Mục lục Trang Đặt vấn đề 2 Cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu 2.1 Cách tiếp cận 2.2 Phương pháp nghiên cứu 3 Nội dung nghiên cứu 3.1 Lịch sử hình thành 3.1.1 Vùng đất 3.1.2 Con người 3.1.3 Sinh hoạt văn hóa cộng đồng 16 3.2 Thực trạng tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu Biên Hịa-Đồng Nai 22 3.2.1 Thực trạng di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu Biên Hịa- Đồng Nai 22 3.2 Tình hình nghiên cứu 25 Kết luận 29 Tài liệu tham khảo 30 LỊCH SỬ HÌNH THÀNH CŨNG NHƯ THỰC TRẠNG VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU DI VĂN HÁN NƠM Ở ĐÌNH, CHÙA, MIẾU, ĐỀN THÀNH PHỐ BIÊN HÒA - ĐỒNG NAI ĐẶT VẤN ĐỀ Đã có nhiều cơng trình viết lịch sử hình thành thực trạng tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu đền thuộc Biên Hịa- Đồng Nai Về lịch sử hình thành: lịch sử Việt có chương, mục, đoạn viết vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai như: Phủ biên tạp lục Lê Q Đơn (1776, Gia Định thành thơng chí (1820), Trịnh Hồi Đức … viết lịch sử Biên Hịa - Đồng Nai Ở địa phương (Đồng Nai) có nhiều cơng trình, viết viết Biên Hịa - Đồng Nai Điển hình, có Biên Hịa Sử Lược Tồn Biên- Tập I, Trấn Biên Cổ Kính Lương Văn Lựu (1972), Biên Hịa Sử Lược Tồn Biên- Tập II, Trấn Biên Cổ Kính Lương Văn Lựu (1973) Sau này, có cơng trình Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) (1998), Biên Hịa-Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, Nxb Đồng Nai, Sơn Nam (2014), Lịch sử khai khẩn miền Nam, Nxb Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh Hay cơng trình Lê Tùng Hiếu, Nguyễn Văn Phúc (Biên dịch) (2014), Địa chí tỉnh Biên Hịa, Nxb Đồng Nai Cùng số viết đăng tạp chí như: Đức Thái, Tồn cảnh Đồng Nai, Tạp chí Di sản văn hóa số 12 năm 2008 Hương Xn, Đình Bình Quan, xã Hiệp Hịa, Tp Biên Hịa, tỉnh Đồng Nai - Về thực trạng: chưa thấy có cơng trình viết giới thiệu chi tiết, cụ thể thực trạng di văn Hán Nơm có đình, chùa, miều Biên Hòa - Đồng Nai Duy nhất, thấy có viết Di sản Hán Nơm Đồng Nai đồng tác giả Trịnh Văn Lý, Lê Xuân Hậu in Thông tin khoa học, kỷ niệm 40 năm thành lập Bảo tàng Đồng Nai (1976-2016) Bài viết giới thiệu chung chung, chưa thể rõ thể loại di văn Hán Nơm có đình, chùa, miếu, đền, với số lượng Và lưu giữ ? - Về tình hình nghiên cứu: có số cơng trình, viết tìm hiểu di văn Hán Nơm đình chùa, miếu, đền thuộc Biên Hịa - Đồng Nai Điển cơng trình: “Nghi văn cúng chữ Hán thành phố Biên Hòa” Bảo tàng Đồng Nai xuất năm 2013, Tập tư liệu sơ thảo“Di sản chữ Hán đình, chùa, miếu mạo, từ đường Biên Hòa, Đồng Nai” tác giả Huỳnh Minh Đức thực năm 1996 Cùng số viết tác giả Huỳnh Văn Tới, Phan Đình Dũng, Lương Thuý Nga, Nguyễn Tuyết Hồng, Hương Xuân đề cập đến di văn Hán Nôm số ngơi đình, chùa tiêu biểu Bởi có cơng trình nghiên cứu lịch sử hình thành Biên Hịa - Đồng Nai, nhóm nghiên cứu lược sử đất người Đồng Nai với mục đích làm đề dẫn để nghiên cứu vấn đề trọng tâm đề tài Về thực trạng tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu, đền thuộc Bên Hòa - Đồng Nai có số cơng trình, viết tìm hiểu, nghiên cứu, song dừng lại số thể loại di văn số điểm di tích có di văn Hán Nơm địa bàn Biên Hịa, Đồng Nai Lại chưa có thích hay rút giá trị Đây lý để nhóm nghiên cứu định thực hiện chuyên đề “Lịch sử hình thành thực trạng tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu, đền thành phố Biên Hòa -Đồng Nai” Thực chuyên đề nhằm mục đích khái lược lịch sử hình thành đất người Đồng Nai, thực trạng tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu, đền thuộc Biên Hòa-Đồng Nai Cũng chuyên đề làm đề dẫn để thực chuyên đề phần nội dung đề tài cần đạt CÁCH TIẾP CẬN, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 Cách tiếp cận: Tiếp cận theo hướng nghiên cứu liên ngành 2.2 Phương pháp nghiên cứu Để thực nội dung, nhóm nghiên cứu chủ yếu áp dụng phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp điền dã: vấn sâu, sưu tầm tư liệu; phương pháp thống kê, phân loại; phương pháp phân tích; phương pháp văn học Hán Nôm 3 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 3.1 Lịch sử hình thành 3.1.1 Vùng đất Khi nhắc đến Đồng Nai, người ta thường đặt câu hỏi địa danh “Đồng Nai” có từ ? Khảo cổ học Đồng Nai đốn định lưu vực sơng Đồng Nai có người cư trú từ thời sơ kì đá cũ cách khoảng 700 ngàn đến 300 ngàn năm, song chưa có tư liệu ghi vùng đất thuở gọi gì Người Chơro – cư dân địa từ xa xưa gọi địa điểm Biên Hòa ngày với tên Bù Blih, song người ta địa danh có từ mà cho có từ Biên Hòa làng nhỏ xóm làng đồng bào dân tộc người Trong Phủ biên tạp lục Lê Quý Đôn (1776), ghi “ Đất Đồng Nai từ cửa biển cần Giờ, soi Rạp, cửa Đại, cửa Tiểu toàn rừng rậm hàng ngàn dặm…đất nhiều ngòi rạch, đường nước mắc cửi, không tiện Người bn có thuyền lớn tất đèo thêm xuồng nhỏ để thông kênh Từ cửa biển đến đầu nguồn sáu, bảy ngày đồng ruộng, nhìn bát ngát, nhìn phẳng đấy, hợp trồng lúa nếp, lúa tẻ, gạo trắng dẻo” Trong Gia Định thành thơng chí (1820), Trịnh Hồi Đức ghi: “Bà Rịa đầu trấn Biên Hòa đất có danh tiếng, nên phủ phía Bắc có câu ngạn rằng: cơm Nai Rịa, cá Rí Rang, xứ Đồng Nai Bà Rịa đứng đầu mà bao gồm Bến Nghé, Sài Gòn, Mỹ Tho, Long Hồ vậy” Ở Đại Nam thống chí quốc sử quán triều Nguyễn; Mục thị điểm (chợ quán viết: “Chợ Lộc Dã phía nam hạ lưu Phước Long (sơng Đồng Nai, Nv cú) huyện Phước Chánh, nguyên xưa cánh đồng hươu nai ở, nên đặt tên ấy, gọi Lộc động, tục danh chợ Đồng Nai chỗ Xét sáu tỉnh Gia Định mà thông xưng Đồng Nai, đầu khai thác từ chỗ Đồng Nai trước hết, nên chỗ gốc gồm đủ chỗ ngọn” Trong dịp kỉ niệm Biên Hòa Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) (1998), Biên Hòa -Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, Nxb Đồng Nai  Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) (1998), Biên Hòa -Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, Nxb Đồng Nai Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, địa danh Đồng Nai đề cập, với nhiều ý kiến thuyết phục bạn đọc, lên ý kiến tác gia tham luận “Nguồn gốc, ý nghĩa phát triển địa danh Đồng Nai”, Tác giả Lê Trung Hoa cho địa danh Đồng Nai xuất chữ quốc ngữ lần báo cáo Giáo hội Thiên Chúa tình hình giáo dân Nam năm 1747 Sau địa danh Đồng Nai xuất vừa chữ Nôm, vừa chữ quốc ngữ vào năm 1772 từ điển An Nam –La Tinh Pigneau de Béhaine Có thể nói rằng: có nhiều ý kiến nói địa danh Đồng Nai, song chưa có ý kiến khẳng định xác thời gian xuất địa danh Đồng Nai Chỉ biết địa danh Đồng Nai có từ xa xưa vào sử sách, vào ca dao cách hàng trăm năm: Làm trai cho đáng nên trai Phú Xuân trải, Đồng Nai Nhà Bè nước chảy chia hai, Ai Gia Định, Đồng Nai Đồng Nai gạo trắng cò Trốn cha, trốn mẹ, xuống đò theo anh Thật vậy, tên gọi Đồng Nai từ vào lịch sử, ca dao đất Việt mà ngày nhắc đến Đồng Nai có lẽ thuộc câu ca dao Đã có nhiều cơng trình, nhiều viết nhiều tác giả tiếng nước nói địa danh Đồng Nai, vậy, đề tài nhóm nghiên cứu mạo muội khái lược sơ nhằm làm để dẫn để tìm hiều phần đề tài Địa phận Đồng Nai, kể từ Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh lý vùng đất phương Nam (1698), lịch sử vùng đất Đồng Nai ngày nhiều lần thay đổi địa giới hành chánh Theo sách Biên Hịa- Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, trang 13, vào kinh lý đất phương Nam, Nguyễn Hữu Cảnh đặt vùng đất Nam Bộ thành phủ Gia Định gồm hai huyện: huyện Tân Bình huyện Phước Long, Đồng Nai thuộc huyện Phước Long Đến kỷ XVIII, đất Gia Định chia làm ba dinh: trấn Biên, Phiên Trấn Long Hồ Đến 1808, nhà Nguyễn đổi phủ Gia Định thành Gia Định thành, Dinh đổi thành Trấn dinh Trấn Biên đổi thành trấn Biên Hòa Năm 1832, trấn đổi thành tỉnh trấn Biên Hịa đổi thành tỉnh Biên Hòa, gồm phủ Phước Long bốn huyện Đến năm 1837, tỉnh Biên Hòa đặt thêm phủ Phước Tuy Như đến năm 1837, tỉnh Biên Hòa gồm hai phủ Phước Long Phước Tuy huyện Phước Chánh, Phước An, Bình An, Ngãi An, Long Khánh Long Thành Trong thời kì thuộc Pháp đến chống Pháp chống Mỹ đơn vị hành chánh Đồng Nai chia tách sáp nhập nhiều lần Ngay hịa bình thống đất nước 30/4/1975, đơn vị hành chánh Đồng Nai chia tách sáp nhập nhiều lần Hiện nay, Đồng Nai tỉnh thuộc miền Đơng Nam Bộ, phía đơng giáp tỉnh Bình Thuận, phía đơng bắc giáp tỉnh Lâm Đồng, phía tây bắc giáp tỉnh Bình Dương tỉnh Bình Phước, phía nam giáp tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, phía tây giáp Thành phố Hồ Chí Minh Đồng Nai có diện tích tự nhiên 5.903.940 km2 ha, chiếm 1, 76% diện tích tự nhiên nước 25, 5% diện tích tự nhiên vùng Đơng Nam Bộ Theo số liệu thống kê năm 2010, tồn tỉnh có 2.281.705 người; mật độ dân số 386.511 người/km2, phân thành 11 đơn vị hành chánh, với Thành phố, Thị xã Huyện là: Thành phố Biên Hòa, Thị xã Long Khánh, huyện (Long Thành, Nhơn Trạch, Trảng Bom, Thống Nhất, Định Quán, Vĩnh Cửu, Tân Phú, Xuân Lộc, Cẩm Mỹ) Đất đai Đồng Nai tương đối phẳng, chuyển từ cao nguyên Nam Trung Bộ đến đồng Nam Bộ với 82% đất có độ dốc 80; 10% đất có độ dốc 15 ; 8% đất có độ dốc 150 , bao gồm số loại đất như: đất phù sa, đất gley đất cát có địa hình phẳng, có nhiều nơi trũng ngập nước quanh năm Đất đen, đất nâu, đất  Đơn vị hành chánh có tính dân khác với tên gọi dinh Trấn Biên chỗ trại quân gìn giữ bờ cõi xám hầu hết có độ dốc 80 ; đất đỏ có độ dốc 150 Riêng đất tầng mỏng đất đá bọt có độ dốc cao Tổng diện tích đất tự nhiên Đồng Nai 586.237 chia thành 10 nhóm Đất xám chiếm 40.05%; đất đen 22,44%; đất đỏ 19,27%; đất gley (9,32%; đất nâu 1,94%, đất tầng mỏng 0,54%, đất cát 0,1%, đất có tầng loang lổ 0,02% lại đất đá bọt Trong tổng số đất tự nhiên, diện tích đất nơng nghiệp chiếm 49,1%, lâm nghiệp 30,4%, đất chuyên dùng 2,1%, đất chưa sử dụng chiếm 5,4% Với đặc điểm loại đất đất xám, đất đen, đất đỏ, đất đai Đồng Nai phù hợp với phát triển sản xuất nông nghiệp lúa, rau, màu ăn trái, công nghiệp lâu năm điều, cao su, cà phê…và với loại đất xám, tương đối rắn phù hợp để xây dựng kết cấu hạ tầng Đồng Nai Trong tổng số diện tích lâm nghiệp, Đồng Nai có hai loại rừng chủ yếu, rừng nguyên sinh rừng trồng, tiêu biểu rừng Quốc Gia Nam Cát Tiên Đất đai Đồng Nai tàng tích nhiều loại khóang sản kim loại quý (vàng), kim loại màu (bôxit), đá quý, nguyên liệu gốm sứ (cao lanh, sét bột màu), vật liệu xây dựng, phụ gia xi măng, than bùn,… lợi để Đồng Nai khai thác phát triển kinh tế, xã hội địa phương khu vực Nằm khu vực khí hậu nhiệt đới vùng Nam Bộ, Đồng Nai có đặc điểm chung nắng nóng mưa nhiều, độ ẩm cao Một năm có hai mùa rõ rệt mùa mưa mùa khơ Mùa khơ, nắng nóng kéo dài từ cuối tháng 11 đến tháng năm sau, năm, nắng trung bình 2400-2500 giờ, thời gian nắng nhiều vào tháng 2, 3, Mùa mưa, tháng đến cuối tháng 10, lượng mưa trung bình cao, khoảng 1.700 đến 1.800mm/năm, mưa nhiều tháng 7, 8, Nhiệt độ trung bình Đồng Nai dao động từ 20 đến 300c Tùy mùa, nhiệt độ Đồng Nai có thay đổi từ 190c (tháng 12) đến 370c (tháng 4, 5) chí lên tới 400c, thay đổi qua tháng không lớn, vào tháng mùa khơ, có gió mùa Tây Nam thổi mạnh vùng phía Bắc nhiệt độ có lúc giảm xuống 200C Sương mù vào đêm ban ngày nắng khô đến 37, 380C Song, năm gần đây, biến đổi khí hậu mà lượng mưa tháng năm có xu hướng giảm, ngược lại tháng nắng nóng, khơ hạn năm có chiều hướng gia tăng có nhiều bất thường, không theo mùa Tuy nhiên, tình hình chung nước giới Nói chung, khí hậu Đồng Nai tương đối ơn hịa, thiên tai, bão lụt Mạng lưới sông suối Đồng Nai tương đối thuận lợi, với nhiều sông suối chảy qua tiêu biểu sông Đồng Nai, sông La Ngà, sơng Ray, sơng Xồi, sơng Thị Vải nhiều nhánh sống, hồ chứa, suối rạch nhỏ khác thuận lợi cho việc lấy nước phục vụ sản xuất nông, công nghiệp sinh hoạt bà tỉnh giao thông đường thủy Song mật độ sông suối Đông Nai phân bố không đều, chủ yếu tập trung phía bắc dọc theo sơng Đồng Nai hướng tây Nam Mạng lưới giao thông đường Đồng Nai thuận lợi với nhiều tuyến đường huyết mạch Quốc gia chạy qua như: Quốc lộ 1A, Quốc lộ 20, Quốc lộ 51, tuyến đường sắt Bắc – Nam gồm nhiều tuyến đường liên tỉnh, cảng Long Bình Tân, Gị Dầu, Phú Mỹ… lại gần với cảng Sài Gòn, sân bay Tân Sân Nhất thuận lợi cho việc lại người dân hoạt động giao thương phát triển kinh tế tỉnh, khu vực phía Nam nước Hơn vùng đất Đồng Nai có truyền thống lịch sử văn hóa lâu đời, lại có nhiều tuyến điểm du lịch hình thành như: tuyến du lịch sông Đồng Nai, -Cù Lao phố-Bửu Long; tuyến du lịch sông Mây –Trị An, tuyến thác Mai-Suối Mơ… Với đặc điểm địa phương có lịch sử - văn hóa truyền thống lâu đời, địa hình đất đai phù hợp phát triển nông, công nghiệp, lại giàu tài nguyên khoáng sản, thiên nhiên ban tặng nhiều thắng cảnh đẹp, thuận lợi giao thông đường thủy, tạo cho Đồng Nai diện mạo hấp dẫn hội đủ thiên thời, địa lợi để phát triển kinh tế, xã hội Và thực tế, Đồng Nai tận dụng lợi để phát triển cơng nghiệp hình thành nên cụm, khu cơng nghiệp Biên Hòa, Nhơn Trạch, Long Thành nhiều địa phương khác tỉnh Phát triển nông nghiệp với nhiều loại ăn trái, hoa màu, lúa công nghiệp dài ngày kết hợp chăn nuôi gia súc gia cầm… phát triển kinh tế du lịch, dịch vụ với tuyến du lịch tỉnh tỉnh nuớc nối kết, phát triển đem lại hiệu cao Nhìn chung, với lợi địa hình đất đai với bề dày truyền thống lịch sử -văn hóa Đồng Nai khai thác phát triển kinh tế, xã hội thật đa dạng phong phú 3.1.2 Con người Đồng Nai nói riêng Đơng Nam Bộ nói chung, từ lâu có người cư trú Theo sách Biên Hịa –Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, trang 50, số địa phương tỉnh Đồng Nai như: Dầu Giây, An Lộc, Hàng Gịn, Cảm Tiểm, Bình Lộc, Núi Đất, Phú Quý… phát công cụ lao động người cổ Đồng Nai thuộc sơ kì đá cũ rìu tay, mũi nhọn, hịn ném, nạo, mảnh tước… làm từ đá Bazan loại chất liệu phong phú Đồng Nai Đây chứng xác thực khảo cổ học Đồng Nai chứng minh cho thời đá cũ có người sinh sống đất Đồng Nai Đại diện cho người Đồng Nai cổ dân tộc Xtiêng, Mạ, Chơro, Kơho, M,nông Qua công cụ tìm thấy, cho biết người Đồng Nai buổi ban đầu chủ yếu sống nghề săn bắt hái lượm Dần dần người cổ Đồng Nai biết sáng chế cuốc đá, rìu mài nhẵn, dao đá… để phục vụ cho trồng trọt, chăn nuôi (tiền nông nghiệp) thay săn bắt hái lượm trước giai đoạn chuyển dần sang thời đá mới, đồ sắt… Cùng với phát triển dân số người Đồng Nai cổ để họ dần định cư theo làng bắt đầu có phân cơng lao động Tuy nhiên, cư dân Đồng Nai giai đoạn dân tộc kể mà chưa có di cư từ nơi khác tới Cho đến kỷ XVI, dân số nơi cịn thưa thớt, ngồi dân tộc địa nói trên, Đồng Nai lúc cịn có diện người Khmer sinh sống rải rác vài sóc nhỏ, nằm heo hút giống đất cao chưa có người cai quản Khoảng đến cuối kỷ XVI đầu kỷ XVII, người dân từ tỉnh miền Bắc, miền Trung, với muôn hoàn cảnh lý do, họ kéo làm ăn sinh sống tạo dựng sống Những di dân diễn lẻ tẻ, với lý bỏ quê hương tìm sống chưa có can thiệp quyền nhà  Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) Biên Hịa- Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, Nxb Đồng Nai, 1998 Nguyễn, lẽ lúc thời Trịnh - Nguyễn phân tranh Miền ác địa Thủy Chân Lạp cịn vơ chủ, xem vùng trái độn hai biên giới Việt Miên Vì dân tộc có gan dạ, có sức, có lực… ai muốn đến chiếm khai phá vùng lấy đất sinh sống tự do, không bị cản trở, cấm đốn Khi quyền nhà Nguyễn tạo ảnh hưởng vùng đất Đồng Nai –Gia Định mạnh lên từ cuối kỷ XVII, điều khuyến khích sóng di cư người Việt đến vùng đất ngày đông Lịch sử ghi chép, khoảng cuối kỷ XVI đến đầu thể kỷ XVII cư dân người Việt từ vùng Ngũ Quảng kéo tới vùng đất phía Nam để sinh lập nghiệp, tạo dựng sống với mn hồn cảnh lý khác Điểm dừng chân người Việt vùng Mơ Xồi (cịn gọi Mỗi Xuy tức Bà Rịa) địa đầu vùng đất nằm trục giao thơng đường từ Bình Thuận vào Nam, lại nằm đường biển có vịnh biển Ơ Trạm thuận lợi cho tàu thuyền cập bến Đây vùng rộng lớn từ Long Hương, Phước Lễ đến đất đỏ ngày Theo Trịnh Hồi Đức “Gia Định thành thơng chí” lưu dân Việt Nam vào Mơ Xồi từ đời chúa Nguyễn Hoàng (1558-1613), chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635) chúa Nguyễn Phúc Lan (1635-1648) họ theo đạo quân Nguyễn Phúc yên vào Mô Xoài năm 1658 Đến sau kỉ XVII số di dân người Việt đến vùng đông, có di dân Thiên Chúa Giáo trốn chạy việc cấm đạo Từ Mơ Xồi, Bà Rịa, hệ di dân tự người Việt với phương tiện di chuyển chủ yếu thuyền, ghe, xuồng theo thủy triều ngược dòng Đồng Nai dọc theo sông tiến dần vào vùng Đồng Nai Các điểm định cư sớm họ khu vực Đồng Nai ngày Nhơn Trạch, Long Thành, An Hòa, Bến Gỗ, Bàn Lân, cù lao Phố, cù lao Tân Chánh, cù lao Ngô, cù lao Kinh, cù lao Tân Triều …rồi đến Biên Hịa, Vĩnh Cửu vùng ghe thuyền dễ cập bến nơi sẵn nước phục vụ  Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) Biên Hịa- Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, Nxb Đồng Nai, 1998 10 Với thời gian dâu bể, cơng trình kiến trúc xưa cịn dấu tích, kí ức Một số di tích tồn với kiến trúc có nhiều đổi thay, gắn với kiện lịch sư-văn hóa, kiến trúc nhà nước liệt hạng di tích Có thể nói, trải qua thời kỳ lịch sử đấu tranh để dựng nước giữ nước, vùng Đồng Nai hội tụ cộng đồng cư dân từ khắp nơi, với bao hệ tiếp nối chung lưng đấu cật, cải tạo thiên nhiên đấu tranh chống ngoại xâm để tồn phát triển Ở họ mang nhiều luồng văn hóa khác chung sống với cộng đồng người, nét văn hóa tiếp thu, hòa nhập giao thoa với văn hóa cộng đồng dân cư vùng đất tạo nên thiết chế văn hóa phù hợp với cộng đồng dân cư hình thành phát triển qúa trình khai hoang, lập làng xây dựng quê hương Do đó, cộng đồng dân cư Đồng Nai hình thành tâm lý tín ngưỡng nghi thức vừa phong phú, thiết thực mà giữ gìn sắc văn hóa truyền thống người Việt tín ngưỡng thờ thần, Phật, tổ tiên số tôn giáo khác Công giáo, Tin lành (Thiên Chúa giáo), Cao đài, Hòa hảo … Đó tín ngưỡng kế thừa, gìn giữ từ thuở mở đất lập làng, với lòng tưởng nhớ quê hương, người trước, bậc “tiền hiền khai khẩn, hậu hiền khai cơ” Rất nhiều đình, chùa, đền, miếu, đền thờ, nhà thờ … chứng tích lịch sử - văn hóa tiếng xây dựng từ trăm năm trước tồn ngày Đặc biệt số di tích như: đình (đền) Bình Kính, đình Tân Lân, đình Nguyễn Tri Phương, đình An Hịa, chùa Đại Giác, chùa Ông, chùa Long Thiền… di tích xây dựng từ thuở mở đất lập làng, thờ Thành Hoàng Bổn Cảnh, vị có cơng lao với nhân dân, đất nước đấng, bậc phù hộ cho dân an cư lạc nghiệp, mùa màng bội thu, sống yên ôn ngày phát triển lên 3.1.3 Sinh hoạt văn hóa cộng đồng Qua mục tìm hiểu đất người Đồng Nai cho thấy cư dân Đồng Nai gồm ba nhóm nhóm dân tộc Kinh (chiếm phần đơng), nhóm dân tộc Hoa nhóm dân tộc khác Ở nhóm cư dân có hình thức tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng đồng 16 có đặc trưng riêng Chẳng hạn, dân tộc anh em, dân tộc lại có lễ nghi truyền thống khác dân tộc Chơho có lễ hội Sa yang va, dân tộc Mạ có lễ hội Sa Yang Koi Ở dân tộc Kinh có ba hình thức sinh hoạt sinh hoạt văn hóa cộng đồng đình, chùa, đền, miếu, sinh hoạt văn hóa nhà thờ họ (dịng họ), sinh hoạt văn hóa nhà thờ (nhóm di dân theo đạo Cơng giáo, Tin lành (Thiên Chúa giáo) Hòa hảo) Đối với dân tộc Hoa miếu, chùa, đền, bang hội Đó nét sinh hoạt văn hóa kế thừa từ quê hương xứ sở họ mang theo Sinh hoạt văn hóa cộng đồng dân tộc Kinh (Việt) Như nói trên, với nhiều giai đoạn lịch sử cận, đại người Việt đến vùng đất Biên Hòa -Đồng Nai sinh lập nghiệp, họ bước khẳng định tồn cộng đồng việc sức xây dựng sống ổn định, phồn vinh phát triển ngày hôm Trong đời sống tinh thần, người Việt hình thành nên sở tín ngưỡng sinh hoạt văn hóa gắn kết cộng đồng, thỏa mãn nhu cầu tâm linh Đó hệ thống đình, chùa, đền, miếu Ở Biên Hịa-Đồng Nai có nhiều sở tin ngưỡng từ đình, chùa, đền, miếu điển hình đình chùa Đình làng dấu ấn xác định hình thành cộng đồng người Việt vùng đất (Biên Hòa- Đồng Nai) Khi nhà nước chưa quản lý, người di dân tự đến vùng đất gắn kết làng qua hình thức cộng đồng chung tín ngưỡng thờ cúng mà ngơi đình sở tiêu biểu cho gắn kết Thơng thường, làng người Việt có ngơi Đình Tên gọi ngơi đình gắn liền với tên gọi làng thành lập, người Việt quen gọi đình làng Mặc dù nay, nhiều địa phương có thay đổi tên gọi, tên gọi đình giữ ngun Đình chỗ thờ thần Thành Hồng, nơi dân làng hội họp, nơi tổ chức sinh hoạt hội hè định kỳ, thường xun Có giai đoạn đình Nam Bộ cịn trụ sở hành chánh quyền địa phương Tính chất đa chức đình làng Nam Bộ nét thể phát triển truyền thống vốn có ngơi đình Việt Nam mà người Việt q trình 17 khai khẩn mang theo từ miền vào Nhưng nói, trước đình trở thành đa chức có lẽ đình phải sở tín ngưỡng người dân địa bàn cư trú tạo nên để thờ thần bảo hộ địa bàn Hệ thống đình Biên HịaĐồng Nai trải qua q trình lịch sử khơng cịn giữ nguyên trạng lúc ban đầu xây dựng Song với thành tố kiến trúc như: cổng đình, bình phong, võ ca, tiền đình, chánh điện, hậu điện, nhà túc đối tượng thờ hình thức tổ chức lễ hội đình, đặc biệt loại hình văn tự Hán Nơm thiết trí đình đình cịn nét văn hóa truyền thống người Việt Mà tìm đình làng ta sống bâu khơng khí nét xưa hữu Ở đình làng có nhiều lễ hội như: lễ Nguyên đán, lễ Khai hạ, lễ Thượng nguyên, lễ Lập xuân, Đại lễ Kỳ yên Tục nước ta nông nghiệp lúa nước nên phần nhiều lễ nghi đình làng người Việt liên quan đến nông nghiệp Trong số lễ kể trên, đáng ý Đại lễ Kỳ yên Tùy thuộc vào đình mà việc tổ chức lễ Kỳ n có khác nhau, có đình tổ chức theo định kỳ hàng năm có đình ba năm đáo lễ lần Lễ kỳ yên lễ lớn, thu hút nhiều người dân địa phương tham gia gồm có phần nghi lễ như: nghi thức Thượng Thần kì (treo cờ); nghi thức Thỉnh sắc (rước sắc Thần khai sắc); nghi thức lễ Túc yết (ra mắt thần- trình khấn việc tổ chức lễ cho thần Hoàng biết); nghi thức lễ Tỉnh sanh (trình với thần vật hiến tế thần); nghi thức lễ Đàn (lễ đại lễ kỳ yên); nghi lễ tế Tiền hiền, Hậu hiền; nghi thức lễ Hồi sắc; nghi thức đưa khách Cũng tùy thuộc vào đình địa phương mà việc tổ chức lễ Kỳ yên có phần khác thời gian phần nghi lễ tiến hành lễ Bênh cạnh hệ thống đình làng, miếu sở tín ngưỡng dân gian tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng đồng người Việt Miếu Biên Hịa- Đồng Nai có hai loại chính: miếu thờ gắn liền phạm vi đình làng miếu thờ độc lập gắn với vườn nhà, ruộng ấp, khu dân cư Tên gọi miếu thường gắn với đối tượng  Huỳnh Quốc Thắng, Lễ hội dân gian Nam Bộ, Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội, 2003 18 thờ miếu miếu Bà, miếu Ông, song có số miếu tên gọi gắn liền với tên gọi cụ thể đối tượng thờ như: Ngũ Hành Nương nương, miếu Bà Chúa Xứ, miếu Thổ thần, miếu Ơng cọp, miếu Thần Hổ có miến mà tên gọi gắn với đối tượng thờ địa danh làng, ấp như: miếu Bà Bầu Hanh, miếu Bà Tam Hiệp, miếu Đắc Phước Kiến trúc cách trí miếu đơn giản nhiều so với đình, thường dạng hình vng chữ nhật, với khung làm băng gỗ, mái lợp ngói tơn, tường gạch Có cửa vào, hai bên cửa tùy theo đối tượng thờ miếu mà có câu đối khác nhau, thường chữ Hán Tuy vào đối tượng thờ miếu mà năm miếu có ngày cúng khác Thơng thường ngày Sóc (mùng một), ngày Vọng (Rằm) tháng, ngày tết miếu mở cửa cúng nhang, đèn, bơng, bánh trái Ngày vía Bà – thường có liên quan đến Ngũ Hành Cịn vị Thổ thần, miếu Ơng, Sơn qn vía, cúng dịp lễ kỳ yên theo lệ Trong lệ cúng miếu Ơng đá có tín chất tín niệm thần làng lễ Cầu an tổ chức đình Ở miếu thờ bà có Lễ hội Bóng rỗi-Địa nàng nghi thức diễn xương tổng hợp, vừa mang tính nghi lễ vừa để giải trí Lễ hội Bóng rỗi- Địa nàng có nghi thức như: Khai tràng (khai mạc hát), dàn nhạc diễn tấu gồm chiêng, trống, đàn nhị, kèn, sánh cái.; Chầu mời – Thỉnh tổ (mời Bà đối tượng tùng tự tham dự lễ cúng); Chặp địa- Nàng (hát bội) Cuộc hát có hai nhân vật (Địa Nàng) theo cốt truyện đơn giản: tiên nữ nga lệnh Tây Vương Mẫu xuống trần để hái lộc cầu an cho dân chúng, nhờ Thổ địa (Địa) dẫn đến Huê Viên để “ Khai mạch giếng tưới huê” Địa dịp làm khó, vịi vĩnh, đùa giỡn với tiên nữ Lối diễn vừa theo vừa ứng tác, hát nói, kể kết hợp với nhạc vũ đạo tuồng; Múa bóng; thỉnh lộc chúc lộc Trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng người Việt cịn có lễ Phật, lễ nhà thờ dòng họ, nhà thờ theo đạo Công giáo, Thiên Chúa giáo Sự hội tụ nhiều luồng cư dân Biên Hòa-Đồng Nai từ thời khai phá hình thành nên Biên Hịa ngơi chùa cổ mang nhiều giá trị lịch sử - văn hóa Song song cịn có ngơi thánh đường theo chân di dân bị cấm cách đạo quê hương thời 19 nhà Nguyễn dựng lên để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tâm linh bà giáo dân nơi vùng đất Chùa Thánh đường sở tôn giáo, chùa nơi để người xuất gia tu tập nơi mà người có lịng mến mộ đến lễ Phật, vãn cảnh Trong năm có số ngày lễ liên quan đến Phật giáo mà người dân theo Phật thường hay đến để khấn vái, cầu xin cho tập thể cá nhân bình an, may mắm, nhà nhà ấm no hạnh phúc, đất nước thái bình thịnh vượng ngày Rằm tháng, ngày Cúng sao, ngày lễ Phật đản, ngày lễ Vu lan Thánh đường nơi người dân theo đạo hàng ngày đến để đọc kinh, dâng lễ cầu nguyện cho cá nhân, gia đình, dịng họ, đất nước giới hịa bình thịnh vượng Tuy nhiên chùa nhà thờ hình sức sinh hoạt văn hóa mang tích chất tơn giáo nhiều sinh hoạt văn hóa cộng đồng Sinh hoạt văn hóa cộng đồng dân tộc Hoa Do nhiều biến động xã hội, nhiều dân tộc từ nơi khác tìm đến vùng đất Đồng Nai sinh sống qua nhiều thời kì lịch sử Sự cộng cư nhiều thành phần dân tộc nói chung, có cộng đồng người Hoa nói riêng góp phần làm đa dạng sắc thái dân tộc người, phong phú văn hóa Đơng Nai nói chung Biên Hịa nói riêng Với ba kỷ, kể từ đợt di dân đến Đồng Nai Từ cuối kỷ thứ XVII, cộng đồng người Hoa có đóng góp đáng kể vùng đất mà họ chọn làm nơi sinh sống, cư trú Trải qua bao thăng trầm, biến động xã hội, hệ người Hoa kề vai sát cánh với dân tộc cộng cư đất Đồng Nai sức xây dựng sống ấm no, hạnh phúc Bên cạnh đời sống vật chất, đời sống văn hóa tinh thần cộng đồng người Hoa Biên Hòa – Đồng Nai chăm lo xây dựng đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng mà có từ q hương họ Chứng tích cho nhu cầu chùa, đền, miếu họ xây dựng đất Đồng Nai phong tục, lễ nghi mà họ thực hành nơi chùa, đền, miếu Trong số chùa, miếu, đền người Hoa Biên Hòa- Đồng Nai, lên có miếu Thiên hậu, miếu Quan Thánh Đế cịn gọi miếu Ông hay chùa Ông, đền thờ Trần Thượng Xuyên (nguyên thủy miếu Tân Lân) xây dựng từ lâu đời Việc tổ chức lễ hội di tích tổ chức quy mơ, thu hút nhiều người dân tham gia 20 Trong số lễ hội người Hoa tổ chức nơi chùa, miếu, đền, lên có lễ hội cúng vía Quan Thánh tổ chức vào ngày 24 tháng Âm lịch hàng năm với tham gia đông đảo thành viên cộng đồng Lễ hội gồm nhiều phần lễ hội khác như: Khai lễ cầu an, chánh lễ cầu an, đấu giá lồng đèn, múa lân sư rồng, hát tuồng… Trước ngày lễ chính, đạo sĩ lập trai đàn trước bàn thờ Quan Công gồm hương án Tam Thanh, Lữ Đồng Tân hệ bát tiên Đạo giáo Lễ vật gồm thức ăn chay đậu hũ, trái cây, hương hoa, nhang đèn hai mâm bánh trái đào hình tháp, hai ổ bánh bị lớn màu đỏ, giấy tiền vàng mã… Đạo sĩ khai kinh, tấu sở cầu an cho bá tánh vào buổi chiều đến tối Mở đầu đạo sĩ làm phép tẩy uế không gian cúng lễ lễ vật cúng Sau phụ tế dẫn đồn bá tánh đến dâng hương hương án miếu Tiếp theo pháp sư, đạo sĩ thực nghi thức cúng sao, giải hạn cho bá tánh đăng ký danh sách Mục đích cầu cho mưa thuận gió hịa, sống bình yên, làm ăn phát đạt Đến khuya, khoảng từ 23 giờ, pháp sư tiếp tục hành lễ cầu siêu, cúng cô hồn, chiến sĩ trận vong trước hương án lập riêng sân, đại diện bang hội quỳ dâng sớ nghe pháp sư tụng kinh Phật giáo Lễ vật cúng đồ chay, giấy tiền vàng bạc Sáng ngày 24/6 âm lịch Ban Tổ chức sửa soạn mâm cúng mặn để làm nghi thức cầu an gồm nhiều heo quay, vịt, gà mái, xôi, rượu, trà, hai mâm bánh đào, hai mâm bánh bò, trái cây, hương đăng, giấy tiền vàng mã… Ngồi cịn có lễ vật bá tánh đến cúng, cúng xong đem chia lại cho miếu Nghi thức thầy pháp sư khai quan điểm nhãn cho tượng thờ, lồng đèn, tụng cung cầu an cho bá tánh năm mưa thuận gió hịa, làm ăn phát đạt Trồng khai, Ban tế lễ mời người lớn tuổi đọc sớ, phụ tế dâng rượu, trà cho Quan Đế Kết thúc lễ phần đốt chúc văn giấy tiền vàng mã…Sau phần lễ, bá tánh tự vào khấn Ông cầu an cho gia đình Nhìn chung qua tìm hiểu nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng dân cư Biên HòaĐồng Nai phong phú đa dạng, thể văn hóa truyền thống dân tộc 21 kế thừa phát huy vùng đất Biên Hoa-Đồng Nai Song không làm nét văn hóa riêng tộc người Đồng Nai nói chung Biên Hịa nói riêng Sự thể văn hóa truyền thống dân tộc chưa dừng lại đó, hầu hết điểm (di tích) để tổ chức lễ hội Biên Hịa- Đồng Nai có hồnh phi câu đối chữ Hán Nơm Văn hóa Hán Nơm phận cấu thành văn hóa tân tộc, tìm hiểu văn hóa Hán Nơm nơi di tích tìm hiểu văn hóa truyền thống dân tộc 3.2 Thực trạng tình hình nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu Biên Hịa-Đồng Nai 3.2.1 Thực trạng di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu Biên Hịa- Đồng Nai Qua q trình dựng giữ nước người dân Biên Hòa - Đồng Nai tạo dựng nên hệ thống sở tín ngưỡng phong phú đa dạng đình, chùa, đền, miếu sở thờ tự khác nhà cổ, nhà thờ họ, mộ cổ Theo thống kê Bảo tàng tỉnh Đồng Nai, địa bàn thành phố Biên Hịa- Đồng Nai có 200 sở thờ tự có khắc ghi hồnh phi câu đối Hán Nôm số thể loại khác ghi chữ Hán Nôm như: sắc phong, nghi văn cúng, văn bia, chữ thờ, bảng biểu Trong khn khổ đề tài chúng tơi tìm hiểu phạm vi 24 với 200 sở đình, chùa loại Nhìn tổng thể, đình chùa nơi có khắc ghi hồnh phi câu đối nhiều Những đình chùa xây dựng hàng trăm năm tuổi có số lượng thành tố Hán Nơm nhiều đình Tân Lân (P Hịa Hình, Tp Biên Hịa), đình Bình Thiền (P.Quang Vinh, Tp Biên Hịa), đình Bình Kính (Nguyễn Hữu Cảnh), đình Tân Giám (xã Hiệp Hịa, Tp Biên Hịa), đình An Hịa (xã An Hịa, Tp Biên Hịa), đình Mỹ Khánh (Nguyễn Tri Phương), P Bửu Hịa, Tp Biên Hịa); chùa Ơng, chùa Đại Giác (xã Hiệp Hòa, Tp Biên Hòa), chùa Long Thiền, chùa Thanh Lương (P Bửu Hòa, Tp Biên Hòa) ngơi đình chùa có số lượng hồnh phi câu đối nhiều có niên đại xây dựng lâu đời Ở thể loại sắc phong, Đồng Nai có 37 ngơi đình có sắc phong, chủ yếu sắc Tự Đức ngũ niên (1852), phong cho Thành Hoàng bổn cảnh Trong số 37 sắc phong, phần nhiều sắc phong đình thuộc thành phố Biên Hịa-Đồng Nai, nhiên 22 số đình thuộc huyện thị huyện Nhơn Trạch, huyện Vĩnh Cửu, huyện Long Thành có số ngơi đình có Sắc phong Các sắc phong hầu hết lưu giữ đình, vào dịp lễ Kỳ yên người dân tổ chức khai sắc Thể loại nghi văn cúng địa bàn Thành phố Biên Hòa- Đồng Nai nghi cúng chữ Hán, không phát nghi văn cúng chữ Nôm Thể loại nghi văn cúng Biên Hòa - Đồng Nai Bảo tàng Đồng Nai sưu tập xuất thành sách, với tựa đề “ Nghi văn cúng chữ Hán Thành phố Biên Hòa”, Nxb Đồng Nai, năm 2013 Sách gồm 590 trang, với bốn phần phần Mở đầu, phần Nghi cúng, phần Văn cúng phần Chú giải Sách phát hành đình địa bàn thành phố Biên Hịa- Đồng Nai, vậy, nhóm nghiên cứu khơng đề cập thể loại đề tài Tuy nhiên, xin khái lược sau: văn cúng, văn tế đình, miếu thuộc Biên Hịa- Đồng Nai thường viết chữ Hán vào giấy hồng đơn, giấy vàng, giấy khổ A0, kích cỡ khoảng 60m x 90 cm Vào dịp cúng kỳ n đình vía Bà miếu, Ban nghi lễ đình, miếu dùng để thực hành nghi thức cúng tế, sau cúng xong hóa chúc (đốt) Tuy nhiên, số đình, miếu sau nhờ người viết văn cúng tế xong mang photo lưu lại để sang năm dùng tiếp; đình, miếu khác viết năm dùng cho năm Về văn cúng chủ yếu văn tế: văn thỉnh sắc thần, văn đàn cả, túc yết, tiền hiền hậu hiền, Văn cúng miếu Bà, Văn giỗ Vua Hùng Về nghi cúng có nghi Thỉnh sắc, nghi Tỉnh sanh, nghi Tiền hiền, nghi Kỳ yên, nghi Tống sắc hồi miếu… Nội dung văn cúng, tế thần, tiền hiền, hậu hiền, văn cúng miếu… biểu lòng hậu bậc tiền nhân có cơng khai khẩn, mở mang vùng đất, phù hộ cho quốc thái dân an Nội dung văn cúng, văn tế gồm: phần đầu (lòng văn): nêu giờ, ngày, tháng, năm, nơi tổ chức lễ, nơi chốn tọa lạc ngơi đình: thơn, xã, tổng, huyện; thành phần Ban tế tự gồm ai, cung kính dâng lên thần phẩm vật Một số văn cúng soạn sau thường đề: xã (phường), huyện, thị xã, thành phố, tỉnh, nước Việt Nam Phần hai (lòng linh): liệt kê danh mục vị thần thờ đình mời đến chứng lễ Danh mục vị thần nhiều phụ thuộc 23 vào đình Phần ba (lịng văn): lời tán tụng, tinh biểu công đức Thần Ghi uy danh đức độ Thần ủng hộ xóm làng, sĩ, nơng, cơng, thương vẹn vẻ mười mươi Sau bày tỏ lòng biết ơn nhân dân thần việc che chở, giúp đỡ nhân dân suốt thời gian qua, đồng thời cầu xin Thần ban cho phước huệ, an bình, mưa thuận gió hịa, khang ninh thịnh trị năm tới Câu kết lòng văn câu cảm ơn Thần Thể loại Bài kể chùa Biên Hịa-Đồng Nai có số lượng khơng nhiều, chủ yếu chùa có niên đại sớm như: chùa Thanh Lương, chùa Long Thiền (P Bửu Hòa, Tp Biên Hòa) … Bài kệ thường khảm vào gỗ viết lên tường thể loại đặc thù kinh văn Về nguồn gốc, kệ văn vần thường bốn câu, có tám câu với nhiệm vụ thâu tóm cách đọng lời kinh văn xi giảng thuyết Kệ cịn lời răn dạy đệ tử, lời trối trăng thiền sư trước lúc lâm chung Có cịn kệ thi vị hóa, gọi thơ triết lý lẽ hình thức, dùng thể thơ ngũ ngôn thất ngơn với ngơn ngữ lung linh, đầy hình ảnh đẹp, giàu chất thơ, ẩn tàng triết lý nhiệm màu nhà Phật Thể loại văn bia viết chữ Hán đình, chùa, đền, miếu thuộc Biên Hịa – Đồng Nai khơng nhiều Văn bia đình Tân Lân (P Hịa Bình, Biên Hịa- Đơng Nai) viết chữ Hán, có niên đại sau Ở đình Bình Thiền (P Quang Vinh, Tp Biên Hịa), đình Tân Giám (xã Hiệp Hịa, Tp Biên Hịa) văn chữ Hán khắc lên đá gỗ, song bàn vọng ghi cơng đức người đóng góp trùng tu đình Về hình thức chất liệu thể bàn vọng có số nét tương đồng với văn bia, chúng tơi liệt kê loại vào loại văn bia Ngồi ra, Biên Hịa- Đồng Nai, biết dân gian lưu giữ số sách viết chữ Hán Nôm văn cúng văn tế, sách dạy làm người, sách y dược, sách dạy chữ Hán, sách xem tướng số, xem ngày làm nhà, hôn nhân, tang ma Tuy nhiên, với số lượng lưu giữ cá nhân (gia đình, dịng họ) hay tập  Trịnh Văn Lý, Lê Xuân Hậu, Di sản Hán Nôm Đồng Nai, Thông tin khoa học, kỷ niệm 40 năm thành lập Bảo tàng Đồng Nai (1976-2016) 24 thể ? hồn tồn khơng rõ, thơng tin mà nhóm nghiên cứu có Bảo tàng Đồng Nai cung cấp Nhóm chưa có điều kiện để khảo sát, thống kê thực tế, phạm vị nghiên cứu đề tài nhóm nghiên cứu dừng lại điều tra khảo sát di văn Hán Nơm số đình, chùa, đền miếu địa bàn Thành phố Biên Hòa- Đồng Nai Nhân đây, nhóm nghiên cứu xin điểm qua để quan tâm lĩnh vực có điều kiện điều tra khảo sát cách xác cụ thể góp phần nghiên cứu di văn Hán Nơm Biên Hịa- Đồng Nai cách thấu đáo Qua khảo sát 24 tổng số 200 đình, chùa, miếu, đền địa bàn Thành phố Biên Hịa, nhóm nghiên cứu biết di văn Hán Nơm 24 di tích tương đối phong phú đa dạng thể loại như: sắc phong, văn bia, kệ, hoành phi, câu đối, chữ thờ, vị, biểu nghi văn cúng, nhiều hoành phi câu đối Điểm đặc biệt di văn Hán Nơm sở hồn tồn viết (khắc, ghi ) chữ Hán khơng có chữ Nơm có niên đại trăm năm Song có số di văn Hán Nơm làm sau số câu đối đình Bình Trước (p Thơng Nhất Tp Biên Hịa) số đình, chùa, miếu khác Riêng chữ Nơm có chữ Nơm đọc trại từ chữ Hán phần nhiều tên riêng đình, chùa, miếu ví như: chữ trước (tên riêng đình Bình Trước) đọc trại từ chữ trúc chữ Hán, chữ thiền (tên riêng đình Bình Thiền) đọc trại từ chữ Thành chữ Hán, chữ nại đọc trại thành chữ Nai từ Đồng Nai (câu đối cổng đình Mỹ Khánh, P Bửu Hịa, Biên Hịa, Đồng Nai) Nhóm nghiên cứu hồn tồn khơng thấy thể loại viết chữ Hán Nôm (văn giấy) sắc phong, hay nghi văn cúng đình, chùa, đền, miếu Việc tìm hiểu, nghiên cứu di văn Hán Nơm đình, chùa, đền, miếu địa bàn Thành phố Biên Hịa nói chung 24 di tích đề cập nói riêng Bảo tàng Đồng Nai quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu 40 năm có số cơng trình, viết số tác giả phát hành cơng bố 3.2.2 Tình hình nghiên cứu 25 Di sản Hán Nôm Đồng Nai xuất tồn tại, phát triển theo tiến trình lịch sử mảnh đất suốt ba kỷ qua mối dây liên kết khứ tại, nguồn tư liệu quý cho hệ tương lai hiểu nét đặc trưng văn hóa Đồng Nai, văn hóa dân tộc Nghiên cứu, bảo tồn phát huy giá trị di sản Hán Nôm Đồng Nai nói chung Biên Hịa nói riêng Bảo tàng Đồng Nai đặc biệt quan tâm, trọng thực 40 năm qua mang lại nhiều hiệu thiết thực Thực tế minh chứng từ ngày đầu hình thành Bảo tàng, cơng tác gắn với đối tượng cụ thể di tích (đình, chùa, miếu, mộ cổ) Mục đích giải mã di sản Hán Nôm hữu hoành phi, liễn đối, sắc phong, bia mộ… phục vụ cho công tác lập hồ sơ xếp hạng di tích cấp Quốc gia, cấp tỉnh trùng tu tơn tạo di tích Q trình nghiên cứu dừng việc lập hồ sơ di tích, có di sản Hán Nôm tiến hành phiên âm, dịch nghĩa, giải Sản phẩm trình thực hành mang tính chất quản lý, bó hẹp cơng tác gìn giữ, nghiên cứu Do vậy, di sản Hán Nơm di tích sau xếp hạng chưa nhiều người biết tới, nội dung hàm chứa câu chữ chưa phổ biến sâu rộng tới cộng đồng Bên cạnh đó, nhiều di sản Hán Nơm di tích chưa xếp hạng ẩn chứa nhiều nội dung có giá trị chưa kịp thời giải mã, gìn giữ Sự hạn chế làm cho nhiều di sản Hán Nôm tác động q trình phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội bị mai theo thời gian Năm 2005, công tác quản lý di tích bàn giao Ban Quản lý Di tích Danh thắng Đồng Nai, đơn vị chủ quản tiến hành nghiên cứu di sản Hán Nôm theo hướng trên; mở rộng phổ biến di sản Hán Nôm tới ban tế tự di tích, người dân, đối tượng có nhu cầu nghiên cứu, học tập Tuy nhiên, tính chuyên sâu công tác nghiên cứu chưa thực trọng, vấn đề phổ biến di sản Hán Nôm, song song với giá trị di tích chưa đề cao Cơng tác nghiên cứu di sản Hán Nơm Biên Hịa- Đồng Nai thực mang tính hệ thống, định hướng Bảo tàng Đồng Nai nghiên cứu theo hướng chuyên sâu nhằm mục đích lưu giữ, phổ biến, phục vụ cộng đồng từ năm 2005 đến Quá trình 26 nghiên cứu di sản Hán Nôm Bảo tàng Đồng Nai xác định theo hướng: theo loại hình di sản cụ thể (văn cúng tế, hoành phi, liễn đối, sắc phong…) nghiên cứu tổng quan loại hình di sản Hán Nơm phân theo đơn vị hành chính; lồng ghép nghiên cứu đề tài bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể Nhân lực nghiên cứu ngồi cán Bảo tàng cịn có phối hợp nhà nghiên cứu Hán Nôm có uy tín Đồng Nai Qua đó, nhiều cơng trình hồn tất, số đề tài xuất thành sách phục vụ cộng đồng trở thành tài liệu quý ban quý tế đình, miếu; giới nghiên cứu người có nhu cầu tìm hiểu học tập Một số chuyên đề, viết cơng trình nói lên tình hình nghiên cứu văn hóa Hán Nơm Đồng Nai nói chung Riêng Biên Hòa- Đồng Nai, quan tâm đặc biệt hơn, hay nói sở thờ tự có thành tố Hán Nơm có niên đại lâu đời phần nhiều tập trung Biên Hòa Biên Hòa lại trung tâm kinh tế, trị, văn hóa tỉnh, nơi giao thơng thuận lợi gần gủi so với huyện thị khác tỉnh nên tiến hành khảo sát, thống kê phục vụ cho nghiên cứu phần nhiều học giả nhà nghiên cứu chọn Biên Hòa trước Và thực tế, viết công trình nghiên cứu Hán Nơm đình chùa, đền miếu xuất nói Biên Hịa Ví cơng trình: “Những ngơi chùa Đồng Nai (tập 1)” Tỉnh hội Phật giáo Đồng Nai xuất năm 2002, “Nghi văn cúng chữ Hán thành phố Biên Hòa”, Bảo tàng Đồng Nai xuất năm 2013, “Di sản chữ Hán đình, chùa, miếu mạo, từ đường Biên Hòa, Đồng Nai” ông Huỳnh Minh Đức thực năm 1996 (tư liệu sơ thảo) Năm 2002, Ban Trị Tỉnh hội Phật giáo Đồng Nai xuất cuốn“Những chùa Đồng Nai”, chủ yếu giới thiệu trình hình thành phát triển chùa; giới thiệu đời trụ trì, sinh hoạt văn hóa tâm linh chùa Vấn đề tìm hiểu di văn Hán Nơm chùa hồn tồn chưa đề cấp tới tài liệu Năm 2013, Bảo tàng Đồng Nai xuất cuốn“Nghi văn cúng chữ Hán thành phố Biên Hòa”, thực tài liệu quý giá tìm hiểu di văn Hán Nôm thể loại nghi văn cúng để bảo tồn phát huy giá trị nghi lễ cúng 27 đình miếu Biên Hịa - Đồng Nai Tuy nhiên, tài liệu dừng lại việc tìm hiểu di văn Hán Nơm thể loại nghi văn cúng mà khơng phải tồn thể loại di văn Hán Nơm đình, chùa, miếu,…Thành phố Biên Hòa- Đồng Nai Tập tư liệu sơ thảo “Di sản chữ Hán đình, chùa, miếu mạo, từ đường Biên Hòa, Đồng Nai” tác giả Huỳnh Minh Đức thực năm 1996, tập tư liệu giá trị cho công tác bảo tồn phát huy giá trị di sản văn hóa Hán Nơm Biên Hịa-Đồng Nai Song tập tư liệu dừng lại sơ thảo, bước đầu nghiên cứu di sản Hán Nơm số đình, chùa, miếu Một số không hẳn trùng khít với 24 đình, chùa, miếu mà đề tài tiến hành tìm hiểu Hơn tài liệu điều tra khảo sát, phiên âm, dịch nghĩa, có giải sơ lược, chưa rút giá trị Một đặc điểm tư liệu chưa in ấn, phát hành công bố mà tồn tài liệu chuyên môn đơn vị, địa phương Và vậy, nhóm nghiên cứu chưa có dun để tiếp cận tập tài liệu này, khó để đánh giá cách tồn diện tập tài liệu Điều khẳng định rằng, nghiên cứu nhóm hồn tồn mới, khảo sát thực tế địa điểm thuộc 24 di tích địa bàn Thành phố Biên Hịa Hay nói cách khác, nghiên cứu nhóm khơng dựa vào nguồn từ tiệu tìm hiểu nghiên cứu học giả trước Các nghiên cứu Huỳnh Văn Tới, Phan Đình Dũng, Lương Thuý Nga, Nguyễn Tuyết Hồng, Hương Xuân, Lê Xuân Hậu, Nguyễn Trần Kiệt có viết đình, chùa, miếu Những nghiên cứu quan tâm lịch sử, văn hóa nghệ thuật số đình, chùa Khía cạnh Hán Nơm chưa đề cập đến, có đề cập đến sắc phong vài ngơi đình, không đánh máy phần chữ Hán mà phiên âm Hán Việt dịch nghĩa Trong số đó, có viết đồng tác giả Lê Xuân Hậu, Nguyễn Trần Kiệt, tìm hiểu di tích đền thờ mộ Nguyễn Hữu Cảnh có đề cập đến số hồnh phi câu đối sắc phong đình Bình Kính (đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh) Bài viết chép lại, phiên âm, dịch nghĩa số hoành phi, câu đối sắc phong ghi Hán Nôm đình 28 Nhìn chung tình hình nghiên cứu Hán Nơm Đồng Nai nói chung Biên Hịa nói riêng quan tâm tìm hiều suốt 40 năm qua có số cơng trình in ấn phát hành cơng bố Cịn phần nhiều chưa khai thác tìm hiểu dạng tập sơ thảo chưa in ấn phát hành Trong nghiên cứu nhóm nghiên cứu không đưa thể loại nghi văn cúng vào cơng trình in ấn, phát hành Các thể loại khác hoành phi câu đối, sắc phong, văn bia nhóm nghiên cứu khơng dựa vào tài liệu số tài liệu công bố khảo sát trước Việc nghiên cứu nhóm hồn tồn thực địa sở chép chụp hình đo vẽ phiên âm, dịch nghĩa hoàn toàn công sức thành viên đề tài thực KẾT LUẬN Hơn 300 năm hình thành phát triển, vùng đất Biên Hòa-Đồng Nai hội tụ nhiều cộng đồng cư dân, với bao thể hệ sinh lập nghiệp, tạo dựng sống nơi vùng đất Thành hội tụ phát triển tạo dựng sống sung túc đủ đầy ngày hôm Cùng với đó, đời sống tinh thần thực phong phú đa dạng Mà chứng tích cho đời sống tinh thần hệ thống sở tín ngưỡng đình, chùa, đền, miếu nhà thờ đồ sộ với nghi lễ thực hành thành tố Hán Nôm thiết trí sở tơ thêm vẻ cổ kính mang nhiều giá trị lịch sử- văn hóa truyền thống dân tộc thể đất Đồng Nai Dù người Đồng Nai quan tâm tìm hiểu phát huy giá trị nó, song cịn thành tố Hán Nơm nơi đình, chùa, miếu chưa khai thác, phát huy giá trị cần tiếp tục tìm hiểu phát huy để hiểu vùng đất người Đồng Nai nói chung Biên Hịa nói riêng 29 TÀI LIỆU THAM KHẢO Phan Đình Dũng (2010), Cơ sở tín ngưỡng lễ hội truyền thống Biên Hịa, Nxb Thời Đại Lê Tùng Hiếu, Nguyễn Văn Phúc (Biên dịch) (2014), Địa chí tỉnh Biên Hịa, Nxb Đồng Nai Trịnh Văn Lý, Lê Xuân Hậu, Di sản Hán Nôm Đồng Nai, Thông tin khoa học, kỷ niệm 40 năm thành lập Bảo tàng Đồng Nai (1976-2016) Lương Văn Lựu (1972), Biên Hịa Sử Lược Tồn Biên- Tập I, Trấn Biên Cổ Kính Lương Văn Lựu (1973), Biên Hịa Sử Lược Tồn Biên- Tập II, Trấn Biên Cổ Kính Sơn Nam (2014), Lịch sử khai khẩn miền Nam, Nxb Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh Sơn Nam (2014), Đình miếu & lễ hội dân gian miền Nam, Nxb Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh Bảo tàng Đồng Nai- Thông tin khoa học Bảo tàng Đồng Nai, tháng 12 năm 2007 Bảo tàng Đồng Nai (2013), Nghi văn cúng chữ Hán thành phố Biên Hòa, Nxb Đồng Nai 10 Lương Th Nga, Đình An Hịa, xã An Hịa, Tp Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai 11 Lâm Hiếu Trung (Chủ biên) (1998), Biên Hịa-Đồng Nai 300 năm hình thành phát triển, Nxb Đồng Nai 12 Đức Thái, Toàn cảnh Đồng Nai, Tạp chí Di sản văn hóa số 12 năm 2008 Đơn vị chủ trì (Kí ghi rõ họ tên ) Chủ nhiệm đề tài (Kí ghi rõ họ tên) Nguyễn Văn Ngoạn 30 ... triển, địa danh Đồng Nai đề cập, với nhiều ý kiến thuyết phục bạn đọc, lên ý kiến tác gia tham luận “Nguồn gốc, ý nghĩa phát triển địa danh Đồng Nai”, Tác giả Lê Trung Hoa cho địa danh Đồng Nai... Trong Gia Định thành thơng chí (1820), Trịnh Hồi Đức ghi: “Bà Rịa đầu trấn Biên Hòa đất có danh tiếng, nên phủ phía Bắc có câu ngạn rằng: cơm Nai Rịa, cá Rí Rang, xứ Đồng Nai Bà Rịa đứng đầu mà bao. .. nhiều ý kiến nói địa danh Đồng Nai, song chưa có ý kiến khẳng định xác thời gian xuất địa danh Đồng Nai Chỉ biết địa danh Đồng Nai có từ xa xưa vào sử sách, vào ca dao cách hàng trăm năm: Làm