TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH KHOA LUẬT HÀNH CHÍNH – NHÀ NƯỚC KỶ YẾU HỘI THẢO TRIỂN KHAI THI HÀNH CHẾ ĐỊNH “QUYỀN CON NGƯỜI, QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CƠ BẢN CỦA CÔNG DÂN” TRONG HIẾN PHÁP 2013 TP HỒ CHÍ MINH – 8/2015 MỤC LỤC Nhà nước pháp quyền việc thực quyền người Hiến pháp 2013 01 TS Đỗ Minh Khôi Những điểm Chương II: “Quyền người, quyền nghĩa vụ công dân” Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 21 ThS Nguyễn Mạnh Hùng Hoạt động lập pháp Quốc hội với việc thực quyền người, quyền công dân Hiến pháp 2013 28 ThS Đinh Thị Cẩm Hà Nhận diện nguyên tắc quyền người, quyền nghĩa vụ công dân Hiến pháp năm 2013 34 Lưu Đức Quang Nguyên tắc việc thực quyền người, quyền công dân không xâm phạm lợi ích quốc gia, dân tộc, quyền lợi ích hợp pháp người khác 44 ThS Phan Nguyễn Phương Thảo – ThS Lê Thị Mơ Một số nguyên tắc quyền người, quyền công dân Hiến pháp 2013 ThS Phạm Thị Phương Thảo Các quyền dân theo Hiến pháp 2013 Mai Thị Lâm Vấn đề cụ thể hoá, thực thi bảo vệ quyền dân - Nhìn từ Hiến pháp số quốc gia giới tương thích Hiến pháp Việt Nam 49 59 66 Trần Thị Thu Hà Quyền trị cơng dân bảo đảm thực quyền Hiến pháp năm 2013 75 ThS Nguyễn Thị Ngọc Mai 10 Phát huy vai trị quyền địa phương việc bảo đảm quyền người, quyền công dân ThS Trần Thị Thu Hà – ThS Nguyễn Thị Thiện Trí i 89 11 Hoàn thiện pháp luật biện pháp bảo đảm thực quyền tiếp cận thông tin theo Hiến pháp 2013 103 TS Thái Thị Tuyết Dung 12 Một số vấn đề lý luận thực tiễn quyền riêng tư Việt Nam ThS Đỗ Thanh Trung - ThS Nguyễn Thị Hồng Hạnh 113 13 Đảm bảo quyền hiến, lấy, ghép mô, phận thể người hiến, lấy xác theo tinh thần Hiến pháp năm 2013 123 ThS Cao Vũ Minh 14 138 - 15 Nghĩa vụ nộp thuế công dân vấn đề sử dụng ngân sách nhà nước ThS Nguyễn Thanh Minh 16 Vấn đề mang thai hộ mục đích nhân đạo từ góc độ quyền cơng dân ThS Đặng Thị Thu Trang 17 Quyền tự kinh doanh: Từ Hiến pháp đến Luật ThS Đỗ Thanh Trung 18 Quyền tự kinh doanh với vấn đề triển khai thi hành Hiến pháp 2013 Võ Hồng Tú 19 Quyền phản biện xã hội - Một khía cạnh quyền tự ngôn luận Phạm Thị Phương Thảo 150 161 170 178 184 20 Quyền người sống môi trường lành – Góc nhìn từ quy định xử phạt vi phạm hành lĩnh vực phịng, chống tác hại 192 thuốc ThS Cao Vũ Minh - Trương Tư Phước 21 Một số vấn đề hoạt động đối thoại quyền với nhân dân ThS Trần Quang Trung 22 Hiến pháp 2013 – Quyền công dân xu dân chủ hóa Trần Thị Ánh Minh ii 203 212 NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN VÀ VIỆC THỰC HIỆN QUYỀN CON NGƢỜI TRONG HIẾN PHÁP 2013 TS Đỗ Minh Khôi 1- Nhà nƣớc pháp quyền gì? Nhà nước pháp quyền có nghĩa pháp luật cai trị (rule of law), người cai trị (rule of men) pháp luật tối thượng toàn xã hội Pháp luật “người cai trị”, có quyền lực tối thượng Khơng ngồi vịng pháp luật Mọi người đối tượng cai trị luật pháp(IBA, 2009) Sự đồng thuận giá trị tầm quan trọng pháp quyền lạm dụng thu hút quan tâm rộng rãi người (Thomas Carothers, 2009) Hiện có nhiều định nghĩa nhà nước pháp quyền Sự khác biệt nhận thức nhà nước pháp quyền không khác biệt lý thuyết thực tiễn mà cịn khác biệt nhà nghiên cứu lý thuyết nhà thực tiễn Có hai loại định nghĩa nhà nước pháp quyền, định nghĩa rộng định nghĩa hẹp Theo cách định nghĩa rộng nhà nước pháp quyền, luật phải xây dựng công bố công khai Luật phải khái quát, rõ ràng ổn định, tiên liệu áp dụng cách công (Randall Peerenboom, 2004b p1) Có cách định nghĩa cho rằng: “Nội dung khái niệm nhà nước pháp quyền khơng địi hỏi u cầu quyền người Thực thi quyền người khía cạnh nhà nước pháp quyền chế độ trị cụ thể, nội dung tranh luận nhà nước pháp quyền thiết lập mà mà không thiết bảo vệ quyền người” “Nhà nước pháp quyền bao hàm tất tốt đẹp mà người mong muốn quyền mang lại” (Tamanaha Brian Z, 2009, p.14,113) Khái niệm khác nhiều so với quan điểm đánh giá nhà nước pháp quyền Ví dụ, đánh giá tổ chức Bertelsmann (Bertelsmann Transformation Index 2014) nhà nước pháp quyền bao hàm quyền dân đánh giá Dự án công lý giới (The World Justice  Giảng viên khoa Luật Hành – Nhà nƣớc, Trƣờng Đại học Luật Tp Hồ Chí Minh Project, 2014) nhà nước pháp quyền bao hàm quyền người Trong cách tiếp cận rộng nhà nước pháp quyền bao hàm nội dung dân chủ nhân quyền, ngược lại cách tiếp cận hẹp hàm chứa yêu cầu tối thiểu nhà nước pháp quyền (Voigt, Stefan, 2009) Nói cách khác, tiếp cận hình thức nhấn mạnh nguồn hình thức tính pháp lý tiếp cận thực chất bao hàm nội dung luật pháp (thông thường pháp luật phải phù hợp với công lý hay nguyên tắc đạo lý) (B Z Tamanaha, 2004 p.92) Cách tiếp cận hẹp (tiếp cận hình thức) mạnh việc xây dựng số để đánh giá nhà nước pháp quyền xã hội cho luật pháp có tính trung lập mặt đạo lý với tư cách phương tiện điều chỉnh quan hệ xã hội “ dao sắc đứt tay khơng có nghĩa sắc bén điểm hạn chế dao nói chung” (Joseph Raz, 1979, pp 223) Tuy nhiên, nghịch lý là: “Một hệ thống độ phi dân chủ, từ chối thực thi quyền người, nghèo đói, phân biệt chủng tộc, bất bình đẳng giới, kỳ thị tơn giáo, ngun tắc, có thể, đáp ứng yêu cầu nhà nước pháp quyền tốt hệ thống pháp luật thuộc dân chủ khai sáng phương Tây” “Luật pháp tạo chế độ nô lệ mà không vi phạm nguyên tắc nhà nước pháp quyền” (Joseph Raz, 1979 P.211, 221) Theo cách tiếp cận mục đích, nhà nước pháp quyền bao hàm: (1) Chính quyền bị giới hạn luật; (2) Bình đẳng trước pháp luật; (3) Pháp luật trật tự; (4) Công lý hiệu lực dự báo được; (5) Nhà nước khơng vi phạm quyền người Theo cách tiếp cận thể chế: (1) Luật phải thiết lập công bố; (2) Một hệ thống tư pháp đào tạo hiểu biết pháp luật, có hiệu độc lập với trị tham nhũng; (3) Có thể sử dụng cưỡng chế để thực thi pháp luật (Rachel Kleinfeld Belton, 2005) Theo Voigt Stefan, nhà nước pháp quyền bao hàm: (1) Phân quyền; (2) Kiểm hiến/ tòa hiến pháp; (3) Tư pháp độc lập; (4) hệ thống tư pháp có trách nhiệm; (5) Cơng tố độc lập; (6) Xét xử công bằng; (7) Quyền người (Voigt, Stefan, 2009) Tổ chức Luật sư quốc tế đặt hai trụ cột nhà nước pháp quyền tối thượng pháp luật phân quyền Những đặc trưng nhà nước pháp quyền là: Tư pháp độc lập; Ngun tắc quy đốn vơ tội; Xét xử cơng khơng trì hỗn; Hình phạt lý tương xứng với vi phạm; Các luật gia mạnh độc lập; Sự bảo vệ nghiêm khắc bí mật mối quan hệ luật sư khách hàng; Bình đẳng trước pháp luật; Ngăn cấm bắt giữ xét xử bí mật; Khơng ngoại lệ cho giam giữ mà khơng xét xử; Hình phạt đối xử tàn bạo khơng chấp nhận; Khơng có ngoại lệ cho đe dọa tham nhũng; Thủ tục minh bạch; Công khả tiếp cận công lý cho người (IBA, 2009) Dự án công lý giới định nghĩa nhà nước pháp quyền là: (1) Chính quyền quan chức cá nhân, tổ chức khác phải chịu ràng buộc pháp luật; (2) Luật pháp rõ ràng, công khai, ổn định công bằng; Luật áp dụng công bảo vệ quyền người bao gồm an ninh người tài sản; (3) Thủ tục thi hành pháp luật tiếp cận, cơng bằng, hiệu quả; (4) Công lý thực kịp thời người có khả năng, có đạo lý, trung lập, có nguồn lực1 Liên hiệp Quốc đưa nhiều đặc trưng nhà nước pháp quyền: “Nhà nước pháp quyền nói tới nguyên tắc quản trị theo người, thiết chế thực thể, công tư, bao gồm nhà nước ràng buộc pháp luật mà pháp luật công bố, áp dụng công bằng, độc lập mà pháp luật phù hợp với chuẩn mực giá trị quốc tế quyền người Những nguyên tắc đặc yêu cầu tính tối thượng pháp luật, bình đẳng trước pháp luật, ràng buộc pháp luật, áp dụng pháp luật cơng bằng, phân quyền, tham gia vào q trình định, pháp luật ổn định, ngăn ngừa độc đoán, chuyên quyền thủ tục pháp lý minh bạch” ( UN Secretary, 2006, para 6) Liên quan tới chất pháp luật, Ugo Matei chia nhà nước pháp quyền thành ba loại: Sự thống trị pháp luật chuyên nghiệp (pháp quyền chuyên nghiệp) loại phổ biến truyền thống pháp lý phương Tây; Sự thống trị pháp luật truyền thống (pháp quyền truyền thống) vốn phổ biến nước chịu ảnh hưởng truyền thống tôn giáo; Nhà nước pháp quyền trị (pháp quyền trị) loại điển hình nước phát triển giai đoạn chuyển đổi (Ugo Mattei, 1997) Dựa phân loại Ugo Matei, Nhà http://www.worldjusticeproject.org/what-rule-law nước pháp quyền Việt Nam thuộc loại truyền thống pha trộn với pháp quyền trị (Randall Peerenboom, 2004b, p xiv) Từ góc độ phát triển tư tưởng nhà nước pháp quyền, có quan điểm khái quát phát triển khái niệm nhà nước pháp quyền từ hẹp đến rộng, từ hình thức tới nội dung mà cách tiếp cận có ưu điểm hạn chế định (xem bảng 1, B Z Tamanaha, 2004, p 91) Bảng 1: Sự phát triển nhận thức nhà nước pháp quyền Hẹp tới rộng Tiếp cận 1- Cai trị 2- Hợp hình thức luật hình thức pháp 3-Dân chủ + hợp pháp Luật công Luật khái quát, dự Sự thuận ý người cụ liệu, rõ ràng, ổn bị trị xác định nội quyền định dung luật Tiếp cận 4- Quyền cá 5- Quyền nhân 6- Phúc lợi xã hội phẩm, công lý nội dung nhân Sở hữu, hợp đồng, riêng tư, tự chủ Bình đẳng thực chất, phúc lợi, quyền lợi cộng đồng Tuy nhiên, nội dung cốt lõi nhà nước pháp quyền xuyên suốt quan điểm là: (1) Chính quyền bị ràng buộc pháp luật nhằm bảo vệ tự cá nhân; (2) Tính hợp pháp (pháp luật khái qt, cơng ổn định); (3) Sự tối thượng pháp luật (sự cai trị pháp luật cai trị tùy tiện người, luật lý, người tình; luật khơng khơng tùy tiện, người ý chí; luật khách quan, người chủ quan) (B Z Tamanaha, 2004, Chapter 9) Bảng 2: Tổng hợp thành tố khái niệm nhà nước pháp quyền No Tiếp cận Thành tố Tiếp cận Tiếp Voi mục cận thể gt đích chế IBA WJP UN Tư pháp độc lập Phân quyền Ràng buộc luật X X X X Bình đẳng trước pháp X luật X X X Ổn định công khai X X Tiên liệu hiệu lực Được bảo đảm thực Trách nhiệm tư pháp X Kiểm duyệt tư pháp X 10 Luật trật tự 11 Công tố độc lập 12 Quyền người 13 Cơng lý dân hình 14 Chống tham nhũng 15 Xét xử công 16 Nghề luật X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 2- Khung tác động Khái niệm cách tiếp cận nhà nước pháp quyền khác mục đích quan điểm tiếp cận tất có giá trị định Trong viết này, tiếp cận nhà nước pháp quyền nhằm mục đích đo lường ảnh hưởng tới chế bảo vệ bảo đảm quyền người Việt Nam Do vậy, yêu cầu cách tiếp cận cần bảo đảm ba nội dung sau: (1) Kế thừa phương pháp đánh giá đại nhà nước pháp quyền; (2) Có khả đo lường ảnh hưởng mức độ định (3) Gắn với thực tế nhận thức xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam Những điều kiện đặc thù Việt Nam nhận thức xây dựng nhà nước pháp quyền sau: (1) Chế độ đảng lãnh đạo pháp luật có nhiệm vụ thể chế hóa đường lối sách Đảng cộng sản Việt Nam; (2) Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đặt sớm văn kiện đảng thể Hiến pháp gần (2001); (3) Nội dung khái niệm Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Văn kiện Đảng Hiến pháp 2013 chưa giải nghĩa thể chế hóa cách cụ thể; (4) Lộ trình xây dựng nhà nước pháp quyền bảo vệ thực thi quyền người bắt nguồn từ nhận thức Đảng thể sách, đường lối Đảng thể chế hóa hệ thống pháp luật; (5) Xây dựng nhà nước pháp quyền bắt đầu nguồn lực giới hạn lập thứ tự ưu tiên cần thiết Nói cách khác, làm tất việc lúc Từ yêu cầu đặc thù Việt Nam, khái niệm Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa có số thành tố sau đây: (1) Phải có ghi nhận hiến pháp luật (đặc biệt quyền người); (2) Hệ thống tư pháp độc lập; (3) Bảo hiến (độc lập, chun nghiệp, trình tự tư pháp); (4) Kiểm sốt quyền lực nhà nước Những tiêu chí kế thừa từ quan điểm khác nhà nước pháp quyền có điều chỉnh để gắn với điều kiện đặc thù Việt Nam như: Thứ nhất, kết hợp số tiêu chí gắn với thể chế trị Việt Nam Ví dụ, tiêu chí “ràng buộc pháp luật” (tiêu chí số bảng 1) đổi thành: “quy định, ghi nhận hiến pháp pháp luật” Bởi lẽ, hiến pháp đóng vai trị quan trọng đời sống trị xã hội Việt Nam Tiêu chí phân quyền (Số bảng 1) đổi thành “kiểm soát quyền lực” quan điểm Việt Nam đảng lãnh đạo cần thiết phân quyền không chấp nhận Hơn nữa, phân quyền kiểm soát quyền lực có chung mục đích hạn chế lạm dụng quyền lực Thứ hai, quyền người không nội dung khái niệm nhà nước pháp quyền mục đích nghiên cứu tìm ảnh hưởng nhà nước pháp quyền tới chế bảo vệ bảo đảm quyền người Thứ ba, kiểm hiến khơng phải tiêu chí phổ biến chọn với điều kiện lịch sử pháp quyền chưa có bề dày hiến pháp ban hành điểm có chương quan trọng quyền người, việc bảo vệ hiến pháp bảo vệ đường tài phán không bảo vệ trật tự pháp luật mà bảo vệ quyền người Vì vậy, tiêu chí chọn để đánh giá nhà nước pháp quyền mối liên hệ với quyền người Việt Nam Với nội dung nhà nước pháp quyền, ảnh hưởng tới việc bảo vệ quyền người theo tiêu chí sau: Sự ghi nhận hiến pháp Việc hiến pháp ghi nhận quyền không coi biện pháp, chế hữu hiệu để bảo vệ quyền người có nghiên cứu cho thấy ghi nhận quyền hiến pháp có ý nghĩa định, khơng hình thức (Linda Camp Keith, 2002) có khả giảm nguy vi phạm quyền người từ phía nhà nước ghi nhận hiến pháp thời gian với điều kiện định (Linda Camp Keith, C Neal Tate, Steven C Poe, 2009) Việc không quy định quyền hiến pháp ảnh hưởng đến việc thực quyền thực tế chủ thể cam, trách nhiệm tôn trọng, bảo vệ bảo đảm thực cách minh bạch, cơng khai nhà nước Có quan điểm nhà nước pháp quyền cho rằng: “Nếu quyền khơng thể đưa sở pháp lý cho hoạt động tịa án Anh coi hoạt động trái luật hoạt động khơng pháp luật trao quyền.” (Craig Paul, 2007, p 97) Nói cách khác, thực hành vi mà khơng có luật ... Hoạt động lập pháp Quốc hội với việc thực quyền người, quyền công dân Hiến pháp 2013 28 ThS Đinh Thị Cẩm Hà Nhận diện nguyên tắc quyền người, quyền nghĩa vụ công dân Hiến pháp năm 2013 34 Lưu Đức... thoại quyền với nhân dân ThS Trần Quang Trung 22 Hiến pháp 2013 – Quyền công dân xu dân chủ hóa Trần Thị Ánh Minh ii 203 212 NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN VÀ VIỆC THỰC HIỆN QUYỀN CON NGƢỜI TRONG HIẾN PHÁP 2013. .. nước pháp quyền việc thực quyền người Hiến pháp 2013 01 TS Đỗ Minh Khôi Những điểm Chương II: ? ?Quyền người, quyền nghĩa vụ cơng dân? ?? Hiến pháp nước Cộng hịa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013