CAO SU TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỘC NINH TỈNH BÌNH PHƯỚC DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG CUỘC KHAI THÁC THUỘC ĐỊA (1897 - 1939) CHUYÊN NGÀNH:... Chương I: Sự đời phát triển đội ngũ công nhân cao su huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước đầu kỷ XX  Chương II: Đời sống công nhân cao su địa bàn huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước (1897 - 1939)  Chương... mà công khai thác thuộc địa Pháp mang đến cho Lộc Ninh thơng qua tìm hiểu đời sống người cơng nhân cao su việc làm cần thiết Với lý nêu trên, chọn đề tài "Đời sống công nhân cao su địa bàn huyện