BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH _ VÕ TRUNG TÍN NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN THEO PHÁP LUẬT MÔI TRƯỜNG VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH _ VÕ TRUNG TÍN NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN THEO PHÁP LUẬT MÔI TRƯỜNG VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 9.38.01.07 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS PHẠM HỮU NGHỊ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan cơng trình nghiên cứu riêng tơi Các số liệu, kết nghiên cứu Luận án trung thực, có trích dẫn rõ ràng Nếu có gian dối, tơi xin chịu hồn tồn trách nhiệm Tác giả luận án Võ Trung Tín MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT MỞ ĐẦU .1 Chương TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1 Tình hình nghiên cứu Việt Nam 1.1.2 Tình hình nghiên cứu nước ngồi 18 1.1.3 Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu 23 1.2 Cơ sở lý thuyết phương pháp tiếp cận đề tài 25 1.2.1 Cơ sở lý thuyết .25 1.2.2 Câu hỏi nghiên cứu 26 1.2.3 Giả thuyết nghiên cứu 26 1.2.4 Phương pháp tiếp cận đề tài 27 Kết luận Chương 28 Chương NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN 29 2.1 Cơ sở hình thành trình phát triển nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền 29 2.2 Nội dung nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền 40 2.3 Mục đích yêu cầu nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền .51 2.4 Mối liên hệ nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền với nguyên tắc khác luật môi trường .57 Kết luận Chương 72 Chương THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM 73 3.1 Thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua pháp luật thuế bảo vệ môi trường 73 3.1.1 Khái niệm thuế bảo vệ môi trường 73 3.1.2 Nội dung pháp luật thuế bảo vệ môi trường 76 3.1.3 Những vấn đề đặt từ thực tiễn thực pháp luật thuế bảo vệ môi trường 82 3.2 Thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua pháp luật thuế tài nguyên 86 3.2.1 Khái niệm thuế tài nguyên .86 3.2.2 Nội dung pháp luật thuế tài nguyên 90 3.2.3 Những vấn đề đặt từ thực tiễn thực pháp luật thuế tài nguyên 94 3.3 Thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua pháp luật phí bảo vệ mơi trường nước thải 98 3.3.1 Khái niệm phí bảo vệ mơi trường nước thải 98 3.3.2 Nội dung pháp luật phí bảo vệ mơi trường nước thải 100 3.3.3 Những vấn đề đặt từ thực tiễn thực pháp luật phí bảo vệ mơi trường nước thải 103 3.4 Thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua pháp luật bồi thường thiệt hại ô nhiễm môi trường gây .111 3.4.1 Khái niệm bồi thường thiệt hại ô nhiễm môi trường gây 111 3.4.2 Nội dung pháp luật bồi thường thiệt hại ô nhiễm môi trường gây 115 3.4.3 Những vấn đề đặt từ thực tiễn thực pháp luật bồi thường thiệt hại ô nhiễm môi trường gây 121 3.5 Bảo đảm thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua quy định pháp luật có liên quan thông qua hoạt động tuyên truyền, giáo dục .129 3.5.1 Bảo đảm thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua pháp luật xử phạt vi phạm hành hành vi gây ô nhiễm môi trường 129 3.5.2 Bảo đảm thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thơng qua pháp luật xử lý hình tội phạm liên quan đến ô nhiễm môi trường 134 3.5.3 Bảo đảm thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền thông qua hoạt động tuyên truyền, giáo dục 137 Kết luận Chương 144 Chương NHU CẦU, ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HỒN THIỆN PHÁP LUẬT MƠI TRƯỜNG VIỆT NAM NHẰM ĐẢM BẢO THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN 145 4.1 Nhu cầu định hướng hoàn thiện pháp luật môi trường Việt Nam nhằm đảm bảo thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền 145 4.1.1 Nhu cầu hồn thiện pháp luật mơi trường Việt Nam nhằm đảm bảo thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền .145 4.1.2 Định hướng hồn thiện pháp luật mơi trường Việt Nam nhằm đảm bảo thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền .148 4.2 Giải pháp hồn thiện pháp luật mơi trường Việt Nam nhằm đảm bảo thực hiệu nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền 151 4.2.1 Sửa đổi quy định pháp luật thuế bảo vệ môi trường .151 4.2.2 Sửa đổi quy định pháp luật thuế tài nguyên 155 4.2.3 Sửa đổi quy định pháp luật phí bảo vệ mơi trường nước thải 157 4.2.4 Sửa đổi quy định pháp luật bồi thường thiệt hại ô nhiễm môi trường 159 4.2.5 Các giải pháp khác .162 Kết luận Chương 170 KẾT LUẬN 171 DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ BTTH Bồi thường thiệt hại BVMT Bảo vệ môi trường CCKT Công cụ kinh tế CERCLA The Comprehensive Environmental Response, Compensation and Liability Act (Đạo luật Trách nhiệm pháp lý, Bồi Thường Phản ứng toàn diện môi trường) LMT Luật môi trường OECD Organisation for Economic Co-operation and Development (Tổ chức hợp tác phát triển kinh tế) ƠNMT Ơ nhiễm mơi trường PPP Polluter Pays Principle (Nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền) TN&MT Tài nguyên Môi trường VPHC Vi phạm hành MỞ ĐẦU Tính cấp thiết đề tài Cũng nhiều quốc gia phát triển khác, Việt Nam, luật môi trường xuất muộn Vấn đề bảo vệ môi trường thực quan tâm năm 90 kỷ XX, đánh dấu việc ghi nhận cách thức Hiến pháp năm 1992 Sự đời Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 với tư cách đạo luật độc lập môi trường tiếp tục khẳng định quan tâm Nhà nước Việt Nam việc bảo vệ môi trường So với số lĩnh vực pháp luật khác, pháp luật mơi trường coi lĩnh vực pháp luật cịn mang nhiều tính hình thức Một số quy định khơng khả thi khó triển khai thực tế thiếu thiết chế đảm bảo thực thi, chế giải bồi thường thiệt hại ô nhiễm môi trường gây chưa phù hợp, biện pháp xử lý vi phạm pháp luật mơi trường cịn chưa thực hiệu quả… Trong giai đoạn gần đây, giai đoạn 2011- 2015, cơng tác bảo vệ mơi trường có nhiều khởi sắc theo chiều hướng tích cực Tuy nhiên, sức ép từ trình phát triển kinh tế - xã hội với tác động biến đổi khí hậu thiên tai tiếp tục làm gia tăng nhiều áp lực môi trường, gây khơng vấn đề xúc mơi trường, tác động tới sức khỏe cộng đồng, ảnh hưởng làm thiệt hại đến kinh tế, làm gia tăng xung đột liên quan đến môi trường xã hội Trong vài năm trở lại đây, vấn đề ô nhiễm bụi tiếng ồn đô thị lớn, trục giao thơng trọng điểm tiếp tục có diễn biến phức tạp2 Nhiều “điểm nóng mơi trường” cần xử lý3, tiêu biểu cố môi trường biển miền Trung nước thải công nghiệp Công ty TNHH gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh (công ty Võ Trung Tín (2017), “Một số đánh giá pháp luật mơi trường Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 08 (336), tr.15 Bộ Tài nguyên Môi trường (2015), Báo cáo môi trường quốc gia giai đoạn 2011-2015, tr.235 Như tượng cá nuôi lồng bè chết hàng loạt khu vực biển thuộc xã Nghi Sơn, Tĩnh Gia, Thanh Hóa; Cơng ty TNHH Chin Well Fasteners Việt Nam tỉnh Đồng Nai chôn lấp bùn thải trái phép; Công ty Cổ phần DAP Đình Vũ, Hải Phịng thải chất thải rắn thạch cao chứa photpho cực độc với khối lượng lớn, tiềm ẩn nguy gây ô nhiễm môi trường; Công ty TNHH Gạch men Hoàng Gia KCN Mỹ Xuân A, xã Mỹ Xuân, huyện Tân Thành có hành vi thải khói, bụi gây nhiễm mơi trường khơng khí kéo dài, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe người dân khu vực; sở tái chế nhựa trái phép huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng gây ô nhiễm môi trường; Công ty TNHH Nhà nước thành viên xử lý chế biến chất thải Phú Thọ gây nhiễm mơi trường nghiêm trọng; tình trạng ô nhiễm môi trường trang trại chăn nuôi khn viên đất Tiểu đồn 26 Trung đồn 916 huyện Thạch Thất, thành phố Hà Nội; Công ty TNHH MTV Dịch vụ Môi trường Ánh Dương (Đà Nẵng) chôn lấp chất thải trái phép (Bộ Tài nguyên Môi trường (2017), Báo cáo tổng kết công tác tình hình thực nhiệm vụ năm 2016 kế hoạch công tác năm 2017 ngành Tài nguyên Môi trường) Formosa) gây vào tháng năm 2016 Vụ gây ô nhiễm môi trường biển công ty Formosa “lộ ra” từ tượng cá chết ngày tháng năm 2016 vùng biển cảng Vũng Áng thuộc địa phận thị xã Kỳ Anh, Hà Tĩnh Hiện tượng thủy sản chết lan diện rộng, vùng ven biển Hà Tĩnh, lan tiếp dọc ven biển tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị Thừa Thiên - Huế Sự cố gây thiệt hại nặng nề kinh tế, xã hội môi trưởng, chịu ảnh hưởng nặng ngành thủy sản, tiếp đến hoạt động kinh doanh, dịch vụ, du lịch đời sống sinh hoạt ngư dân Nguyên nhân xác định công ty Formosa gây trình vận hành thử nghiệm tổ hợp nhà máy, có vi phạm để xảy cố, dẫn tới nước thải có chứa độc tố phenol, xyanua chưa xử lý đạt chuẩn xả môi trường Công ty Formosa nhận trách nhiệm, xin lỗi Chính phủ, nhân dân bồi thường 500 triệu USD4 Pháp luật môi trường Việt Nam chưa ghi nhận đầy đủ xác chủ thể gây ô nhiễm môi trường (tác nhân dẫn đến thực trạng mơi trường đáng báo động), chưa ràng buộc đầy đủ nghĩa vụ chủ thể này; dẫn đến việc xem nhẹ quy định pháp luật môi trường sẵn sàng đánh đổi theo quan điểm “phát triển giá”, kể hy sinh lợi ích mơi trường cho hoạt động phát triển kinh tế Điều đặt nhu cầu cần xây dựng quy định pháp luật môi trường theo hướng tác động tương xứng vào lợi ích kinh tế chủ thể, từ định hướng hành vi xử họ theo hướng có lợi cho mơi trường Ngun tắc “người gây nhiễm phải trả tiền” (hoặc “người gây ô nhiễm phải trả giá”, “người gây ô nhiễm phải trả” – Polluter Pays Principle), trở nên phổ biến nhiều nước giới năm gần đây, vấn đề môi trường ngày trở thành mối quan tâm hàng đầu phát triển bền vững hầu hết quốc gia Khi người nhận thức rõ hoạt động sản xuất kinh tế giới ngày gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, tác động tiêu cực đến điều kiện sống tồn nhân loại, ngun tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền xem nguyên tắc thể việc áp dụng công cụ kinh tế để quản lý giải vấn đề môi trường Trong tổng thể phát triển bền vững quốc gia, sách mơi “Formosa đứng đầu vụ gây ô nhiễm năm 2016”, https://tuoitre.vn/formosa-dung-dau-cac-vu-gay-onhiem-nam-2016-1351267.htm (truy cập ngày 26/12/2017) trường sách kinh tế có mối quan hệ chặt chẽ Ở nước, nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền sử dụng cơng cụ thức để kiểm sốt hoạt động ảnh hưởng tới mơi trường chủ thể Ở Việt Nam, nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền xem xét áp dụng việc quản lý môi trường nhằm hạn chế tác động tiêu cực chủ thể vào môi trường Trong bối cảnh nay, việc nghiên cứu cách khoa học có hệ thống vấn đề lý luận nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền, quy định pháp luật thể thực nguyên tắc, từ tìm giải pháp nhằm hồn thiện quy định pháp luật môi trường chế triển khai thực có hiệu nguyên tắc Việt Nam cần thiết Vì thế, tác giả chọn đề tài “Nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền theo pháp luật môi trường Việt Nam” làm Luận án tiến sĩ luật học chương trình đào tạo nghiên cứu sinh Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 2.1 Mục đích nghiên cứu Mục đích việc nghiên cứu đề tài luận án luận giải làm sáng tỏ vấn đề lý luận thực tiễn nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền Từ đó, đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật để bảo đảm thực có hiệu ngun tắc người gây nhiễm phải trả tiền, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững hội nhập quốc tế Việt Nam 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực mục đích nghiên cứu, tác giả đặt nhiệm vụ nghiên cứu sau: Thứ nhất, làm sáng tỏ vấn đề lý luận nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền; phân tích mối quan hệ nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền với nguyên tắc khác luật mơi trường Thứ hai, phân tích, đánh giá quy định pháp luật thể thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền; phân tích, đánh giá thực tiễn thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền Việt Nam Thứ ba, đề xuất định hướng giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm bảo đảm thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền Việt Nam Đối tượng nghiên cứu phạm vi nghiên cứu ... hệ nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền với nguyên tắc khác pháp luật môi trường; đời phát triển nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền; vai trị pháp luật mơi trường việc thể thực nguyên. .. hệ nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền với nguyên tắc khác luật môi trường .57 Kết luận Chương 72 Chương THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN THEO PHÁP... tiễn thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền Việt Nam Thứ ba, đề xuất định hướng giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm bảo đảm thực nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền Việt Nam Đối