TỦ SẢCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÒNG HỢP HÀ NỘI DẠO ĐỨC HỌC MẢC-LÊNIN (Phần II) TT TT-TV * ĐHQGHN 335.411 ĐAO(2) 1990 V-G2 Hà Nội 9 NỈHỮNG PHẠM TRÙ c o BẤN CỦA Bài ÍY V ôrằ ; *ã* r H U ' V » & f'< NHỮNG PHẠM TRÙ c BẤNdOỦ^c *Ã rtộ ĐẠO ĐÚC HỌC MAC-LÊNU& § B ản c h ấ t c ủ a c c phạm trù dạo đức h ọc v h ệ th ố n g củ a chiú ng Khái niệm dạo đức phạm trù dạo đức học Phạm trù hlnh thức cao nhận thức lí luận - khoa học Về tbàn chất vai tỊÒ ntí, V.I Lenin có nđi: "Trước mắt người imàng lưới tượng tự nhiên Người nàng, người mam rợ không tự tách khỏi tự nhiên Người cđ ý thức tự tách khỏi tự nahiên, phạm trù trình độ tách khỏi đổ, tức 1là nhận thức giới, chúng điểm nút màng lưới,i, giúp ta nhận thức, nắm vững màng lưới" 0), hay khác đi, giúp) ta nhận thức cách sáu sác toàn diện giới nhản thức ( cách sâu sác tồn diện đối tượng - Vì chúng phản ánh nhữr.ng thuộc tính quan hệ bản, chất qui luật đổi tượngg nhận thức Trong hệ thóng khái niệm khoa học, phạm trù nhhững khái niệm chung chiếm vị trí trung tậm hệ thốngg ấy! TTheo nghỉa đây, phạm trù sản phẩm nhận thức lí luận - khooa học Mỗi khoa học có hệ thống khái niệm phạm trù nhhư phẶn ánh sâu sắc toàn diện đối tượng nđ Trong phạmn vi khoa học, phạm trù khác có phạm vi mức độ khhái qùát khác nhau, biểu vận động tư tù trừu _ ( l ) \ V.l.Lenin Toàn tập, tập 29 "đại h ọ c quốc g ia h n ộ i TiN THƯ VỈẸN 11 Bùn chất cúc phạm trù tượng đến cụ thể, từ chất cáp đến chát cáp cao đối tượng Chúng tạo nẻn bậc thang nhận thức đối tượng Với tư cách khoa học, đạo đức học Mac-Lenin có hệ thóng c&c khái niệm phạm trù Chúng phản ánh sâu sác toàn diện đạo đức hìệ thống tinh thàn xã hội Đạo đức tượng giá trị, quan hệ giá trị, đđ phạm trù đạo đức học (như ảnh đạo đức) khái niệm giá trị Mặt khác, với tư cách khái niệm khoa học, phạm trù đạo đức học khái niệm logic Chúng đạo đức dược nhận thức ỏ trình độ khoa học Nếu khái niệm đạo đức phản anh thực, phạm trù đạo đức phản ánh phản ánh Do do, đồng thời cđ khác biệt đòng hỉnh thức, nội dung, chức nguồn gổcgiph thành khái niệm đạo đức phạm trù đạo đức học Vè hình thức ngôn ngữ , đạo đức co tượng khái niệm chúng, chẳng hạn thiện, ác khái niệm thiện, ác, nghĩa vụ khái niệm nghỉa vụ, lương tâm khái niệm lương tâm, hạnh phúc khái niệm hạnh phúc, đạo đức hbc cđ phạm trù tương ứng: phạm trù thiện ác, phạm trù nghĩa vụ, phạm trù luơng tâm, phạm trù hạnh phúc Vè nội dung , khái niệm đạo đức khái niệm giá trị, chuẩn mực, mang tính động cơ, kích thích mệnh lệnằ hành vi người, đđ, người ta sử dụng định hướng hệ thống quan hệ xã hội phản ánh thuộc tính đạo đức khái niệm đạo đức, phạm trù đạc đức học mang đặc tính nội dung mỉnh Đđ đòng nhẩt nội dung khái niệm đạo đức phạm trù đạo đức học Sự khác biệt tầm khái quát nội dung Khái niệm đạo đức phản ánh hiệẠ thực đạo đức, đđ phạm tiù đạo đức học NHỬNG P-ỈẠM TRÙ c o BẤN C Ủ A không phin ánh thực đạo đức, mà phản ánh khái niệm đạo đức phản ánh thực đạo đức tồn q trinh tồntạỉ chúng Do đị, việc sử dụng khái n iệ m ^ o đức ĩiang tính phiến diện , tính ãnh huống, tính thời hiệu , việc sử dụig phạm trù đạo đức học khác phục dược dặc tính &y V* chúng "luận chứng cho ý nghỉâ khách quan khái niệm đạc đức sở nhận thức thấu đáo đối tượng đạo đứe &iDẹ - đạo lức cách toàn diện lịch sử - cụ thể (*) Xtềmật chic nồng , khái niệm đạo đức lẫn phạm trù đạo đức học đHu cđ ehíc nàng nhận thức điều chinh Tuy nhiên chứb nà* biểu khác ỏ chúng Chức bàn cùa khái niệm dạo đức ỊỈÍều chỉnh hành vi người sở chúng kít sụ nhận thức quan hệ đạo đức, tức sở chúng thực chức nhặn thức Còn Chức phạn ì trừ đạo đức học nhận thức : hình thành phạm trù đạo đức học thực vai trị sở lí luận phương pháp luận tái sàn xuất nố Khi dược vận dụng vào nhận thức uà điều khiển thực tiễn đạo đức, vào nghiệp giảo dục đạo dứcycác phạm trù đạo đức học thực chức diẽu chinh dời sống đạo đức theo xu hướng phát triển nđ Sự điều chỉnh dựa nhận thức lí luậri - khoa học đạo đức, đđ điều chỉnh mà khái niệm đạo đức thực dựa nhận thức thông thường Các khái niệm đạo đức phạm trù đạo đức học có khác biệt bấn ưè nguồn gốc sinh thành phát triền Các khái niệm đạo đức sinh thành.và phát triển nhận thức thơíig thường, cá nhân sống xă hội Trong đổ, phạm (1 ) LM.Arkhangenski Giáo trình giảngvề đạo đức học Mac-Lenin."ThlỊiig c a o dăng", M 1974, trg 152 I 3- Bàn chất phạm i ìtrù trù đạo đức học hỉnh thành phát triển bằimgg nhận thức lí luận - khoa học, người nghiên cứu đạo đứíc* hhọc Vi vậy, cá nhân có khả nảng sản xuát v/ậìm dụng khái niệm đạo đức, người nghiên cứu đạo cđiức họe có trinh độ chuyên môn cao cđ khả nãng sản xuất r a v/à vận dụng phạm trù đạo đức học Ndi tđm lại, khái niệm đạo đức phạm trù đạo đtiữc học vừa đồng nhát, vừa khác biệt với hình thức ngơn mgữ, vê nội dung, chức nảng nguồn gốc sinh thành phát triển S5ự£ đồng khác biệt phản ánh thể mối quan hệ biênt chứng khoa học đạo đức học đối tượng nd, chủ th ế wà đối tượng nhận thức đạo đức học Sự lẫn lộn, nhàm lẫn giữai chúng sai lầm mặt lí luận đđ, dẫn đến hậu tác hại mặt thực tiễn Bản chát nhận thức phạm trù dạo đức học Bảtn chất thể nội dung nhận thức chức nàng công cụ nhận thức phạm trù đạo đức học Với tư cách khái niệm logic, phạm trù đạo đức học kết trình nhận thức khoa học đạo đức, khải niệm chung nhát vè giá trị đạo đức , yậy, hình thức nhận thức khoa học ưè giá trị đạo đức Tính chân lí phạm trù đạo đức học phải kiểm nghiệm thực tiễn nđi chung thực tiễn đạo đức, lịch sử đạo đức, phát triển hoàn thiện đạo đức loài người Nếu chân lí hệ thống đạo đức phù hợp với lợi ích xã hội, với nhu cầu tiến xã hội, chân li phạm trù đạo đức học phù hợp với thực tiễn đạo dức lồi người, vói tiến xã hội tiên dạo đức Với tư cách phản ánh giá trị đạo đức, phạm trù dọo đức học phản ánh khía cạnh chuẩn mực - định hướng , mệnh lệlll điều chỉnh dộng - kích thích đạo dức tác động NHỮNG PHẠM TRÚ C BẤN C Ủ A chúng dén ý thức hành vi người Nổi chung, hệ thống đạotíức học phản ánh khía cạnh đố Nhưng, ctí đạo đức học Mac -Lenin nhìn tính quy định khía cạnh điều kiện kinh tế, xã hội, lợi ích ln ỉuôn biến đổi trrong xả hội Hay nđi khác đi, nốu hệ thống đạo đức học khác chi phản ánh tính chủ 'quaiĩ điều chỉnh định hướng đạo đức (của giá trị đạo đức) bỏ qua tính khách quan chúng, phạm trù dạo đức học Atờc-Lenin phản ánh tính chủ quan dã dược khách quan hóa củạ điều chinh dinh hướng đạo đức, tức giá trị dạo đức, đạo đức học Mac-Lenin dâ nhìn tháy díèu kiện kinh tếy xã hội có tinh khách quan sản xuất, phàn phối ttêu dũng giá trị dạo đức Điều phân tích trén có nghỉa là, theo quan điểm đạo đức học Mac-Lenin, giá trị đạo đức: thiện ác, nghỉa vụ, lương tâm hạnh phúc V V sản xuất ra, giáo dục sử dụng điều kiện kinh tế, xả hội lợi ích có tính lịch sử cụ thể sản sinh dùng để khẳng định, tăng cường hoàn thiện điều kiện lợi ích Khi điều kiện lợi ích đố thay đổi giá trị đạo đức thay đổi theo; không đâu có giá trị đạo đức thành bất biến như.mệnh lệnh tuyệt đổì hay nghỉa vụ tư tưởng đạo đức học Kant Mỗi cộng đồng người, cá nhân, thời đại có hệ thống giá trị đạo đức đặc trưng tồn xã hội lợi ích chứng định Những hệ thống giá trị đạo đức đổ tồn cách khách quan tư ý thức chủ thể nhận thức đạo đức học Tổng số khái niệm phạm trù đạo đức học Mac-Lenin phản ánh đặc trưng đạo đức hệ thống giá trị, phản ánh khía cạnh ý thức đạo đức quan hệ đạo đức cách tập trung, toàn diện sâu sắc "Nhờ có phạm trù đạo đức học, mà đạo đức từ cội nguồn quy luật phát triển nổ, Bản chất phạm tntrù nhận thức chó nội dung chuẩn mực - giá trị nđ, vavai trò nổ đời sống xã hộỉ không bị bỏ qua, mà ý ý đến cách đặc biệt giải thích cách khoa học" ) Sự ĩi nhận thức nhận thức nội dung giá trị, hình thức !c biểu nội dung (cấu trúc chức năng) thực thổngig qua khái quát lí luận tượng đạo đức cụ thể, thông qiqua nhận thức quy luật tác động lẫn nội dung hlnh thức biểu nổ , * Như vậy, nội dung phạm trù đạo đức học giá trị rị đạo đức vận động phát triển sở tịn xơ hội nhihững lợi ích eon người Nội dung đổ hỉnh ảnh lí tính giá trịrị đạo đức Nắm nội dung đố cho phép hiểu giá trị đạo o đức, sở khách quan vai trị đời sổng xã hội chứiúng Q trình hỉnh thành phạm trù đạo đức học Mac-Lenin q trình nhận thức lí luận - khoa học tn theo nguyêrèn tác phương pháp luận đạo đức học Mac-Lenin Những nguyêiản tắc phương pháp luận đố đảm bảo tính chân lí phạirm trù đạo đức học Mac-Lenin Vi vậy, hệ thống khái niệm phạrrm trù đạo đức học Mac-Lenin hệ thống tri thức chân thực ubề đời sống dạo dứct vầ hệ thống giá trị dạo đức dã tồn tạ\yị phát triển sỏ tòn xã hội củng vận động, t triển hồn thiện người Dó khía cạnh thứ chất nhận thức cuả phạm trù đạo đức học Bản chất nhận thức phạm trù đạo đức học cịn ttể í khía cạnh thứ hai: phạm trù đạo đức học thực chứớ rìíãng cơng cụ nhận thức đạo đức học, tức công cụ để tái sản xụâất (1) Viện TH thuộc Viện HLKH Liên Xô Dạo đúc lí luận đạo đức học Kiooa học, M., 1974, trg.205 * * NHỮNG PHẠM TRÙ c BẤN CỦA: *. nđ Một hlnh thành, phạm trù đạo đức học Mac-Lenin lại trở thành sở lí luận phương pháp luận cho nhận thức thực đạo đức Từ phạm trù đạo đức học, nhà khoa học rút nguyên tác để nhận thức nhữtíg tượng đạo đức xác định Chẳng hạnr phạm trủ thiện tất khẳng định mặt đạo đức xét theo quan điểm khẳng định lợi ích xã hội thỏa mãn nhu càu tiến xã hội tiến đạo đức, khảo sát tư tưởng, hành vi đạo đức xác định, phải tìm dấu hiệu, thuộc tính khầng định tư tưởng hay hành vi đổ: xử mang tính khẳng định hay phủ định, mức độ thống khía cạnh bên khía cạnh bên ngồi xử sự, hiệu thóng nhẫt ấy, tác động lẫn giá trị đạo đức mục đích, phương tiện động cơ, giá trị động ý định V V Nếu tất mang giá trị khẳng định, mà khảo sát thiện, trường hợp ngược lại, ác Thực chất việc sử dụng phạm trù đạo đức học công cụ nhận thức là: từ nội dung (cái thiện) tìm hình thức (xử sự, thống hai mặt xử sự, mục đích, phương tiện V V ) tất yếu biểu nội dung; từ chung (cái thiện) tỉm biểu riêng rẽ (cái thiện xử sự, mục đích, phương tiện, động v v ) Về ngun tấc, tìm tịi, khám phá đổ thực nội dung biểu hình thức, chung biểu riêng, thôọg qua cặi riêng Nhờ có cơng cụ nhận thức mà nhận thức đạo đức học khác chát với nhận thức đạo đức Nhận thức đạo đức sử dụng khái niệm thông thường (khái niệm đạo đức) để nhận thức đạo đức, đố, sản xuất khái niệm thông thường: khái niệm đạo đức cơng cụ tái sản xuất nđ Nhận thức đạo đức học sử dụng khái niệm Bản chất phạm tìtrù khoa học (phạm trù đạo đức học) để nhận thức đạo đức, đđó mà sản xuất khái niệm khoa học Nhờ cổ nhận thứ€ đđđ, nội dung phạm trù đạo đức học làm phong phứ thêm I ngoại diên nđ mở rộng Theo nghỉa dó, phạm trù đạo đứ c hhọc công cụ dê tải sản xuất Nhận thức đạo đức nhậnn thức thông thường, sản xuất khái niệm thông thường; nhận thức đạo đức học nhận thức khoa học, sản xuất khái niệm ì khoa học sở khái niệm phạm trù đạo đức học Như vậy, vận dụng phạm trừ đạo đức học vào nhãn I thức, mặt, đạo đức dược nhận thức sâu sắc hơn, tồn diện hoơn đó, đán 80 với nhận thức đạo dức nhờ khải ĩ niệm đạo đức, mặt khác, tri thức đạo đức học củng trỏ nên sáu sốác phong phú góp phàn tái sản xuát phạm tridi đạo đức học Đièu đổ nói chát nhận thức phạm trù đạco đức học Bản chát xác nhận lí tồn tại, phát trién hồn tthiện phạm trù dạo đức học vói tư cách khái niệm khoa học Bàn chát giả trị phạm trù đạo đức học Bản chát thể hai khía cạnh: nội dung phạim trù đạo đức học giá trị đạo đức vai trò nđ sáng teạo giá trị đạo đức Chúng ta hây tìm hiểu hai khía cạnh a Quan hệ đạo đức - nơi biểu tập trung ý thức thực tiễn đạo đức - quan hệ giá trị VI vậy, nhận thức nố phểi (được thực dồng thời theo hai đường nhận thức luận giiá trị học Theo đường thứ nhất, nhìn thấy đạo đức ìHiư hệ thống tinh thần cố tính độc lập tương đối, rgiuyén thứ hai mà xuất hiện, phát triển hoàn thiện n