BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN Lời giới thiệu Một điểm xu chung chương trình giáo dục phổ thông nhiều nước giới từ đầu kỉ XXI đến chuyển từ dạy học cung cấp nội dung sang dạy học theo định hướng phát triển lực người học Ở Việt Nam, u cầu mang tính đột phá cơng đổi toàn diện giáo dục theo Nghị số 29-NQ29/TW Đảng Nghị số 88/2014/QH13 Quốc hội Chương trình Địa lí lớp 10 bao gồm 02 phần: Địa lí Tự nhiên Địa lí kinh tế - xã hội Đây kiến thức sở (nền tảng) để học sinh tiếp thu kiến thức chương trình Địa lí lớp 11, 12 Trong đó, phần Địa lí Tự nhiên nội dung khó tiếp thu lí sau: + Nội dung đơn vị học, nội dung kiến thức dài, có nhiều câu chữ sách giáo khoa cần học thuộc ghi nhớ + Các kiến thức tự nhiên đa dạng, không dễ tiếp thu phần Địa lí kinh tế - xã hội + Các thành phần tự nhiên có mối quan hệ biện chứng với nhau, đặc điểm thành phần dẫn tới đặc điểm thành phần khác Vì thế, địi hỏi học sinh phải nắm kiến thức bản, hiểu nội dung thể vận dụng vào việc trả lời câu hỏi kiểm tra vào việc giải tình thực tiễn Là nội dung quan trọng, song lại khó việc hiểu vận dụng kiến thức Bằng cách để nâng cao chất lượng giáo dục, đáp ứng yêu cầu dạy học theo định hướng phát triển lực người học vấn đề mà thầy giáo, cô giáo nói chung thân tơi nói riêng ln trăn trở Qua nhiều năm giảng dạy mơn Địa lí trường THPT, nhận thấy việc hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình sách giáo khoa có ý nghĩa quan trọng Ngồi vai trị minh họa cho kênh chữ, kiến thức tàng trữ kênh hình có khả nâng cao mở rộng tầm hiểu biết học sinh mà kênh chữ chưa đề cập đến điều kiện thời gian không cho phép Tuy nhiên, để việc khai thác kênh hình đạt hiệu cao, yêu cầu dạy học định hướng lực nay, đòi hỏi giáo viên phải thay đổi cách tiếp cận chương trình, đổi phương pháp giảng dạy, sáng tạo, linh hoạt công tác kiểm tra đánh giá Để khắc sâu nội dung này, mạnh dạn lựa chọn đề tài “Một số kinh nghiệm khai thác kênh hình dạy học phần Địa lí Tự nhiên (Địa lí 10) theo định hướng phát triển lực học sinh” với mong muốn: + Tổng kết kinh nghiệm thân, rút kết đạt thời gian qua + Chia sẻ kinh nghiệm với đồng nghiệp nhà trường để nâng cao chất lượng dạy học mơn Địa lí Trường THPT Tam Đảo nói riêng mơn Địa lí cấp THPT nói chung Tên sáng kiến “Một số kinh nghiệm khai thác kênh hình dạy học phần Địa lí Tự nhiên (Địa lí 10) theo định hướng phát triển lực học sinh” Tác giả sáng kiến Họ tên: Phạm Thị Bích Hằng - Địa tác giả sáng kiến: Giáo viên Trường THPT Tam Đảo - Số điện thoại: 0985437744 - E-mail: phamthibichhang.gvtamdao@vinhphuc.edu.vn Chủ đầu tư tạo sáng kiến Phạm Thị Bích Hằng Lĩnh vực áp dụng sáng kiến Đổi phương pháp giảng dạy học tập mơn Địa lí theo hướng tích cực Ngày sáng kiến áp dụng lần đầu áp dụng thử 5/09/2017 Mô tả chất sáng kiến 7.1.Về nội dung sáng kiến 7.1.1 Một số vấn đề dạy học phát triển lực nói chung dạy học Địa lí theo hướng phát triển lực nói riêng 7.1.1.1 Quan điểm lực Theo Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể Việt Nam (2017) xác định: Năng lực thuộc tính cá nhân hình thành phát triển nhờ tố chất sẵn có trình học tập, rèn luyện, cho phép người huy động tổng hợp kiến thức, kĩ năng, thuộc tính cá nhân khác hứng thú, niềm tin, ý chí….thực thành cơng loại hoạt động định, đạt kết mong muốn điều kiện cụ thể Có hai loại lực lớn: - Năng lực cốt lõi: lực bản, thiết yếu mà cần phải có để sống, học tập làm việc hiệu - Năng lực đặc biệt: khiếu trí tuệ, văn nghệ, thể thao, kĩ sống… nhờ tố chất sẵn có người Cũng theo Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, lực cốt lõi gồm lực chung lực chuyên môn: - Năng lực chung: lực tất môn học hoạt động giáo dục góp phần hình thành, phát triển lực như: lực tự chủ tự học, lực giao tiếp hợp tác, lực sáng tạo - Năng lực chuyên môn: lực hình thành, phát triển chủ yếu thơng qua số môn học hoạt động giáo dục định như: lực ngơn ngữ, lực tính tốn, lực tìm hiểu tự nhiên xã hội, lực công nghệ, lực tin học, lực thẩm mĩ, lực thể chất 7.1.1.2 Phương pháp dạy học theo quan điểm phát triển lực Phương pháp dạy học theo quan điểm phát triển lực không ý tích cực hố học sinh hoạt động trí tuệ mà cịn ý rèn luyện lực giải vấn đề gắn với tình sống nghề nghiệp, đồng thời gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn Những định hướng chung, tổng quát đổi phương pháp dạy học mơn học thuộc chương trình giáo dục định hướng phát triển lực là: - Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động người học, hình thành phát triển lực tự học (sử dụng sách giáo khoa, nghe, ghi chép, tìm kiếm thơng tin, ), sở trau dồi phẩm chất linh hoạt, độc lập, sáng tạo tư - Có thể chọn lựa cách linh hoạt phương pháp chung phương pháp đặc thù môn học để thực Tuy nhiên, dù sử dụng phương pháp phải đảm bảo ngun tắc “Học sinh tự hồn thành nhiệm vụ nhận thức với tổ chức, hướng dẫn giáo viên” - Việc sử dụng phương pháp dạy học gắn chặt với hình thức tổ chức dạy học Tuỳ theo mục tiêu, nội dung, đối tượng điều kiện cụ thể mà có hình thức tổ chức thích hợp học cá nhân, học nhóm; học lớp, học lớp - Cần sử dụng đủ hiệu thiết bị dạy học môn học tối thiểu qui định Có thể sử dụng đồ dùng dạy học tự làm xét thấy cần thiết với nội dung học phù hợp với đối tượng học sinh Tích cực vận dụng cơng nghệ thơng tin dạy học 7.1.1.3 Dạy học phát triển lực mơn Địa lí cấp THPT a Các lực chun biệt mơn Địa lí cấp THPT Mơn Địa lí cấp THPT góp phần hình thành phát triển cho học sinh lực chung lẫn lực chuyên môn Các lực chuyên biệt mơn Địa lí gồm: + Nhóm lực làm chủ phát triển thân: lực tư tổng hợp theo lãnh thổ; lực khảo sát địa lí địa phương + Nhóm lực cơng cụ: Năng lực sử dụng đồ; lực sử dụng số liệu thống kê; lực sử dụng hình vẽ, tranh, ảnh địa lí, mơ hình, video, clip… Bảng 1: Bảng mô tả mức độ cần đạt số lực chun biệt mơn Địa lí Năng lực Mức Mức Mức Mức Mức Tư tổng hợp theo lãnh thổ Xác định mối quan hệ tương hỗ hai thành phần tự nhiên, kinh tế xã hội lãnh thổ Xác định mối quan hệ tương hỗ nhiều thành phần tự nhiên, kinh tế - xã hội lãnh thổ Xác định hệ mối quan hệ tương hỗ thành phần tự nhiên kinh tế - xã hội lãnh thổ Giải thích hệ mối quan hệ tương hỗ thành phần tự nhiên kinh tế - xã hội lãnh thổ Phân tích mối quan hệ tương hỗ thành phần tự nhiên kinh tế - xã hội hệ mối quan hệ thực tiễn Học tập thực địa Quan sát ghi chép số yếu tố tự nhiên kinh tế - xã hội đơn giản quanh trường học Quan sát ghi chép số đặc điểm khó nhận biết yếu tố tự nhiên kinh tế - xã Thu thập thông tin đặc điểm tự nhiên kinh tế - xã hội phạm vi phương/xã Phân tích thơng tin thu thập đặc điểm tự nhiên kinh tế - xã hội phạm vi quận/huyện Đánh giá trạng đặc điểm tự nhiên kinh tế - xã hội phạm vi quận/huyện hoặc nơi hội khu cư trú vực quanh trường học nơi cư trú tỉnh/thành phố tỉnh/thành phố Sử dụng đồ Đo đạc, tính toán số yếu tố sơ đẳng độ cao, độ sâu, chiều dài, xác định phương hướng, tọa độ địa lí đối tượng tự nhiên kinh tế xã hội đồ Mô tả đặc điểm phân bố, quy mơ, tính chất, cấu trúc, động lực đối tượng tự nhiên kinh tế - xã hội thể đồ So sánh điểm tương đồng khác biệt yếu tố tự nhiên kinh tế xã hội tờ đồ hay nhiều tờ đồ Giải thích phân bố mối quan hệ yếu tố tự nhiên kinh tế - xã hội thể đồ Sử dụng đồ để phục vụ hoạt động thực tiễn khảo sát, tham quan, thực dự án… khu vực thực địa Sử dụng số liệu thống kê Nêu nhận xét quy mô, cấu trúc xu hướng hiến đổi đối tượng tự nhiên kinh tế xã hội thông qua đọc số liệu thống kê So sánh quy mô, cấu trúc xu hướng biến đổi đối tượng tự nhiên kinh tế - xã hội thông qua đọc số liệu thống kê Giải thích quy mơ, cấu trúc, xu hướng biến đổi nét tương đồng hay khác biệt đối tượng thể qua số liệu thống kê Phân tích mối quan hệ đối tượng tự nhiên kinh tế - xã hội thể qua số liệu thống kê với lãnh thổ chứa đựng số liệu Sử dụng số liệu thống kê để chứng minh, giải thích cho vấn đề tự nhiên hay kinh tế - xã hội lãnh thổ định Sử Nhận biết Tìm Nhận biết Giải thích Sử dụng dụng tranh, ảnh địa lí (hình vẽ, ảnh chụp gần, ảnh máy bay, ảnh vệ tinh) đặc điểm đối tượng tự nhiên kinh tế xã hội thể tranh, ảnh điểm tương đồng, khác biệt đối tượng tự nhiên kinh tế - xã hội thể tranh, ảnh mối quan hệ yếu tố tự nhiên kinh tế - xã hội thể tranh, ảnh mối quan hệ yếu tố tự nhiên kinh tế - xã hội hệ tới lãnh thổ thể tranh ảnh tranh, ảnh để chứng minh hay giải thích cho tượng tự nhiên hay kinh tế - xã hội lãnh thổ cụ thể b Dạy học theo định hướng phát triển lực mơn Địa lí cấp THPT Địa lí mơn học có tính tổng hợp cao, thích hợp cho việc sử dụng nhiều phương pháp dạy học khác Dạy học theo định hướng lực mơn Địa lí khơng nằm ngồi u cầu dạy học theo định hướng lực nói chung Cụ thể, giáo viên cần lưu ý: + Các hình thức dạy học mơn Địa lí đa dạng như: dạy học cá nhân, dạy học theo nhóm, dạy học theo lớp, dạy học ngồi trời, thực địa… Mỗi hình thức thích hợp với phương pháp dạy học, đồng thời mạnh hạn chế riêng nên cần kết hợp với trình dạy học + Để phù hợp với dạy học phát triển lực, cần tăng cường tối đa hình thức tổ chức dạy học đề cao hoạt động chủ động, tích cực, sáng tạo học sinh Trong số trường hợp, giáo viên cần gợi ý, hướng dẫn học sinh tìm ý tưởng tổ chức học tập, yêu cầu em phát triển thành hoạt động nhận thức cụ thể thực hiện, từ phát triển phẩm chất lực người học + Đặc biệt, nguyên tắc dạy học quan trọng môn Địa lí ln sử dụng phương tiện dạy học với yêu cầu bản: Đảm bảo phù hợp với mục tiêu nội dung dạy học, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo học sinh Trong trình dạy học, giáo viên cần tổ chức, hướng dẫn, tạo điều kiện để học sinh tìm tịi, khám phá, khai thác chiếm lĩnh kiến thức từ phương tiện dạy học địa lí Qua đó, học sinh vừa có kiến thức, vừa rèn luyện kĩ địa lí biết cách thức vận dụng kiến thức học vào thực tiễn 7.1.2 Khái qt nội dung chương trình phần Địa lí tự nhiên lớp 10 Phần Địa lí tự nhiên (Chương trình Địa lí 10) gồm có 04 nội dung chính: + Chương I: Bản đồ + Chương II: Vũ Trụ Hệ chuyển động Trái Đất + Chương III: Cấu trúc Trái Đất Các lớp vỏ địa lí + Chương IV: Một số quy luật lớp vỏ địa lí Tổng số đơn vị học 21 (từ đến 21) Trong theo chương trình giảm tải học sinh cần phải học 20 (đọc thêm 1) Toàn nội dung thể 79 trang sách bao gồm phần kênh chữ kênh hình • Mục tiêu chương trình phần Địa lí tự nhiên theo chuẩn kiến thức kĩ chương trình Địa lí 10 * Về kiến thức: Bảng 2: Bảng mô tả mức độ cần đạt phần Địa lí Tự nhiên lớp 10 Mức độ nhận thức Chủ đề Nhận biết Thông hiểu Vận dụng Vận dụng cao Bản đồ - Trình bày số phương pháp biểu đối tượng địa lí đồ, Atlat địa lí - Phân biệt số phương pháp biểu đối tượng địa lí đồ - Sử dụng đồ, Atlat địa lí để tìm hiểu đặc điểm đối tượng, tượng Địa lí - Sử dụng đồ, Atlat địa lí để phân tích mối quan hệ địa lí Vụ trụ Hệ chuyển động Trái Đất - Nêu đặc điểm khái quát Vũ Trụ, hệ Mặt Trời Vũ Trụ, Trái Đất hệ Mặt Trời - Hiểu hệ chủ yếu chuyển động tự quay quanh trục chuyển động quanh Mặt Trời Trái Đất - Sử dụng tranh ảnh, hình vẽ, mơ hình để trình bày, giải thích hệ chuyển động Trái Đất - Vận dụng giải thích tượng tự nhiên sống Cấu trúc Trái Đất Thạch - Nêu - Nêu khác lớp cấu trúc lớp Trái Đất cấu trúc Trái - Biết Đất (lớp vỏ, lớp khái niệm Manti, nhân Trái Đất) tỉ lệ thể thách tích, độ dày, thành - Biết phần vật chất cấu khái niệm nội tạo chủ yếu, trạng lực, ngoại lực thái nguyên nhân - Phân biệt thạch vỏ chúng Trái Đất - Giải thích sơ lược hình thành vùng núi trẻ, vành đai động đất, núi lửa - Giải thích đặc điểm địa hình bề mặt Trái Đất - Giải thích ngun nhân hình thành nội lực ngoại lực - Trình bày nội dung thuyết Kiến tạo mảng vận dụng thuyết Kiến tạo mảng - Phân tích tác động nội lực, ngoại lực đến hình thành địa hình bề mặt Trái Đất Khí - Biết - Hiểu nguyên khái niệm khí nhân hình thành quyển; frơng tính chất - Biết khối khí: cực, ơn hình thành đới, chí tuyến, xích phân bố đạo đới, - Trình bày kiểu khí hậu ngun nhân hình Trái thành nhiệt độ Đất khơng khí nhân tố ảnh hưởng đến nhiệt độ khơng khí - Phân tích mối quan hệ - Giải thích thành số loại gió thổi thường xuyên trái đất, gió mùa số loại gió địa phương - Giải thích phân bố lượng mưa giới khí áp gió; ngun nhân làm thay đổi khí áp - Phân tích nhân tố ảnh hưởng đến lượng mưa phân bố mưa giới 5.Thủy - Biết - Hiểu trình bày khái niệm thủy vịng tuần hồn nước - Biết đặc Trái Đất - Giải thích đặc điểm sóng biển, - Phân tích thủy triều, nhân tố ảnh hưởng phân bố tới chế độ nước chuyển động dịng sơng biển nóng, lạnh đại dương giới - Giải thích đặc điểm chế độ nước sơng địa phương - Trình bày vai - Giải thích trị nhân tố quy hình thành đất luật phân bố - Phân tích số nhân tố ảnh hưởng loại đất thực - Biết đến phát triển, thảm khái niệm sinh phân bố sinh vật Trái Đất vật - Giải thích quy luật phân bố số loại đất thảm thực vật địa phương điểm phân bố số dịng sơng lớn giới - Mơ tả tượng sóng biển, thủy triều, phân bố chuyển động dịng biển nóng, lạnh đại dương giới 6.Thổ nhưỡng sinh Một - Biết khái niệm đất (thổ nhưỡng), thổ nhưỡng - Biết - Phân biệt lớp - Giải thích - Vận dụng số quy khái niệm lớp vỏ địa lí lớp vỏ luật chủ vỏ địa lí Trái Đất yếu - Hiểu trình bày lớp vỏ số biểu địa lí quy luật thống hồn chỉnh, quy luật địa đới phi địa đới lớp vỏ địa lí nguyên nhân quy luật chủ yếu lớp vỏ địa lí quy luật chủ yếu lớp vỏ địa lí vào thực tế sống * Về kĩ năng: - Quan sát, nhận xét, phân tích, tổng hợp, so sánh vật, tượng địa lí kỹ đọc sử dụng đồ, biểu đồ, số liệu thống kê - Thu thập, trình bày thơng tin địa lí - Vận dụng kiến thức chừng mực định để giải thích vật, tượng địa lí giải số vấn đề sống, sản xuất gần gũi với học sinh sở tư kinh tế, tư sinh thái, tư phê phán * Về thái độ: - Có tình yêu thiên nhiên, người, ý thức hành động thiết thực bảo vệ mơi trường xung quanh - Có ý thức quan tâm đến số vấn đề liên quan đến địa lí học ngồi nước - Thấy rõ trách nhiệm thân công xây dựng kinh tế xã hội địa phương đất nước 7.1.3 Ý nghĩa việc khai thác kênh hình dạy học Địa lí lớp 10 Tất hình vẽ, bao gồm sơ đồ, lược đồ, đồ sản phẩm khoa học đồ, tranh ảnh hình vẽ, bảng biểu (biểu đồ, đồ thị bảng số liệu gắn liền với biểu đồ, với đồ diễn giải gắn với trình tự nhiên, kinh tế, xã hội định, gọi chung bảng biểu) sách giáo khoa gọi chung kênh hình Các kênh hình có tính trực quan cao tính diễn giải lơ-gic tượng dạy học địa lí 7.1.3.1 Ý nghĩa đồ, sơ đồ, lược đồ hình vẽ dạy học địa lí lớp 10 - Các đồ, sơ đồ, lược đồ hình vẽ giúp cho việc phản ánh kiến thức học sinh động hơn, đầy đủ Từ đó, học sinh nắm kiến thức cách dễ dàng sâu sắc 10 Hình 19.1 Các kiểu thảm thực vật giới; Hình 19.2 Các nhóm đất giới; Hình 20.1 Sơ đồ lớp vỏ địa lí Trái Đất… Cụ thể: Khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu phân bố sinh vật đất theo vĩ độ, giáo viên tổ chức lớp học theo hình thức hoạt động nhóm, sử dụng kĩ thuật khăn trải bàn Giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác hình 19.1 hình 19.2 phục vụ cho mục đích sư phạm Giáo viên chia nhóm giao nhiệm vụ: + Nhóm 1,4: Dựa vào hình 19.1; hình 19.2 kiến thức học, em cho biết: Thảm thực vật đài nguyên đất đài nguyên phân bố phạm vi vĩ tuyến nào? Những châu lục có chúng? Tại sao? + Nhóm 2, 5: Dựa vào hình 19.1; hình 19.2 kiến thức học, em cho biết: Những kiểu thảm thực vật nhóm đất thuộc mơi trường đới ôn hòa phân bố châu lục nào? Tại đới lại có nhiều thảm thực vật nhóm đất vậy? + Nhóm 3, 6: Dựa vào hình 19.1; hình 19.2 kiến thức học, em cho biết: Những kiểu thảm thực vật nhóm đất thuộc mơi trường đới nóng chiếm ưu châu lục nào? Những châu lục khơng có? Tại sao? Học sinh làm việc theo nhóm, sử dụng kĩ thuật khăn trải bàn Các tổ chức kích thích, thúc đẩy tham gia tích cực học sinh đồng thời tăng cường tính độc lập, trách nhiệm cá nhân học sinh Từ đó, tạo điều kiện định hướng lực cho học sinh 7.1.4.3 Vận dụng đổi kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển lực Để đạt mục tiêu giáo dục định hướng phát triển lực, giáo viên không coi trọng việc đổi phương pháp dạy học mà cần thiết phải đổi phương pháp kiểm tra đánh giá Trong trình hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình, giáo viên hồn tồn đánh giá, cho điểm học sinh theo định hướng đổi 46 Theo quan điểm phát triển lực, việc đánh giá kết học tập không lấy việc kiểm tra khả tái kiến thức học làm trung tâm việc đánh giá Đánh giá kết học tập theo lực cần trọng khả vận dụng sáng tạo tri thức tình ứng dụng khác Hay nói cách khác, đánh giá theo lực đánh giá kiến thức, kĩ thái độ bối cảnh có ý nghĩa Do đó, giáo viên đánh giá học sinh trình hướng dẫn em khai thác kênh hình theo định hướng phát triển lực nhiều hình thức công cụ đánh giá khác Tôi xin đưa vài gợi ý sau: a Đánh giá qua sản phẩm học tập học sinh Sản phẩm em học sinh tạo em làm việc với kênh hình kịch nội dung kênh hình em thực phương pháp đóng vai; lời dẫn em thực thuyết trình kênh hình; phiếu học tập trình em làm việc với kênh hình… Qua sản phẩm này, học sinh thể ý tưởng Từ đó, giáo viên đánh giá phần lực học sinh Vấn đề đặt ra, giáo viên cần nghiên cứu xây dựng công cụ (phiếu) đánh giá sở định hướng lực Dưới dây số công cụ đánh giá sử dụng sở lĩnh hội trình tham gia kì bồi dưỡng thường xuyên nghiên cứu, đọc tài liệu tham khảo Bảng 4: Phiếu hướng dẫn đánh giá sản phẩm học sinh (Sử dụng việc khai thác kênh hình) Mức độ A Nội dung Hình thức Cách thể - Thể đầy đủ, khoa - Phù hợp với - Phù hợp với mơi học, xác nội dung mơi trường giáo trường giáo dục kênh hình dục - Sáng tạo - Có bổ sung cập nhật - Độc đáo - Chuyên nghiệp kiến thức phù hợp - Sáng tạo - Có tính giáo dục B - Thể cách đầy đủ, - Phù hợp với - Phù hợp với mơi khoa học, xác nội môi trường giáo trường giáo dục dung kênh hình dục - Sáng tạo - Có tính giáo dục - Độc đáo - Hấp dẫn - Sáng tạo 47 C - Thể tương đối đầy đủ - Phù hợp với - Phù hợp với môi nội dung kênh hình mơi trường giáo trường giáo dục dục - Có tính giáo dục - Sáng tạo - Sáng tạo D - Thể chưa đầy đủ nội - Phù hợp với - Phù hợp với mơi dung kênh hình mơi trường giáo trường giáo dục dục b Đánh giá qua quan sát hoạt động học sinh Khi hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình, giáo viên quan sát hoạt động học sinh, thu thập thông tin hoạt động, phản ứng, thái độ, sắc thái tình cảm em tình cụ thể Từ đó, nhận xét kết học tập học sinh khác quan Bảng 5: Phiếu hướng dẫn quan sát/ đánh giá hợp tác học sinh thực nhiệm vụ (Sử dụng việc khai thác kênh hình) Các tiêu chí Các mức độ A B - Vui vẻ C D Nhận nhiệm vụ - Xung phong Tham gia hoạt động nhóm - Tích bày tỏ ý - Có tham gia kiến song đôi lúc chưa chủ động - Đôi lúc chưa - Biết nghe, tôn biết lắng nghe, trọng, xem xét tôn trọng ý ý kiến, quan kiến điểm thành viên thành viên khác khác trong nhóm nhóm - Cịn tham gia ý kiến - Ít chịu lắng nghe, tơn trọng ý kiến thành viên nhóm - Khơng tham gia ý kiến - Không lắng nghe tôn trọng ý kiến thành viên khác nhóm Thực nhiệm vụ hỗ trợ, giúp đỡ thành viên khác - Cố gắng, nỗ lực hoàn thành nhiệm vụ thân - Tích cực hỗ trợ thành viên khác nhóm - Ít cố gắng, nỗ lực hồn thành nhiệm vụ thân - Ít hỗ trợ thành viên - Khơng cố gắng hồn thành nhiệm vụ thân - Không hỗ trợ thành - Có cố gắng, nỗ lực hồn thành nhiệm vụ thân - Chưa chủ động hỗ trợ 48 - Miễn cưỡng - Từ chối thành viên khác khác Kết làm việc viên khác - Sản phẩm tốt, - Có sản phẩm - Có sản phẩm - Sản phẩm quy định, tốt, đảm bảo tương đối tốt không đạt tiêu vượt thời gian thời gian chưa chuẩn đảm bảo thời gian Trách - Chịu trách nhiệm với nhiệm sản kết làm phẩm chung việc chung - Chỉ chịu trách nhiệm phần sản phẩm chung - Chưa sẵn sàng chịu trách nhiệm sản phẩm chung - Không chịu trách nhiệm sản phẩm chung c Đánh giá qua việc trả lời câu hỏi vấn đáp Đánh giá qua việc trả lời câu hỏi vấn đáp phương pháp sử dụng thường xuyên phổ biến đánh giá lớp học Thông qua việc giáo viên đặt câu hỏi; học sinh trả lời, giáo viên biết khả tiếp thu học học sinh đến đâu; đồng thời góp phần hình thành nâng cao kĩ cho học sinh như: kĩ trình bày (lưu lốt, diễn cảm, nói đúng, nói đủ có sức thuyết phục); thể tự tin trình bày vấn đề trước lớp (chỗ đơng người)….Từ đó, giáo viên đánh giá lực học sinh Trong trình hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình, sử dụng phương pháp đàm thoại, giáo viên đưa nhiều dạng câu hỏi (câu hỏi lấy thông tin; câu hỏi giả định; câu hỏi vận dụng) với mức độ khác để đánh giá học sinh * Dạng câu hỏi lấy thơng tin Ví dụ: Đánh giá học sinh qua việc khai thác Hình 7.1 Cấu tạo Trái Đất, phương pháp đàm thoại gợi mở, giáo viên đặt câu hỏi: Câu hỏi 1: Lớp vỏ Trái Đất nằm đâu? Câu hỏi 2: Lớp Manti có giới hạn từ đâu tới đâu? 49 Câu hỏi 3: Nhân Trái Đất có đặc điểm gì? Dạng câu hỏi lấy thông tin thường yêu cầu học sinh mức độ nhận biết, đó, giáo viên nên gọi bạn học sinh có học lực trung bình Với câu hỏi vừa sức, em trả lời cách tự tin, dễ dàng Điều khơng giúp em hào hứng với mơn học mà cịn giúp em có hội để rèn luyện phát huy lực thân (nhất lực trình bày trước đám đơng) * Dạng câu hỏi giả định Câu hỏi giả định giúp học sinh phát huy trí tưởng tượng phong phú Qua dạng câu hỏi này, giáo viên đánh giá lực tư sáng tạo lực tìm hiểu vấn đề tự nhiên, lực tư ngơn ngữ em học sinh Ví dụ: Khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu Hình 6.3 Hiện tượng ngày, đêm dài ngắn theo mùa theo vĩ độ, giáo viên đặt câu hỏi: Giả sử trục Trái Đất vng góc với mặt phẳng quỹ đạo độ dài ngày, đêm Trái Đất nào? Hoặc hướng dẫn học sinh tìm hiểu Hình 15 Sơ đồ vịng tuần hồn nước, giáo viên đặt câu hỏi giả định: Điều xảy nước Trái Đất khơng tn theo vịng tuần hồn khép kín? 50 Để trả lời câu hỏi này, em học sinh bắt buộc phải tư cách lô-gic, phải vận dụng nhiều kiến thức lý thuyết kiến thức thực tiễn Tùy vào mức độ tư em thông qua hệ thống ý trả lời em đưa ra, giáo viên đánh giá lực em sở động viên, khích lệ, dẫn dắt người học tiếp tục khám phá kho tàng kiến thức nhân loại Như vậy, không cần phải bỏ – 10 phút cứng nhắc đầu để kiểm tra việc “ghi nhớ máy móc” kiến thức, đổi đánh giá thông qua sản phẩm; thông qua hoạt động học sinh đánh giá phương pháp phát vấn giúp học sôi lôi Đồng thời, việc em học tới đâu, ghi nhận tới tạo động lực để em phát huy tối đa tố chất sẵn có, hội để em huy động tổng hợp kiến thức, kĩ thân Do đó, dạy học theo định hướng phát triển lực cần phải đổi đồng phương pháp dạy học phương pháp kiểm tra đánh giá 7.2 Về khả áp dụng sáng kiến - Giải pháp áp dụng thực tế với em học sinh lớp thuộc khối 10 Trường THPT Tam Đảo năm học 2017 – 2018; 2018 -2019 học kì I năm học 2019 - 2020 học phần Địa lí tự nhiên - Giải pháp áp dụng với tất em học sinh học tồn chương trình Địa lí lớp 10 nói riêng mơn Địa lí nói chung - Giải pháp có ý nghĩa việc ơn thi học sinh giỏi nhằm nâng cao chất lượng mũi nhọn cho Nhà trường - Ngoài với phương pháp khai thác kênh hình theo định hướng phát triển lực người học, giáo viên áp dụng với tất mơn học khác có sử dụng kênh hình để có kết học tập tốt Những thông tin cần bảo mật: Không Các điều kiện cần thiết để áp dụng sáng kiến 9.1 Về phía giáo viên - Mỗi thầy giáo, giáo phải người truyền cảm hứng cho học sinh Trước hết, giáo viên cần hiểu rõ thấm nhuần tinh thần đổi phương pháp dạy học, đổi kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển lực học sinh Từ đó, xây dựng kế hoạch dạy (giáo án) sở phân tích hoạt động học tập học sinh, xây dựng nội dung kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển lực người học - Người giáo viên phải có kiến thức đa dạng, uyên thâm Đồng thời, phải có khả truyền tải kiến thức vào chương trình giảng dạy, vào soạn Giáo viên cần linh hoạt cách tổ chức dạy học, nhiệt tình 51 giảng dạy để truyền đạt kiến thức nhiều phương pháp tích cực, điều làm tăng hứng thú học tập học sinh, chất lượng dạy học từ nâng lên - Người giáo viên phải tự học hỏi rèn luyện kĩ truyền đạt tốt để dẫn dắt học sinh trình lĩnh hội tri thức Nếu người giáo viên khéo léo, phát huy tính tích cực, chủ động học sinh việc dạy học trở nên hấp dẫn, lôi hơn, giúp em học sinh thực u thích mơn học 9.2 Về phía học sinh - Bản thân học sinh cần có nhận thức đắn mục tiêu học tập Đích đến em sau 12 năm học tốt nghiệp trung học, mà hành trang em có để biết, để làm, để chung sống để tự khẳng định - Mỗi học sinh cần tự đổi thân mình, mạnh dạn, tâm học tập để tham gia nhiệt tình, tích cực, hiệu vào hoạt động học tập giáo viên tổ chức - Về sở vật chất cần có đầy đủ sách giáo khoa, ghi, giấy A4 Khuyến khích em có máy tính bàn laptop để phục vụ cho việc tìm hiểu kiến thức thơng qua Internet việc hồn thành sản phẩm báo cáo 9.3 Về phía nhà trường - Có đầy đủ sở vật chất, phương tiện dạy học đại giúp giáo viên có điều kiện ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học - Thường xuyên tổ chức buổi hội thảo đổi phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá để giáo viên có điều kiện giao lưu, trao đổi kinh nghiệm mục tiêu đổi toàn diện giáo dục - Tạo điều kiện cho giáo viên linh hoạt việc thiết kế chương trình dạy học theo tính chất riêng mơn 10 Đánh giá lợi ích thu 10.1 Đánh giá lợi ích thu dự kiến thu áp dụng sáng kiến theo ý kiến tác giả 10.1.1 So sánh cách tổ chức cho học sinh khai thác kênh hình theo kiểu truyền thống cách tổ chức theo định hướng phát triển lực học sinh 10.1.1.1 Cách tổ chức cho học sinh khai thác kênh hình theo kiểu truyền thống 52 Học tập theo kiểu truyền thống cách dạy học quen thuộc, bảo tồn trì qua nhiều hệ Học tập theo kiểu truyền thống, giáo viên coi hệ thống “kênh hình” phương tiện trực quan minh họa cho giảng Thông thông thường sau giảng giải khái niệm, đặc điểm phần “kênh chữ’, giáo viên giới thiệu cho học sinh “xem” kênh hình để học sinh thấy nội dung lý thuyết đắn Ví dụ: Khi dạy học phần Sự phân bố nhiệt độ khơng khí Trái Đất (mục a Phân bố theo vĩ độ địa lí), giáo viên thuyết trình: “Nhiệt độ khơng khí Trái Đất có thay đổi theo vĩ độ địa lí: Nhiệt độ trung bình năm giảm dần từ xích đạo cực; Biên độ nhiệt độ năm tăng dần từ xích đạo cực Các em quan sát bảng 11 Sự thay đổi nhiệt độ trung bình năm biên độ nhiệt năm theo vĩ độ bán cầu Bắc để thấy điều đó” Về bản, phương pháp dạy học này lấy hoạt động người thầy trung tâm Theo Frire - nhà xã hội học, nhà giáo dục học tiếng người Braxin gọi phương pháp dạy học "Hệ thống ban phát kiến thức", q trình chuyển tải thơng tin từ đầu thầy sang đầu trò Thực lối dạy này, giáo viên người thuyết trình, diễn giảng, "kho tri thức" sống, học sinh người nghe, nhớ, ghi chép suy nghĩ theo Với phương pháp dạy học truyền thống, giáo viên chủ thể, tâm điểm, học sinh khách thể, quỹ đạo Giáo án dạy theo phương pháp thiết kế kiểu đường thẳng theo hướng từ xuống Do đặc điểm hàn lâm kiến thức nên nội dung dạy theo phương pháp truyền thống có tính hệ thống, tính logic cao Song đề cao người dạy nên nhược điểm phương pháp dạy học truyền thống học sinh thụ động tiếp thu kiến thức, dạy dễ đơn điệu, buồn tẻ, kiến thức thiên lý luận, ý đến kỹ thực hành người học; kỹ hành dụng vào đời sống thực tế bị hạn chế Những năm gần đây, Nhà trường quán triệt cụ thể việc đổi phương pháp dạy học, song nhiều nguyên nhân, số giáo viên trung thành với cách dạy truyền thống này, có thay đổi cách tổ chức dạy học việc không đọc chép đơn mà có câu hỏi phát vấn đưa cho học sinh 10.1.1.2 Cách tổ chức cho học sinh khai thác kênh hình theo định hướng phát triển lực người học Khác với cách tổ chức học tập theo kiểu truyền thống, tổ chức cho học sinh khai thác kênh hình theo định hướng phát triển lực người học coi “kênh hình” cơng cụ đắc lực để học sinh phát huy tối đa lực thân hướng dẫn giáo viên Với cách tổ chức này, với kênh hình khác nhau, giáo viên nghiên cứu để lựa chọn phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học chí cách đánh giá học sinh theo hướng có lợi đáp ứng mục tiêu sư phạm 53 Với biện pháp đề xuất như: Vận dụng sáng tạo phương pháp dạy học truyền thống; vận dụng phương pháp kĩ thuật dạy học đại; vận dụng đổi kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển lực việc hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình khơng góp phần tạo hứng thú học tập cho em học sinh mà cịn có ý nghĩa to lớn định hướng lực người học Có thể nói, so sánh với cách tổ chức dạy học theo kiểu truyền thống, để dạy học theo định hướng lực người học, đòi hỏi người giáo viên phải người thực tâm huyết với nghề, với nghiệp giáo dục, với quê hương, đất nước Song không phụ công thầy giáo, cô giáo, sau buổi học thế, em học sinh trưởng thành hơn, trí tuệ lẫn đạo đức đặc biệt em có kĩ sống tốt hoàn chỉnh Và thế, giáo dục đạt mục tiêu mà Đảng Nhà nước giao phó 10.1.2 So sánh kết khảo sát thái độ, nhận thức học sinh Để đánh giá hứng thú đối việc học tập Địa lí qua kênh hình, từ đầu năm học 2017 – 2018, tơi đưa câu hỏi: “Em có thích tìm hiểu kênh hình SGK Địa lí khơng?” với 04 lớp 10A1, 10A4, 10A5, 10A7 (Các lớp mà tác giả phân công giảng dạy) thu kết sau: Lớp 10A3 10A4 10A5 10A7 Tổng Tổng số HS 26 26 35 35 122 Rất thích SL % 3,8 3,8 5,7 2,8 4,1 Thích SL % 19,2 15,4 22,8 5,7 18 14,8 Bình thường SL % 17 65,5 17 65,5 23 65,7 30 85,7 87 71,3 Không thích SL % 11,5 19,2 5,7 5,7 12 9,8 Như vậy, phận học sinh cảm thấy thờ với kênh hình, chí số học sinh cịn thể rõ thái độ chán nản, không hứng thú Sau kết thúc phần Địa lí Tự nhiên, giáo viên tiếp tục đặt câu hỏi khảo sát “Em có thích tìm hiểu kênh hình SGK Địa lí khơng?” với 04 lớp 10A1, 10A4, 10A5, 10A7 thu kết sau: Rất thích Thích Bình thường Khơng thích Lớp Tổng số HS SL % SL % SL % SL % 10A3 26 30,8 13 50,0 19,2 0 54 10A4 26 10 38,5 12 46,2 15,3 0 10A5 35 15 42,9 15 42,9 14,2 0 10A7 35 25,7 24 68,6 5,7 0 Tổng 122 34 27,9 72 59,0 16 13,1 0 Như vậy, so với kết khảo sát trước triển khai biện pháp, tỉ lệ em u thích việc học tập qua kênh hình tăng lên nhiều giảm đáng kể tỉ lệ em thờ với môn học 10.1.3 So sánh đối chứng kết giáo dục Để đánh giá kết áp dụng phương pháp cách khách quan, cho học sinh làm kiểm tra sau học Cách thức thực cụ thể sau: Tôi chọn dạy Tiết – Bài 6: Hệ chuyển động xung quanh Mặt Trời Trái Đất (Theo phân phối chương trình Bộ giáo dục) lớp 10A6 theo cách dạy học truyền thống so sánh kết với lớp 10A5 (một lớp có lực học tương đương mà tơi tổ chức hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình theo định hướng phát triển lực) Sau học, cho em hai lớp làm kiểm tra 15 phút Kết sau: Lớp Tổng số HS Điểm giỏi Điểm (8-10đ) (6.5- 7.9đ) Điểm TB yếu (dưới 6.5đ) SL % SL % SL % 10A5 35 30 85,7 14,3 0 10A6 35 20 57,1 10 28,6 14,3 Từ bảng số liệu ta thấy, kết kiểm tra lớp 10A5 có đổi phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình theo định hướng phát triển lực cao lớp 10A6 học tập theo phương pháp truyền thống 10.2 Đánh giá lợi ích thu áp dụng sáng kiến theo ý kiến tổ chức, cá nhân Sau năm học 2017 – 2018 tiến hành thử nghiệm sáng kiến, từ năm học 2018 – 2019, tơi giới thiệu sáng kiến với thầy giáo, giáo nhóm chun mơn nhà trường để triển khai áp dụng đổi 55 phương pháp giảng dạy phương pháp kiểm tra đánh giá mơn Địa lí Để đánh giá hiệu việc triển khai giải pháp trên, thực khảo sát theo hai hướng: + Khảo sát kết giảng dạy đại trà + Khảo sát kết thi học sinh giỏi cấp Tỉnh mơn Địa lí lớp 10 10.2.1 Kết giảng dạy đại trà môn Địa lí Năm học 2018 – 2019, tơi bắt đầu thử nghiệm sáng kiến với lớp dạy giới thiệu với đồng chí nhóm chun mơn áp dụng Kết giảng dạy mơn Địa lí khối 10 năm học cụ thể sau: + Số học sinh xếp loại Giỏi: 11 HS (Chiếm 3,53%) + Số học sinh xếp loại Khá: 90 HS (Chiếm 28,85%) + Số học sinh xếp loại Trung bình: 174 HS (Chiếm 55,77%) + Số học sinh xếp loại Yếu, Kém có: 37 HS (Chiếm 11,85%) Năm học 2019 – 2020 này, tiếp tục đánh giá kết học tập em học sinh khối 11 (đã áp dụng sáng kiến trình học chương trình Địa lí 10), kết cụ thể sau: + Số học sinh xếp loại Giỏi: 37 HS (Chiếm 12,25%) + Số học sinh xếp loại Khá: 121 HS (Chiếm 40,07%) + Số học sinh xếp loại Trung bình: 120 HS (Chiếm 39,74%) + Số học sinh xếp loại Yếu, Kém có: 24 HS (Chiếm 7,94%) Như vậy, thấy, kết học tập em học sinh tham gia áp dụng sáng kiến có nhiều tiến vượt bậc Thành tích học tập mơn Địa lí em tổng hợp tác động nhiều nhân tố, đó, việc đổi phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình có ý nghĩa quan trọng Khi giáo viên trao hội cho em bộc lộ phát triển lực, em có hứng thú với mơn học phần động lực để em tiếp tục vươn lên học tập sống Năm học 2019 – 2020, thầy giáo, giáo nhóm chun mơn tiếp tục cải tiến áp dụng sáng kiến Kết tổng kết học kì I em học sinh khối 10 cụ thể sau: + Số học sinh xếp loại Giỏi: HS (Chiếm 1,66%) + Số học sinh xếp loại Khá: 112 HS (Chiếm 31,02%) + Số học sinh xếp loại Trung bình: 205 HS (Chiếm 56,79%) + Số học sinh xếp loại Yếu, Kém có: 38 HS (Chiếm 10,53%) 56 Mặc dù số học sinh xếp loại Khá, Giỏi chưa nhiều, song với trường miền núi, điểm đầu vào tuyển sinh đầu vào lớp 10 gần thấp so với trường khác tỉnh mơt kết đáng ghi nhận Chúng tin tưởng hi vọng, sau tham gia áp dụng sáng kiến, kết học mơn Địa lí mơn học khác em thời gian có thay đổi tích cực 10.2.2 Kết thi học sinh giỏi cấp Tỉnh mơn Địa lí 10 Trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi, để giúp em học sinh đáp ứng yêu cầu vận dụng vận dụng cao đề thi, đặc biệt câu hỏi liên quan đến kênh hình phần Địa lí Tự nhiên, việc đổi cách tổ chức khai thác kênh hình tiết học thực cần thiết Và điều góp phần khơng nhỏ thành tích bồi dưỡng học sinh giỏi mơn Địa lí Trường THPT Tam Đảo Kết bồi dưỡng học sinh giỏi mơn Địa lí khối 10 Trường THPT Tam Đảo tăng trưởng đáng kể năm qua: Năm học Giải Nhất Giải Nhì Giải Ba Giải KK 2017 - 2018 0 1 2018 - 2019 0 11 Danh sách tổ chức/cá nhân tham gia áp dụng thử áp dụng sáng kiến lần đầu TT Tên tổ chức/ Địa cá nhân Phạm vi/Lĩnh vực áp dụng sáng kiến Khối 10 Học sinh Trường THPTHọc tập phần Địa lí Tự Tam Đảo nhiên – Địa lí 10 Đội tuyển Học sinh giỏi Địa lí 10 Học sinh Trường THPTHọc tập phần Địa lí Tự Tam Đảo nhiên – Địa lí 10 Lăng Thị Thanh Giáo viên Trường THPT Học tập phần Địa lí Tự Hồi Tam Đảo nhiên – Địa lí 10 Hà Thị Hiền Giáo viên Trường THPT Học tập phần Địa lí Tự Tam Đảo nhiên – Địa lí 10 Đỗ Ngọc Sáng Giáo viên Trường THPT Học tập phần Địa lí Tự Tam Đảo nhiên – Địa lí 10 57 Trên vài kinh nghiệm tơi rút q trình giảng dạy, mong muốn chia sẻ với bạn đồng nghiệp để đúc rút giải pháp tốt công tác đổi phương pháp dạy học, phương pháp kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển lực mơn Địa lí trường THPT Với trình độ thân có hạn, chắn đề tài cịn nhiều hạn chế, mong nhận dẫn góp ý cán nghiệp vụ Sở giáo dục, Ban giám hiệu nhà trường bạn đồng nghiệp Tôi xin chân thành cảm ơn! Tam Đảo, ngày tháng năm 2020 Thủ trưởng đơn vị , ngày tháng năm CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG SÁNG KIẾN CẤP CƠ SỞ Tam Đảo, ngày 16 tháng 02 năm 2020 Tác giả sáng kiến Phạm Thị Bích Hằng 58 MỤC LỤC Lời giới thiệu Tên sáng kiến “Một số kinh nghiệm khai thác kênh hình dạy học phần Địa lí Tự nhiên (Địa lí 10) theo định hướng phát triển lực học sinh” .2 Tác giả sáng kiến Chủ đầu tư tạo sáng kiến Phạm Thị Bích Hằng Lĩnh vực áp dụng sáng kiến Đổi phương pháp giảng dạy học tập mơn Địa lí theo hướng tích cực .2 Ngày sáng kiến áp dụng lần đầu áp dụng thử 5/09/2017 Mô tả chất sáng kiến 7.1.Về nội dung sáng kiến .2 7.1.1 Một số vấn đề dạy học phát triển lực nói chung dạy học Địa lí theo hướng phát triển lực nói riêng 7.1.1.2 Phương pháp dạy học theo quan điểm phát triển lực 7.1.1.3 Dạy học phát triển lực mơn Địa lí cấp THPT 7.1.2 Khái quát nội dung chương trình phần Địa lí tự nhiên lớp 10 7.1.3 Ý nghĩa việc khai thác kênh hình dạy học Địa lí lớp 10 10 7.1.5 Một số kinh nghiệm khai thác kênh hình dạy học phần Địa lí Tự nhiên (Địa lí 10) theo định hướng phát triển lực học sinh .28 7.1.4.1 Vận dụng cách sáng tạo, có hiệu phương pháp dạy học truyền thống theo định hướng phát triển lực 28 7.1.4.2 Vận dụng số phương pháp kĩ thuật dạy học đại 40 a Vận dụng phương pháp đóng vai 40 * Kĩ thuật khăn trải bàn .45 7.1.4.3 Vận dụng đổi kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển lực .46 7.2 Về khả áp dụng sáng kiến 51 Những thông tin cần bảo mật: Không 51 Các điều kiện cần thiết để áp dụng sáng kiến .51 9.1 Về phía giáo viên 51 9.2 Về phía học sinh 52 59 9.3 Về phía nhà trường .52 10 Đánh giá lợi ích thu 52 10.1 Đánh giá lợi ích thu dự kiến thu áp dụng sáng kiến theo ý kiến tác giả 52 10.1.1 So sánh cách tổ chức cho học sinh khai thác kênh hình theo kiểu truyền thống cách tổ chức theo định hướng phát triển lực học sinh 52 10.1.2 So sánh kết khảo sát thái độ, nhận thức học sinh 54 10.2 Đánh giá lợi ích thu áp dụng sáng kiến theo ý kiến tổ chức, cá nhân .55 11 Danh sách tổ chức/cá nhân tham gia áp dụng thử áp dụng sáng kiến lần đầu 57 TÀI LIỆU THAM KHẢO 60