CƠNG TRÌNH DỰ THI GIẢI THƯỞNG “SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC” NĂM 2008 Tên cơng trình: TÌM HIỂU LÊN ĐỒNG Ở HUẾ Thuộc nhóm ngành: Khoa học xã hội 2b (XH2b) MỤC LỤC Tóm tắt cơng trình DẪN LUẬN Lý mục đích chọn đề tài Ý nghĩa khoa học thực tiễn đề tài .6 Đối tượng phạm vi nghiên cứu Câu hỏi nghiên cứu đề tài Phương pháp nghiên cứu Bố cục đề tài 14 CHƯƠNG I NHỮNG TIỀN LÝ LUẬN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ TỔNG QUAN VỀ THÀNH PHỐ HUẾ 1.1 Những tiền đề lý luận nghiên cứu đề tài 15 1.1.1 Thao tác hóa khái niệm 15 1.1.2 Quan điểm lý thuyết nghiên cứu 20 1.1.3 Tổng quan tình hình nghiên cứu 24 1.2 Tổng quan thành phố Huế 27 1.2.1 Đặc điểm tự nhiên .27 1.2.2 Điều kiện văn hóa – xã hội 30 CHƯƠNG ĐẶC ĐIỂM TÍN NGƯỠNG LÊN ĐỒNG Ở HUẾ 2.1 Q trình hình thành phát triển tín ngưỡng lên đồng Huế 37 2.2 Đặc điểm cấu tổ chức 44 2.3 Đặc điểm loại hình 47 2.3.1 Hầu lễ .47 2.3.2 Hầu vui 49 2.4 Hệ thống thần linh tín ngưỡng thờ Mẫu tiến trình buổi lên đồng 51 2.4.1 Hệ thống thần linh tín ngưỡng thờ Mẫu 51 2.4.2 Tiến trình nghi lễ Lên đồng 56 CHƯƠNG LÊN ĐỒNG NHÌN DƯỚI GĨC ĐỘ DI SẢN VĂN HÓA DÂN GIAN VÀ TÂM SINH LÝ 3.1 Lên đồng – di sản văn hóa dân gian 61 3.1.1 Trang phục 62 3.1.2 Kiến trúc 64 3.1.3 Diễn xướng .67 3.2 Lên đồng góc độ tâm sinh lý 72 KẾT LUẬN .83 PHỤ LỤC 86 HÌNH ẢNH .86 BIÊN BẢN PHỎNG VẤN 92 TÀI LIỆU THAM KHẢO .156 Tìm hiểu lên đồng Huế -1- TĨM TẮT CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU Hoạt động lên đồng phát triển sâu rộng Huế từ trước đến có nhiều cơng trình nghiên cứu hoạt động này, hướng nghiên cứu: lên đồng Huế nhìn góc độ tâm sinh lý chúng tơi thực cịn vấn đề mới, người nghiên cứu Để hồn thành cơng trình, sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu, chủ yếu vấn sâu quan sát – tham dự Trong phương pháp vấn sâu, chúng tơi đặt nhiều câu hỏi mang tính hồi cố nhằm tập trung thu thập thông tin diễn biến tâm lý người tham gia lên đồng, hoàn cảnh tâm lý họ trước sau lên đồng, nghi thức tiến hành chữa bệnh, ý nghĩa nghi lễ lễ vật thờ cúng; phương pháp quan sát tham dự lại giúp chúng tơi diễn giải điều mà người ta nói làm hồn cảnh xã hội cụ thể hiểu suy nghĩ hành động mà chúng tơi chứng kiến Ngồi chúng tơi cịn xử lý liệu có sẵn sở tiếp nhận có chọn lọc nghiên cứu tác giả có uy tín đề tài tín ngưỡng thờ Mẫu hoạt động lên đồng, tập hợp nguồn tư liệu phong phú, phục vụ hiệu cho trình nghiên cứu Nguồn tư liệu chúng tơi sử dụng chủ yếu tư liệu thu thập từ trình điền dã nhật kí điền dã với hai loại sổ – sổ ghi chép hàng ngày (journal) sổ phương pháp tương tác với đối tượng nghiên cứu (fullnote), biên vấn, hình ảnh Viết báo cáo nhật ký hàng ngày công việc thiết yếu Các thông tin lưu giữ phương tiện bổ trợ ghi âm, quay phim, chụp hình xử lý cách gỡ băng vấn, xếp ghi chép nghiên cứu, hệ thống tư liệu điền dã để viết Trong trình thu thập thơng tin để phục vụ cho mục đích nghiên cứu mình, chúng tơi gặp nhiều khó khăn, chủ yếu đề tài gây nhiều tranh cãi xã hội khoa học, phần chúng tơi cịn thiếu kinh nghiệm nghiên cứu, v.v… Nhưng vượt qua khó khăn đó, chúng tơi có khoảng thời gian tiếp xúc, trị chuyện trãi nghiệm thực tế với hoạt động, suy nghĩ người tham gia lên đồng, có khoảng thời gian chúng tơi trở thành người cộng đồng với họ Chính trải nghiệm giúp cơng trình nghiên cứu Tìm hiểu lên đồng Huế -2- chúng tơi có nội dung mang nhiều cảm nhận chủ quan người nghiên cứu, thể rõ ảnh hưởng chủ nghĩa Hậu đại nghiên cứu Nhân học Nội dung công trình “Tìm hiểu lên đồng Huế” gồm có chương: - Chương I: Những tiền đề lý luận tình hình nghiên cứu tổng quan thành phố Huế Trong chương này, chúng tơi trình bày đặc điểm tổng quan tình hình lý luận địa bàn nghiên cứu đề tài Tình hình lý luận nghiên cứu bao gồm vấn đề Thứ thao tác hóa khái niệm sử dụng nghiên cứu sở kế thừa ý kiến nhà khoa học trước, đúc kết từ tư liệu thu thập từ trình điền dã, như: tín ngưỡng, shaman, bệnh âm, am điện, Tiên Thiên Thánh giáo v.v… Tiếp theo quan điểm lý thuyết áp dụng để lý giải quy luật tượng liên quan đến đề tài, hợp đề lý thuyết thuyết chức năng, kinh tế trị, biểu tượng nghi lễ, thuyết phân tâm học cấu trúc luận Cuối lược khảo lịch sử nghiên cứu, qua việc nhận định vấn đề làm chưa làm cơng trình nghiên cứu trước đây, chúng tơi tiếp thu kinh nghiệm đưa hướng nghiên cứu Đặc điểm địa bàn nghiên cứu xoay quanh điều kiện tự nhiên, kinh tế – xã hội, đặc điểm văn hóa – tín ngưỡng thành phố Huế Đây điều kiện tiên cho việc hình thành nét độc đáo tín ngưỡng thờ Mẫu Huế - Chương II: Tìm hiểu tín ngưỡng dân gian hoạt động lên đồng Huế Chương II cung cấp cho nhìn tổng thể đặc điểm tín ngưỡng lên đồng Huế, thơng qua đó, phần hiểu sâu đặc điểm tín ngưỡng Chúng ta nhận thấy khác biệt lên đồng Huế với lên đồng nơi khác xuất phát từ trình hình thành phát triển vùng đất này, hay nói cách khác sản phẩm tiến trình lịch sư Những đặc trưng thể rõ qua đặc điểm trong: Hệ thống thần linh thờ cúng (bao gồm nhiên thần nhân thần, đặc biệt trọng đến thờ cúng Nữ thần); tiến trình buổi lên đồng (chú trọng đến diễn biến tâm lý người tham gia), loại hình hầu đồng (được chia theo mục đích tiến hành, gồm có hầu lễ hầu vui) - Chương III: Lên đồng nhìn góc độ văn hóa dân gian góc độ tâm sinh lý Trong chương chúng tơi tập trung phân tích nét văn hóa dân gian tín ngưỡng lên đồng khía cạnh văn hóa vật chất văn hóa tinh thần Tiếp đến, chúng Tìm hiểu lên đồng Huế -3- tơi tập trung phân tích hoạt động lên đồng góc nhìn tâm sinh lý Đây góc nhìn mẻ vấn đề Thơng qua vấn sổ ghi chép phương pháp tương tác với đối tượng nghiên cứu, thu thập nhiều thông tin phục vụ cho nghiên cứu Các phản ứng, cử chỉ, nét mặt đối tượng nghiên cứu vấn giúp chúng tơi nhìn nhận vấn đề đầy đủ Với cơng trình nghiên cứu này, chúng tơi mong muốn người có nhìn tồn diện hoạt động lên đồng thành phố Huế, Nhà nước có sách cụ thể để phát triển hoạt động đạo Mẫu mạnh du lịch, đồng thời phát huy giá trị văn hóa vật thể phi vật thể mà hoạt động bảo lưu suốt trăm năm qua Về phương diện khoa học, cơng trình góp phần nghiên cứu hoạt động lên đồng nói riêng đạo Mẫu nói chung, giúp hiểu sống tâm linh người dân Huế tận dụng khả trị liệu tâm lý hiệu -4- Tìm hiểu lên đồng Huế CHÚ THÍCH PHƯƠNG NGỮ Trong cơng trình này, nhiều tư liệu sử dụng tồn nhiều phương ngữ nên xin giải nhằm làm rõ hơn: Mô: đâu Tê: Răng: Rứa: Chi: (ví dụ: chi = gì) Ni: Chộ: thấy Coi: xem Mi: mày 10 Ri: 11 Giả đò: giả vờ 12 Nớ: 13 Ưng: ưa, thích, muốn 14 Mần: làm 15 Hồi: lúc Tìm hiểu lên đồng Huế -5- DẪN LUẬN Lý mục đích chọn đề tài: “Thủ am thành phố phải 5000, thủ am bình qn cho 50 lính, đạo hữu theo Đó lính thức chưa kể tín đồ theo Rất nhiều Thống kê ngày rộng, hệ thống tổ chức chưa được.” Một người có chức vụ cao ban quản lý điện Huệ Nam cho chúng tơi biết đến tìm hiểu “lên đồng thành phố Huế” chiều xuân Mậu Tý, 2008 Theo niên giám thống kê năm 2006, dân số thành phố Huế có khoảng 302,481 người, số lượng am điện thành phố lên đến 5000, tính số lượng người dân tham gia đạo Mẫu số thật lớn Điều cho thấy đạo Mẫu Huế phát triển sâu rộng, người theo đạo thuộc tầng lớp, giai cấp, nghề nghiệp, trình độ học vấn Nhưng Nhà nước ta lại chưa có sách cụ thể hoạt động tín ngưỡng này, Nhà nước khơng khuyến khích khơng ngăn cấm, tham gia tổ chức lễ hội điện Hòn Chén năm, chưa đưa hoạt động vào hệ thống rõ ràng Đề tài hoàn thành giúp có nhìn tồn diện tín ngưỡng thờ Mẫu Huế Về phương diện lĩnh vực nghiên cứu, nghiên cứu tín ngưỡng Thờ mẫu có hoạt động lên đồng vấn đề mẻ Việt Nam, theo biết, có đề tài nghiên cứu chun sâu hoạt động lên đồng Huế nhìn góc độ tâm lý hướng nghiên cứu Bên cạnh đó, cơng trình nghiên cứu in thành sách phải nhiều thời gian người nghiên cứu lại có cách tiếp cận riêng nên tin đề tài nghiên cứu xác lập thêm nhiều cách nhìn nhận vấn đề quan tâm Lý thứ ba lý cuối nhóm nghiên cứu sinh lớn lên miền Trung, từ nhỏ chứng kiến nhiều buổi hầu đồng với trang phục rực rỡ điệu hát chầu văn sinh động, nên bắt tay vào thực ngồi mục đích phục vụ khoa học, chúng tơi cịn có mong muốn qua đề tài người hiểu biết rõ đặc trưng văn hóa quê hương mình, hoạt động lên đồng giá trị tiêu biểu Đây xu Tìm hiểu lên đồng Huế -6- hướng nghiên cứu Nhân học Nhân học quê hương Điều xuất phát từ suy nghĩ, văn hóa, tín ngưỡng, tập tục quê hương xem gần gũi với cư dân vùng đất lại trở nên đỗi “bình thường” khiến cho thiếu nhìn nhạy cảm quê hương Ý nghĩa khoa học thực tiễn đề tài:  Ý nghĩa khoa học: Lên đồng hoạt động tín ngưỡng Thờ Mẫu, nghiên cứu hoạt động này, đồng thời góp phần nghiên cứu đạo Mẫu nói chung Đó khơng yếu tố "nhìn thấy" trang phục, đồ thờ cúng… mà vấn đề diễn biến tâm sinh lý người tham gia hoạt động lên đồng Hoạt động lên đồng có mối liên hệ mật thiết với tổng thể văn hóa - xã hội Huế, nghiên cứu đồng thời giúp hiểu rõ hoạt động tâm linh người dân Huế Thông qua việc nghiên cứu hoạt động này, có so sánh điểm giống khác tiêu biểu lên đồng Huế với lên đồng miền Bắc miền Nam Về điểm giống nhau, chúng tơi đề cập sơ lược cơng trình nghiên cứu nhiều tác giả khác có đề cập đến đặc điểm chung lên đồng nghiên cứu tín ngưỡng Thờ Mẫu Chúng tơi dành thời gian cho việc tập trung phân tích trường hợp khác việc phân loại hình thức lên đồng tác động yếu tố tâm sinh lý, khuynh hướng giới tính người lên đồng Góp phần làm phong phú thêm nguồn tư liệu hoạt động Không Việt Nam mà nhiều quốc gia giới, nhà nghiên cứu văn hóa y học, tâm lý học v.v… khẳng định lên đồng hoạt động tâm linh, cịn phương pháp trị liệu tâm lý hiệu Áp dụng cho trường hợp lên đồng Huế, nhấn mạnh đến vai trò chủ đạo yếu tố tâm lý việc chữa bệnh giải thích hành vi người tham gia hoạt động lên đồng  Ý nghĩa thực tiễn: Ý nghĩa quan trọng đóng góp ý kiến việc thực sách kinh tế - văn hóa - xã hội nhà nước hoạt động lên đồng thành phố Huế Tìm hiểu lên đồng Huế -7- nói riêng nước nói chung Đặc biệt, tín ngưỡng thờ Mẫu Huế cịn có giá trị lớn lĩnh vực du lịch, nên cần phải tận dụng mạnh Mặc khác, giống nghiên cứu người trước, hi vọng nghiên cứu trở thành đề tài tham khảo hữu ích cho cơng trình nghiên cứu sau Đối tượng phạm vi nghiên cứu:  Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu hoạt động lên đồng Huế với đặc điểm trình hình thành phát triển, hệ thống thần linh tín ngưỡng Thờ Mẫu; đặc điểm văn hóa dân gian nghi lễ lên đồng bao gồm trang phục, đồ thờ cúng nghệ thuật diễn xướng Đặc biệt trọng đến hoạt động lên đồng nhìn góc độ tâm sinh lý, tác động nghi lễ chầu văn người bị bệnh; phân loại hoạt động lên đồng dựa mục đích tiến hành  Phạm vi nghiên cứu: Những tư liệu phục vụ cho đè tài chúng tơi thu thập q trình điền dã phường: Trường An, Phước Vĩnh, Thuận Thành, An Cựu, Tây Lộc Phú Cát Đây phường có lượng am điện lớn, số người tham gia tín ngưỡng Thờ Mẫu đông, đồng thời mang nhiều đặc điểm văn hóa – xã hội đại diện cho phường, xã khác thành phố Huế Tìm hiểu lên đồng Huế - 143 - với trạng thái bình thường người ta cho bệnh máu huyết sơ sinh Nếu bảo đau dày, đau gan, đau phổi người ta cho máu huyết sơ sinh Nhưng tất bịnh âm lại thể qua nét mặt, cử chỉ, lời nói biểu khác thường Khi phát đơn giản, sắm lễ vật hoa quả, cau trầu, rượu, xôi chè đưa lên đặt đồ giấy để cúng mâm cơm Từ cúng khấn nguyện vịng đêm, cúng xong thấy người lâng lâng Đối với dịng họ nhiều đời, nhiều oan hồn nghiệt tử người ta phải bạc độ giải oan Các cháu hiểu vấn đề giải oan chưa? Tức người dịng họ chết oan, đường bị xe tơng người thân bị chìm thuyền, bác lên rừng bị chết, hy sinh, nhiều gia đình có người uống thuốc tự tử, có người thắt cổ,…Nên số người đường trở (người ta gọi ngày trở về) với tổ tiên ông bà người theo điểm khác Người ta gọi chung cố hương linh, nhiều đời nhiều kiếp oan hồn nghiệt tử Chính oan hồn họ không nhà thờ nên chùa thường tổ chức lễ gọi lễ truy tín hương linh bạc độ giải oan Truy tín có nghĩa hương linh cõi tức cõi thượng, cõi thị (sông nước) cõi đồng PVV: Trường hợp nhà nào? CTV: Cũng vậy, với dòng tộc lớn mời thầy pháp, thầy chùa Thầy chùa cúng theo kiểu thầy chùa, thầy pháp cúng theo kiểu thầy pháp phương pháp đến kết thúc cuối giải cho hết oan nghiệt cố hương linh gia tộc, để người ta trở đồn tụ gia đình Các cháu nghĩ quan niệm trước lúc bệnh viện bảo không chữa mà chở về, mong muốn đưa bố nẹ phải có bình oxy bác sĩ đii theo, đưa bố mẹ đến nhà, rút bình oxy sau bố mẹ tắt thở người ta muốn chết nhà mình, để đồn tụ nhà thờ, bàn thờ Còn chết oan chết ức đường sá mà người ta nói khơng nhà phải làm lễ cúng Đơi cháu có đám người chết đường họ có nhờ người mơ phao rung rung, chạy chạy để hồn nhập vô xác để dẫn nhà Những người biết mà khơng sao, người khơng có qan niệm họ khơng cúng kiểu đó, oan hồn vất vưởng hết nơi chốn nọ, chưa Tìm hiểu lên đồng Huế - 144 - từ đường thầy chùa tổ chức lễ gọi đăng đàn chẩn tế truy tín hương linh bạc độ giải oan cho oan hồn theo quy định PVV: Như chữa cho vịng tháng ạ? CTV: Mô lâu tùy theo bịnh, bịnh cô từ chữa lành hết là… nói chữa khơng có chi chữa, chẳng qua mua hoa quả, xơi chè, lễ vật, tự sắm lên, đặt cúng ngày xong, lễ cúng điện PVV: Điện Bịn ạ? CTV: Điện Bịn Mình tự mua sắm lấy lễ vật, cịn mâm cơm tùy lịng hảo tâm, có người có tiền họ làm mâm cơm đầy đặn rơm rả, người khó khăn tự chợ tự nấu làm mâm cơm đạm bạc,rau dua thịt cá chi cúng ngày xong PVV: Khi cúng có thấy tốn khơng? CTV: Cái mà so với viêc chữa bịnh bệnh viện năm trời khơng ăn thua PVV: Trung bình ngày cúng khoảng tiền chú? CTV: Tùy theo, có người chẳng tốn đồng khii đau bịnh họ uống nước phép họ lành, năm nhớ đến ơn nghĩa mà mua hương cúng tạ ơn Trường hợp phải sắm hoa quả, lễ vật, làm mâm cơm cúng ngày đó, xong ngày sau sắm mâm cau trầu rượu để cúng tạ qua lễ mịnh lo xong phần tạ ơn PVV: Mình phải tốn cho người hầu đồng khơng ạ? CTV: Cái phải có Vì người hầu đồng xác người bình thường thơi, mạng họ lớn nên ân nhập để họ chữa bịnh Nói chi phi khơng phải, tùy tâm, cơng đức vô lượng vô biên.10.000 công đức, 100.000 công đức, triệu công đức nên tùy lịng gia chủ Có người giàu chữa khỏi họ cúng 1, trăm thơi Có người thành tâm, thời điểm cúng xong lễ họ khơng trả đồng nào, họ thôi, đợi ngày rằm ngày tết họ đem tới cúng để mua hương mua hoa Nên vấn đề đạo khác với phật giáo cúng xong vấn đề thành tâm tùy họ, phần âm linh hiển, họ soi sáng thấy rõ gia đình qua hoạn nạn rồi, phải vay mượn bên bên bước đường họ tìm đến chỗ họ hết hết tiền, trơng mong qua lễ gia đình họ sống hạnh phúc, bình yên bao người khác Tìm hiểu lên đồng Huế - 145 - Hoa tự mua lấy, khơng phải bày biện thứ đắt tiền tốt đâu, cần nhánh hoa, thứ quả, hoa phải phải hái từ xuống, xanh, mua trái ngồi chợ hàng Trung Quốc nhiều hóa chất, qua nhiều q trình vận chuyễn khơng Phải mua trái cam, đu đủ vườn người ta hái bán Cịn hoa bình thường phải hoa sen mua cắm bàn thờ phật, loại hoa mắc tiền chăm bón nhiều loại phân bẩn, phải dùng từ kinh tởm cháu hiểu PVV: Khi chữa bịnh, q trình làm lễ phải làm gì? Người ta sử dụng để chữa bịnh cho cô? CTV: Ch#õa thực tế cúng Như lúc đầu nói, ví dụ gia đinh có q cố hương linh ngang hàng ơng nơi ngang hàng ba mẹ có người chết oan, gọi bất đắt kỳ tử, oan hồn bào lại gia đình Khi níu níu cháu níu, cho biểu bất thường biết chỗ tâm linh coi Ai mà phán xác với vấn đề gia đình mình, hỏi cha hỏi mẹ phải chấp nhận Bên đơng y, tây y chữa người ta dùng thuốc tây, châm cứu, mổ cịn bên thực tế chữa khơng có hết, đặt bàn lên cúng, cho uống tước cộng với ly nước lạnh Một tước mà gọi ấn giấp trắng viết chữ nho lên Đốt tờ giấy xong, bỏ vơ ly nước mà uống thơi Đơn giản thơi Quan trọng tìm ngun nhân người gia đình lại bị đau PVV: Khi chữa xong có cảm giác khỏe hay khỏe từ từ ạ? CTV: Riêng bịnh thể chất tùy theo sức khỏe người hồi sức theo ngày tháng, chu kỳ mặt tinh thần khỏe hồn tồn, khác hẳn hồn tồn Khơng lúc khỏe mà cách ngày, cầu nguyện mình, thấy người nhẹ nhàng, khỏe hẳn Các cháu biết Huế, gia đình có am để thờ trước cửa ngõ, nhà cúng có Người ta nói đời kiếp xưa, bà cụ mà có thai bị sa, đơi tắm giặt bị rơi sông suối, cá ăn giọt máu Hơm có am thờ nhà Chính người mà người ta gọi bà ơng bị trầm thủy lâu năm, cực khổ q Người ta thường nói họ Tìm hiểu lên đồng Huế - 146 - bắt bắt cháu, họ khơng hiểu nói Thật có nhiều người cực khổ mà phải ăn trộm, pháp luật bắt dị bình thường khơng dị Vì mà bảo bà bắt bắt cháu, họ cực khổ Cúng lễ đốt đồ giấy tiền vàng mã xong bịnh gọi máu huyết sơ sinh không làm mà bịnh khác làm PVV: Khi chữa bịnh có tham gia hầu khơng hay cịn có người khác? CTV: Cũng có người khác Ví dụ phần gọi dương trần có ơng gọi trưởng quốc phịng, có ơng tỉnh trưởng, giám đốc sở cơng an người có quyền sinh quyền sát quân người phạm tội, tham gia tệ nạn xã hội bị công an bắt nhốt, cải huấn, người ta gọi người cô hồn sống cịn người chết nhiều hình thức: sơng nước, đường sá… gọi cô hồn chết, không gia đạo, từ đường mà lang thang khắp nẻo Về phần âm có vị chức sắc giống trần, dương sai có người dương trị, âm sai có người âm trị, vị hiển thân từ cõi vơ hình để trị tà ma hồn vị ban cho sắc lệnh để giáo dục oan hồn theo đường đạo, giống dương trần PVV: Một buổi hầu cúng khoảng thời gian? CTV: Cái tùy vô Nhanh buổi sáng, chậm ngày, gia đình làm lớn, đăng đàn mời thầy chùa phải ngày PVV: Cháu nghĩ tín ngưỡng Thờ Mẫu hầu đồng cúng lại mời thầy chùa? CTV: Cũng có hợp tác bên, có phần việc thầy chùa cúng, phần người hầu đồng làm có phần việc thầy pháp làm PVV: Trong phần chữa bịnh thầy chùa có vai trị CTV: Thầy chùa khơng có vai trị chữa bịnh Thầy chùa truy tín hương linh, mời hương linh về, giải oan cho họ, bạt độ tức độ cho oan linh từ oan nghiệt trở thành bình thường cầu cho oan linh theo đường tốt đẹp, không làm điều sai trái Khi giải oan xong rồi, thầy cúng lễ gọi bạt độ, cúng cho linh hồn siêu Sau bạt độ xong mời hương linh hương linh Tìm hiểu lên đồng Huế - 147 - khác quy tụ từ đường, nhà thờ chánh phái hay họ mãi an nghỉ Sau mời vào từ đường thầy ngồi thuyết linh, thuyết cho hương hồn từ bỏ tà theo chánh PVV: Một buổi hầu đồng chữa bịnh gồm ai? CTV: Cũng thơi Chủ yếu gia đình người ốm đau Cịn người hầu đồng đơi phải nhờ từ bên ngồi người có mnagj xác lên đồng, người ta ngồi vào hầu để vị ơn trên, bề Khi vào lễ thức thầy tuyên sớ: tên tuổi vị đó, tên Nguyễn Văn A đau bịnh, địa Tuyên sớ giống thỉnh báo với hội đồng, cung tiến lễ cho anh Nguyễn Văn A số nhà…, đường PVV: Mình mời người có mạng vây? CTV: người thơi, buổi lễ chẳng hầu nhiều, hầu mời người ân có chức sắc chứng cho lễ gia đình tín chủ hơm có cung tiến lễ lo cho người nhà, vị có nhiệm vụ làm chứng thơi, xong người ta PVV: Khoảng thời gian mời thầy pháp cúng? CTV: Tùy theo bệnh người dòng họ cầu cho người nhà thơi khơng cần đăng đàn mời thầy việc dành cho gia tộc lớn, có chi nhánh phái chết oan nhiều năm nhiều đời với gia đình buổi sáng 1,2 xong, khơng phải mời thầy làm Đặt mâm hoa quả, trầu cau, trầm chè,… cúng, người thủ am có ơn cấp chứng chỉ, sắc lệnh, nhà Nguyễn Văn A hơm làm lễ thơi PVV: Có trường hợp người ta bị bệnh âm chữa bịnh cách hầu đồng ln nhà có hầu đồng khơng? CTV: Cái có Có trường hợp bịnh vướng phải ơng thân ruột khơng có trường hợp đó, có trường hợp sau chữa bịnh xong người hầu đồng vì: thiên can địa chi 12 giáp, ứng, tương khắc tương phùng vấn đề sao, người có mạng, số mạng, tuổi, có người có mạng tốt, có người có mạng xấu người có mạng hợp phải theo ân trên, hầu đồng ân ngày lễ, người khơng biết mà bị đau, tàn tàn dập đập đến cúng phát người có mạng PVV: Trong buổi hầu đồng thân người bịnh có phải làm lễ khơng? Tìm hiểu lên đồng Huế - 148 - CTV: Khơng làm lễ hết, cơ, mặc áo dài, thắp hương lạ, cầu nguyện thơi PVV: Mọi việc cịn lại người hầu đồng lo ạ? CTV: Vấn đề người hầu đồng chẳng lo cả, họ hầu tơn giá ơn cấp tước giáng lên bàn PVV: Có tất lễ chú? CTV: Có lễ thơi PVV: Sau cúng lễ ngày sau có phải cúng không? CTV: Duy lần cúng Xong ngày mua hoa lên tạ thơi, tùy theo lịng hảo tâm điều kiện PVV: Sau cúng lần đầu, người cảm thấy chưa bớt có làm thêm lễ khơng? CTV: Theo thấy, nơi khác khơng biết, Bịn người thập tử sinh cần cúng lần hết, khơng cịn đau Cúng lần thời gian ngắn PVV: Có trường hợp hết bệnh tái phát lại không chú? CTV: Trường hợp thấy Ở chỗ Bịn khơng thấy, cúng cho gia đình nào, bịnh dứt điểm, lành bịnh ln khơng cịn chuyện tái phát, cúng cúng lại Có lễ 12 trưa xong, có lễ xong, muộn xong, ngày 1, không qua ngày thứ PVV: Như từ hơm phát bệnh nhờ thầy cúng, làm lễ thơi ạ? CTV: Đúng Khi ngài báo cho bị bịnh bà thân ruột ni đặt cho bà cô thân ruột y áo, mua chục đinh giấy tiền, giấy trắng, vàng mã, làm mâm cơm, cúng cô bà để không nợ nần ni Rồi xong PVV: Khi chữa bịnh phải coi ngày hay ngày được? CTV: Làm phải chọn ngày lành tháng tốt PVV: Có trường hợp bị điên, phải chữa tuần hết, cô phải liên tục lên ngồi hầu đồng tuần chú? Tìm hiểu lên đồng Huế - 149 - CTV: Trong tất khoa bệnh viện Huế, có khoa chữa bịnh nhanh có khoa chữa bịnh chậm, tùy theo bịnh, tùy theo chuyên khoa chuyên môn bác sĩ để chuẩn đoán chữa bịnh Các bác sĩ có tâm đức cho thuốc đó, uống vào hết ngay, có bác sĩ cho uống thuốc từ thấp đến cao, chậm mà tới – ngày lành bịnh Cịn phía phần âm có bịnh gọi trầm trọng, tùy theo tính linh hiển, uy sắc, quyền lực tố cao vị đó, người ta chữa Tất am điện thành phố am am nào, tùy theo vị hiển thánh cứu độ mà bịnh mau hết hay lâu Những người có mạng lớn chỗ phụ nữ sinh, uế tạp không đến, đến bị dội bật lui ra, phải luôn tinh tươm, sẽ, tạo cho người ta cảm giác sẽ, lành mạnh Không đâu làm việc xấu ngồi xã hội Những người có mạng phải sống khn phép khơng phải tự cách thái q ngồi xã hội, khơng thể ngồi la cà với bạn bè, say xỉn, có gia đình mà cịn đèo bồng … PVV: Có trường hợp mà người ta có khơng theo đạo khơng ạ? CTV: Theo nhìn nhận chưa có có trường hợp này, khơng có trường hợp khơng theo bị đày Chỉ thấy người, họ theo nhưng họ có đức tin, niềm tinthif gia đình họ ngày hạnh phúc, làm ăn phát đạt, sống họ luôn gặp điều may mắn Cũng có người theo đức tin lại thấy bình thường, khơng có việc hết Cái thơi PVV: Sau gia đình có người chữa khỏi bịnh có tin tưởng vào đạo Mẫu khơng? Chú có nhìn nhận nhu cầu người dân Huế với tín ngưỡng này, có cần thiết với sống người dân hay không? CTV: Như khẳng định với cháu lúc đầu, đạo Mẫu đạo thống Việt Nam, phải bảo vệ giữ gìn sắc văn hóa dân tộc Việt Nam Tất có tơn hướng đạo Thánh Mẫu, giống đạo phật, đạo Thiên Chúa với tâm tín ngưỡng tơt đẹp người ta nói phước chủ may thầy, khơng phải gặp hoạn nạn vấn đề gia đạo gặp vấn đề Gọi phước đức trùng lai, hơm gia đình gặp chuyện khó khăn có phước dày qua êm thấm Khơng phải gặp may Tìm hiểu lên đồng Huế - 150 - Đạo Thiên Tiên Thánh giáo đạo truyền thống bắc đa số thờ Mẫu Ngoài Nam Định gọi lễ hội dân gian, Huế đạo Phật bành trướng lợi dụng tôn giáo số người làm cho dư luận hiểu sai đạo, giống sâu làm rầu nầu canh PVV: Tôn tín ngưỡng thờ Mẫu ạ? CTV: Tơn đạo đạo cha trời mẹ đất, đạo hiếu, đạo nghĩa, đạo người Giáo dục cho người bỏ ác quay với thiện, gia đình mang lại hạnh phúc cho gia đình, ngồi xã hội mang lại hạnh phúc cho xã hội đạo gọi đạo cứu khổ ban vui Không phải chữa lành bịnh xong, tiền trao cháo múc xong mà luôn dạy cho đệ tử theo đường tốt đẹp PVV: Những hiểu biết đạo đâu mà có ạ? CTV: Chú tuổi trẻ so với đệ tử tự tìm hiểu lấy PVV: Trong đạo Mẫu có buổi thuyết pháp cho đạo không chú? CTV: Có Có am điện cầu phước đức cho mn dân, tơn vấn đề người làm được, đa số chạy theo lợi ích cá nhân Theo nguyên tắc đạo cứu khổ ban vui cho tất người PVV: Những buổi thuyết pháp thường tổ chức đâu? CTV: Có lúc rằm, 30, mùng 1, người ta thắp hương tụ hợp lại ngồi truyền đạt số hiểu biết Có số người theo đạo chưa hiểu biết cội nguồn ý nghĩa đạo Mẫu PVV: Về phía quyền, họ có thái độ nào? CTV: Họ khơng đồng tình khơng phản đối thân gia đình họ có người ốm đau chữa khỏi chủ trương Đảng Nhà nước họ khơng ngược lại PVV: Chú tham gia đạo Mẫu lâu chưa? CTV: năm 92 14 – 15 năm PVV: Thường ngồi ngày vía cha vía mẹ có tham gia ngày khơng? CTV: Có năm có lễ gọi lễ khai bàn đầu năm, lễ vía cha vía mẹ lễ tạ cuối năm Có nghĩa bổn bàn, điện cảnh làm lễ khai bàn để xin phép ơn mở cửa hồng trần Những am điện cửa hồng trần ơn thông Tìm hiểu lên đồng Huế - 151 - qua cứu giúp mn dân Có ngày mở cửa phải có ngày tạ Mn dân đem hoa tới cúng tạ ơn giúp gia đình hạnh phúc công việc làm ăn suôn sẻ suốt năm qua PVV: Như có tất lễ ạ? CTV: Thế thơi lễ PVV: Cịn ngày lễ dâng chú? CTV: Cái Chú thấy thầy chùa cúng, lưu ý dân gian có nói: 49 chưa qua mà 53 tới, cơng nhận có Năm ngối có người chết lúc 53 tuổi, chùa có ông thầy hạn có chu kỳ mà nặng PVV: Khi sáng tụi ghé am Út đường Phan Chu Trinh, có biết cô Út không ạ? CTV: Chú PVV: Dạ Cơ Út nói rằm ni có dâng giải hạn CTV: Cái số nơi họ làm, không biết, không quan trọng PVV: Những ngày lễ tham gia ạ? CTV: Những ngày tham gia phải làm cơng việc đặt bông, hoa, quả…Cháu biết lần lên khơng đơn giản Trước lúc đi, người ngày phải luôn tắm rửa sẽ, bước chân lên mà áo quần mặc ri không vô được, phải mặc đồ bà ba trắng, xơng trầm lên Nhưng có người mặc ln ni lên đó, khơng giữ giữ cho mình, người tinh tắn cảm nhận tốt đẹp cịn người mà ln ln nhớp nhúa khơng ý muốn PVV: Chú theo đạo Mẫu nhà có thờ cúng khơng ạ? CTV: Mình có thờ phật Qn Thế Âm Cịn đạo theo mà thờ hết Những am điện thủ am họ có lớn họ thờ hội đồng người bình thường khơng dám thờ PVV: Tại khơng dám thờ? CTV: Vì người khơng có người khơng hiểu biết đạo Rồi thờ, đơi đem uế tạp lên rủi may vướng thêm tội Tất hình thức thơi, khơng tâm hết Tìm hiểu lên đồng Huế - 152 - PVV: Trong đạo Mẫu có kiêng khơng chú? CTV: Có Gia đình có người sinh nở khơng tới phải ln giữ cho sẽ, chí dây treo khơng thể lịn qua được, phải Tránh Đó giữ cho mình, đến nơi hỗn tạp được, ngồi chỗ phải ngó trước ngó sau PVV: Người theo đạo Mẫu giữ vậy? CTV: Ừ PVV: Cịn vấn đề ăn uống chú? CTV: Khơng nên ăn cá chép theo truyền thuyết chép hóa rồng, người ta bảo khơng nên ăn khơng ăn thơi PVV: Truyền thuyết có liên quan đến đạo Mẫu ạ? CTV: Truyền thuyết không liên quan cháu thấy đền, chùa, đình làng rồng thường chầu mặt nguyệt mà mặt nguyệt đại diện cho trời đất, hai rồng chầu trời đất nên nghĩ Chú có tối kỵ mê tín dị đoan Bởi nhà nước cho tơn giáo tín ngưỡng tín ngưỡng thơi, cịn tối kỵ mê tín dị đoan với cúng lung tung, cúng tầm bậy mê bên ni bên tê, coi bói chỗ chỗ chống đối kịch liệt PVV: Ở Huế am điện thiêng chú? CTV: Chú nơi chỗ Bịn thơi khơng có chỗ thứ Tại trước thời gian nhiều nơi, hết để cầu may thơi, tốn tiền bạc mà có lành mơ Tự nhiên có duyên mà người ta cho mình, lên Rất đơn giản, lễ đơn giản mà lành bịnh PVV: Hồi hồn cảnh gia đình sao? CTV: Hai vợ chồng vất vả, gia đình khơng chấp nhận mà vợ chồng trốn lên Sau cháu lấy chồng nên chọn người chống mà gia đình người có chân tu, gia đình người ta bảo ơng khơng giống lơng giống cánh Chú khơng theo đạo khơng biết hư vào đường Vì đường gặp bạn kêu nhậu, nhậu hết ngày ni qua tháng nọ, nhậu xơ gan, hư dày, hao tiền tốn mà hạnh phúc gia đình PVV: Trước theo đạo sao? Tìm hiểu lên đồng Huế - 153 - CTV: Chú nhậu nhẹt lắm, nhậu chung với anh em quan, đánh bạc rủ mơ hết Lúc lấy vợ khơng u chi tham gia hết Từ lúc lên am Bịn tỉnh ngộ PVV: Tự nhiên mà nhận thức ạ? CTV: Tự nhiên thơi, nghĩ người có đạo, phạm phải sai lầm quỳ gối trước hội đồng chư tiên để cầu xin điều khơng có giá trị, cảm thấy sai Mình cảm thấy sám hối, xin lỗi khơng PVV: Vì theo đạo Mẫu ạ? CTV: Bước đầu cô đau, lên bà chữa bịnh cho cô lành, thấy nơi ghi tạc công ơn suốt đời Bà Bịn cõi tiên nên lần bà thuyết pháp tuyệt vời PVV: Chú có hầu đồng khơng ạ? CTV: Khi mơ lên coi hầu đồng hi Mấy cháu mơ tốt nghiệp? PVV: Dạ năm ni CTV: Tìm hiểu đạo Tiên Thiên Thánh giáo không rành câu chữ viết điểm thấp PVV: 15 ni tụi lên chỗ ông Ngộ, ông Ngộ giúp bọn Ơng Ngộ hội trưởng Bây làm ạ? CTV: Chú làm kinh doanh rượu, bia PVV: Chú làm giám đốc ạ? Chú mở công ty lâu chưa chú? CTV: năm Chú trước làm xây dựng giao thông cầu đường, sang lấp mặt bằng, sau chuye#n sang thương mại nửa năm CTV2: Khi lên Bịn, vợ chồng xe đạp, nhà tập thể CTV1: Dì với chú, làm lái xe quan cịn dì nhà chưa có việc làm Vì có thành tâm, có chân tu, cịn trẻ nhỏ mà biết có ngày nớ, bà Bịn dạy cho chú, niên (3 năm) cho chóp cao Lúc khơng tin, với dì xe đạp, vốn liếng khơng có, cơng danh nghiệp khơng có, chi khơng có hết mà nói đến chuyện có nhà cao Con biết, kết nạp Đảng, học đại học gần xong, bổ nhiệm phó phịng gần xong nè, tự nhiên vỡ kế hoạch đứa thứ Vì bảo vệ uy tín danh dự quan, chi 10 Tìm hiểu lên đồng Huế - 154 - năm vững mạnh, xin việc để khơng ảnh hưởng đến quan Dì khóc lóc, la Cuối lên bà dạy bụng ơn đặt tự nhiên mà có, đừng có làm Lúc dì tỉnh ngộ Chú biên chế quan 15 năm mà viết đơn xin việc PVV: Lúc làm quan nào? CTV1: Văn phòng tra Bà hỏi: theo bà hay theo đường danh lợi con, theo bà, bà đặt cho thành gia thành thất Chú lịng theo bà thơi, nhà chú, bạn bè la Chú vay mượn kinh tế làm ăn Chú làm từ năm 2000 mà vốn nguồn vốn vay: vay ngân hàng, vay bạn, vay nóng PVV: Chú vay vốn để mở cơng ty ạ? CTV: Khơng Lúc vay vốn để mua máy móc, xe thơi Chú làm đến năm thứ mua miếng đất ni, chưa Làm thêm năm thứ 4, nữa, bà vẽ phải dừng lại việc đó, khơng làm để tập trung xây nhà PVV: Lúc làm ạ? CTV1: Chú làm xây dựng, đấu thầu cơng trình giao thơng, san lấp mặt bằng, đến vẽ dừng lại không làm nữa, ham hố có cơng trình mà tính lời gần trăm triệu, bỏ vốn làm hết mà bị bà la Mới nhà xong năm ngoái năm ni bày làm ni Những công ty mà làm ni ngang vốn với lỗ hết làm có lãi Chú khơng có cấp chi hết mà đấu thầu cơng trình làm được, làm huy cơng trình ln Giờ làm thương mại xây dựng mà rành mặt ln, khơng có đại học, có trí thơi Một nhân viên đến xin việc cần nhìn qua thấy khơng đàng hồng khơng nhận Chú có giác quan thứ CTV2: Dì lấy chồng năm 22 tuổi, tuổi cháu Dì với khơng quen trước mà gia đình đặt PVV: Bây dì làm đâu ạ? CTV2: Dì làm bên di tích, dì khơng có cấp PVV: Dì làm chi bên nớ? CTV2: Dì làm bên tổ cảnh, chăm sóc hoa, tỉa cành, bắt sâu PVV: Quê dì mơ dì? CTV2: Dì với q Hương Cần ln, gần trường Đặng Huy Trứ Con mơ? Tìm hiểu lên đồng Huế - 155 - PVV: Dạ đường Phan Chu Trinh CTV2: Dì có hãnh diện khơng đau đầu chồng PVV: Cưới xong dì với lên liền ạ? CTV2: năm sau, lên tháng, sau dì trốn lên gia đình khơng cho Đến – lại nhớ ngày kỷ niệm, lên mà nói chơi thơi PVV: Dì uống nước chữa bịnh cảm giác nào? CTV2: Uống giống nước lạnh chi PVV: Uống vơ thấy đỡ khơng? CTV2: Đỡ Dì bị băng huyết, u xơ, năm ngối bị liên tục, uống thuốc khơng cầm, dì lên xin bà uống cầm CTV1: Các có tin khơng? Bệnh ung thư, trước lúc chết đau vật vaõ, họ phải chích moocphin, ban đầu chích ngày/ống sau ngày/ ống để giảm đau Đây không cần moocphin, cần uống tước bà cho không đau đớn chết Chú nói chuyện với phần âm nghe hết, nói sai bị giáo huấn Chú theo đạo, ngồi dì khơng ưa hết Bên ngồi xã hội có nhiều người mến chú, họ ưa trước mặt dì ln Chú nói với dì: tơn trọng tình cảm ưu dành cho tìm cách hướng người ta theo đường Những đối tượng gặp người chồng phàm phu quá, họ xúc lối sống nên tiếp xúc với chú, họ thấy hình tượng họ mơ ước Từ họ mến, ưa bắt rõ ràng ln Chú phải tìm cách lèo lái họ mà từ tình cảm u đương chuyển thành tình cảm anh em, tìm cách giúp đỡ họ, mà khơng theo đạo ni chừ bồ loạn PVV: Cô bịnh uống tước ạ? CTV2: Cô uống đêm Bà cho tờ giấy trắng viết chữ Nơm, chữ Hán chi đó, viết tên tuổi chi đó, uống đêm hết CTV1: Bà Bịn, chức danh bà vị tiên, hóa trần gian để cứu nhân độ - 156 - Tìm hiểu lên đồng Huế TÀI LIỆU THAM KHẢO A A Belik, Văn hóa học Những lý thuyết nhân học văn hóa, tạp chí văn hóa nghệ thuật Hà Nội, 2000 Bùi Minh Đức, Từ điển tiếng Huế, tiếng Huế – người Huế – văn hóa Huế, NXB Thuận Hóa Đại học quốc gia Hồ Chí Minh, ĐH khoa học xã hội nhân văn, Một số vấn đề lý thuyết phương pháp nghiên cứu nhân học, NXB Đại học quốc gia Hồ Chí Minh, 2006 Đặng Nghiêm Vạn, Lý luận tơn giáo tình hình tơn giáo Việt Nam, viện nghiên cứu tơn giáo, NXB Chính trị quốc gia H Russel Bernard, Các phương pháp nghiên cứu Nhân Học, NXB Đại Học Quốc Gia TP Hồ Chí Minh Lương Văn Hy, Cải cách kinh tế tăng cường nghi lễ hai làng miền Bắc Việt Nam, (1980 – 1990) Morguerite Marie Thioller, Từ điển tôn giáo, NXB khoa học xã hội Ngô Đức Thịnh, Hát văn, NXB Văn Hóa Dân Tộc, Hà Nội, 1992 Ngô Đức Thịnh, Đạo Mẫu Việt Nam, NXB Thông Tin, 1996 – 1997 10 Ngô Đức Thịnh, Lên đồng hành trình thần linh thân phận, NXB Trẻ, 2008 11 Ngô Đức Thịnh (chủ biên), Đạo Mẫu Các hình thức Shaman tộc người Việt Nam Châu Á 12 Nguyễn Hữu Thơng, Tín ngưỡng thờ Mẫu miền Trung Việt Nam, NXB Thuận Hóa, 2001 13 Nguyễn Hữu Thơng, Những đặc trưng tín ngưỡng thờ Mẫu chư vị Huế, Tạp chí nghiên cứu tôn giáo, số – 2000 14 Nguyễn Quốc Tuấn, Mẫu Liễu Hạnh qua góc nhìn tơn giáo học, Tạp chí nghiên cứu tơn giáo, số – 2004 Tìm hiểu lên đồng Huế - 157 - 15 Nguyễn Phước Bảo Đàn, Dấu ấn đèo Ngang tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh Việt, Tạp chí nghiên cứu tơn giáo, số - 2002 16 Phạm Minh Diệu, Y thuật tâm linh Việt Nam, NXB Văn Hóa Thơng Tin, 2008 17 Phạm Minh Lăng, S Freud Tâm phân học, NXB Văn hóa Thơng tin, Trung tâm văn hóa ngơn ngữ Đơng Tây, Hà Nội, 2000 18 Hội khoa học lịch sử Việt Nam, Những vấn đề nhân học tơn giáo, Tạp chí xưa nay, NXB Đà Nẵng 19 Robert Layton, Nhập môn Lý thuyết Nhân Học, NXB Đại Học Quốc Gia TP Hồ Chí Minh 20 Stefan Zweig, chữa bệnh tinh thần, Mesmer, Baker Eddy, Sigmund Freud, NXB Thế giới, Hà Nội, 1999 21 Trung tâm nghiên cứu Quốc Học, Tiếng Huế, người Huế văn hóa Huế, NXB Thuận Hóa 22 William Roseberry, Kinh tế trị, Tạp chí Nhân học hàng năm, 1998 23 Yuan Tongkai, Nghi lễ trình diễn, lấy nghi lễ đám ma người Mulao làm ví dụ, Tạp chí Dân tộc học ... .156 Tìm hiểu lên đồng Huế -1- TĨM TẮT CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU Hoạt động lên đồng phát triển sâu rộng Huế từ trước đến có nhiều cơng trình nghiên cứu hoạt động này, hướng nghiên cứu: lên đồng Huế. .. thành phố Huế Tìm hiểu lên đồng Huế -8- Câu hỏi nghiên cứu đề tài: Nội dung trình bày để tài giải đáp cho câu hỏi nghiên cứu sau: – Hoạt đồng lên đồng Huế có khác biệt so với lên đồng nơi –... diện khoa học, cơng trình góp phần nghiên cứu hoạt động lên đồng nói riêng đạo Mẫu nói chung, giúp hiểu sống tâm linh người dân Huế tận dụng khả trị liệu tâm lý hiệu -4- Tìm hiểu lên đồng Huế