ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUỒNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ H ổ i nhân vãn K H O n ĐÁO CHÍ 'iv r ìn Q iit u ig TH E LOẠI ĐIẾU T R A T R Ê N BÁO CHÍ V IỆT NAM Đ Ư Ơ N G Đ Ạ I ĐÊ TÀI NGHIÊN CÚLr KHOA HỌC QX 2000 ■03 HÀ NỘI 2001 t,rỊCCCỊi PHẦN MỞ ĐẦU Mục đích nghiên cứu Việt Nam có số sở đào tạo người làm báo chuyên nghiệp khoa báo chí - trường Đại học khoa học Xã hội Nhân văn Hà Nội, Phân viện Báo chí Tuyên truyền thuộc Học viện Chính trị Quốc gia Hổ Chí Minh, khoa Báo chí - Ngữ văn, trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn thành phố Hồ Chí Mình Đó sở đào tạo Ngồi ra, số địa phương mở lớp chức bồi dưỡng nghiệp vụ báo chí Điéu chứng tổ nhu cầu đào tạo người làm báo lớn Tuy vậy, cho đẽn nay, tất sở đào tạo chưa có hệ thõng giáo trình đáy đủ thống Mặc dù số sở đào tạo khoa báo chí trường Đại học khoa học Xã hội Nhân vãn Hà Nội, Phân viện Báo chí Tun truyền có sồ sách chuyên ngàiih, so với nhu cẩu học tham khảo sinh viên giới báo chí nước q ỏi v ả lại, sách sử dụng cịn q nhiều bất cập, khơng thống nhất, đặc biệt vấn đề quan niệm vể thể loại báo chí Có thể nêu lên vài ví dụ: Ihể loại phóng sự, Iihưng có tác giả coi thể loại thuộc nhóm thơng tấn, người khác lại coi ]à thể loại thuộc nhóm kí báo chí Một vấn đề khơng phần quan trọng ngưòi học nghề làm báo phải phân biệt đặc điểm thể loại nhóm thể loại Thê cơng trình nghiên cứu vốn ỏi lại chứa đựng nhiều mftu thuẫn vể vấn để Trong vài tác giả nêu quan niệm báo chí Việt Nam tổn ba nhóm thể loại thơng tấn, luận ln - nghệ thuật, thi có tác giả lại nêu quan niệm niệm khác: nhóm thể loại thứ ba hệ thống thể loại báo chí kí báo chí Trong tác giả khơng đề cập đẽn thể loại trào phúng mà háu báo I sử dụng lộng rãi có hiệu xã hội cao Một vấn đẻ quan trọng dùng thuật ngữ để nội đung khái niệm khác Ví dụ thuật ngữ "bài báo" ông Tạ Ngọc Tấn dùng để nói thể loại phản ánh, phân tích, đánh giá tươiig đổi toàn diện kiện, tượng đời sống thực người1 Còn "Cách viết báo" lại nêu lên quan niệm hoàn toàn khác: "Bài báo th ể loại báo chí cổ lâu Cách hàng trăm năm khách, học giả nghệ s ĩ bắt đầu viết nhữỉtg học thuyết, châm ngơn trị ngun lí thẩm m ĩ hình thức báo." Như vây 1ỈL khái niệm cúc tác giả có quan niệm lất khác nhau, người coi báo phản ánh kiện, người khác coi báo đề cập loạt vấn đề Có lẽ lí để tác giả viết cho tạp chí "Người làm báo" sau: "Hầu hết trung tâm báo chí chưa cổ giáo trình thống Thậm chí, cớ nơi kìioa báo'chí, giỏng viền khơng thống với s ố khái niệm, nội dung nghiệp vụ báo chí." Những bất cập dễ gây nên nhầm lẫn học viên ngành báo chí, lất cần khắc phục Phương pháp để có cách nhìn nhận vấn đề xấp xỉ gần với báo chí học tăng cường nghiên cứu vể báo chí học Hiện mảng lí luận báo chí, đặc biệt phần lí thuyết thực hành thể loại, thiếu hụt cách trầm trọng Hầu hết sở đào tạo dạy "chay" số môn học thể loại Vì phạm vi đề tài tập trang giải hai vấn đề quan trọng thể loại báo chí trình bày quan niệm hệ thống thể loại, thời tìm hiểu kĩ thể loại điều tra yếu tố có liên quan đến thể loại Tạ N gọc TÍĨJ1 (cliii biổn), Nguyỗn Tiến Iiai: Tác pliíỉm báo clií, T l, Nxb Giáo dục, II., 1995, tr 125 Nếu xét vé tổng thể đề tài chi phần nhỏ vấn đẻ lí luận báo chí mà sở nghiên cứu đào tạo cần tiếp tục tìm hiểu nhiểu năm sau Vì vậy, phạm vi đề tài này, tạp trung nghiên cứu trình hình thành phát triển thể loại điều tra, đặc điểm bật thể loại, Vai trị vị trí thể loại điều tia báo chí v iệ t Nam đương đai, tình hình sử dụng thể loại báo chí Việt Nam thời kì mở cửa, đồng thời tìm hiểu số vấn đề mơ hình cấu trúc tác phẩm điều tra Tất nhằm vào mục tiêu trước mắt phục vụ cho cồng tác giảng đạy khoa báo chí trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân vãn Hà Nội Mục đích cuối đé tài góp phần làm phong phú thêm hệ thống lí luận báo chí Việt Nam cịn nhiều mảng trống Cơ sở lí luận phương pháp nghiên cứu Đề tài kế thừa vận dụng hệ thồng lí luận mác xít tư tưởng Hồ Chí Minh vấn đề báo chí, thời tiếp cận hệ thống lí luận báo chí đại, nhằm rút quan điểm lí luận đắn, cụ thể có ý nghĩa thiết thực cho việc hướng dẫn thực hành báo chí Trong trình nghiên cứu, cố gắng bám khai thác hệ thống lí luận báo chí có phát triển đề tài để có tính khoa học cao Đặc biệt ý đến mảng lí thuyết thực hành thể loại báo chí (trong loại điểu tra), đồng thời ý đến vấn đề lí luận báo chí nghiên cứu năm gán đây, kể nước nưóc Để tiện cho việc nghiên cứu trình bày quan điểm lí luận mình, chúng tơi hệ thống lại ý kiến có liên quan đến lí ln báo chí nói chung lí thuyết thể loại loại điều tra, mạnh dạn trình bày quan niệm chúng tơi vé định nghĩa thể loại v ề phương pháp tiếp cận vấn đề, sử đụng nhiều phương pháp khác so sánh, đối chiếu quan điểm có, phân tích nhiểu tác phẩm lí ln thực tiễn báo chí để tính hợp lí vấn để chưa ổn, thiếu tính khoa học để giúp người đọc hiểu rõ vấn để nghiên cứu Lịch sử vấn đề Trong q trình phát triển báo chí tiếng Viột, đặc biệt thời kì Mặt trận Dân chủ Đơng Dương (1936-1939) có nhiều tác phẩm báo chí vạch trần măt xấu xa chế độ thực dân Pháp Tuy vậy, dấu hiệu điều tra dừng lại thao tác nghiệp vụ q trình làm tư liêụ, cịn xây dựng tác phẩm, tác giả thường thể dạng tác phẩm giàu tính văn học trào phúng hay phóng mà tính chất "có địa chỉ" báo khơng rõ làng Trong lĩnh vực lí ln, đến năm 1970 nước ta chưa có cơng trình nghiên cứu đầy đủ hệ thống thể loai báo chí nói chung thể loại điều tra nói liêng Một số cơng trình biên dịch từ tiếng nước ngồi in miền Nam có trao đổi kinh nghiêm hoạt động báo chí thiếu tính hệ thống Năm 1977, "Giáo trình nghiệp vụ báo chí" trường Tuyên huấn Trung ương xuất (lưu hành nội bộ) có "Điều tra biểu dương phê bình báo" tác giả có đề xuất số hướng dẫn nghiệp vụ quan trọng, chưa có quan niệm thống điều tra với tư cách thể loại báo chí mà dừng lại quan niệm chung chung "ở đâu có mâu thuẫn có vấn đề Điểu tra để tìm hiểu, giải thích giải đáp vấn đề đó"2 Ơng Hữu Thọ giải thích ngun nhân phát triển muộn mằn trình phát triển thể loại điều tra là: 'Trong x ã hội cũ, vấn đê đáng điều trơ, làm rõ, cần giải thích đắn đêu nliữnq vấn dê có th ể đe doạ trực tiếp đến quyền thực dân, bọn quan lại giai cấp bóc lột."3 Về phương diộn thực tiễn, từ báo chí cách mạng xuất hiện, thể loại điều tra có mặt đặn báo, thực tốt chức gỉáo dục tư tưởng, tổ chức - quản lí nâng cao dân trí Thời kì đổi phát triển báo chí cách mạng, báo tạp chí, chưa có viết chuyên sâu lí luận thể loại điều tra vài tác giả bắt đầu đề cập đến thể loại coi điều tra phận cấu thành hệ thống thể loại báo chí Trong số tháng - 1993, tác giả Trần Quang viết: "Trong nhóm th ề loại luận báo chí có phởn ánh, tiểu luận, bình luận, điều tra, phê bình, thư tín điểm báo" Trong "Tác phẩm báo chí - T ỉ ", tác giả chia tấc phẩm báo chí thành ba nhóm thể loại bao gồm nhóm thơng tấn, nhóm luận nhóm thơng - văn nghệ, khơng đề cập đến thể loại điều tra, nghĩa theo tác giả sách thể loại điều tra nằm ngồi hệ thống thể loại b chí Trong "Báo chí - vân đề lí luận thực tiễn", tác giả Đinh Hường coi thể loại điều tra nằm nhóm thơng báo chí4 Nhà báo Hữu Thọ, tác giả sách "Công việc người viết báo" đề cộp đến thể loại điều tra đầy đủ tác giả trước ông ý nhiều đến phương pháp phân tích kiện thể loại Tuy nhiên ông vần chưa nêu quan niệm đầy đủ thể loại báo chí quan trọng mà loại tác phẩm mà nhiều nhà báo quan tâm còng chúng ý Nhà báo Hữu Thọ quan niệm "điều tra phóng điều 1ra một" Trong sách "Viết báo th ế nào11 nhà nghiên cứu Đức Díing phát hành cuối năm 2000, ỏng trình bày mị hình thể loại Nliiổu lác già: G iáo trình nghiệp vụ báo chí, N xb TuyCn huấn, H., 1977, tr (lưu hãnh nội bộ) 1lihi Thọ: Cóng việc cùa người viết báo, N xb Tuyên huííii, H., 1988, tr 1^6 Xem thêm: Dáo ch í - vấn đ ề lí luận thực liễn, Nxb Đại học Quốc gia, H-, 1998, 341 báo chí đề xuất hình thức thơng tin mà theo ơng, hình thức thông tin chưa phải chỉnh thể, nghĩa khơng có đầy đủ tiêu chí để tạo thành thể loại báo chí Tác giả nêu quan niệm lằng nhóm luận báo chí có ba thể loại xã ln, chun luận, bình ln, xếp điều tra vào nhóm thể loại thơng Có tượng cách xác định tiêu chí để phân chia thể loại Tác giả nêu quan niệm điều tra nằm nhóm thơng tấn, lại khơng lí giải lại v ề vấn đề bàn kĩ phần nội dung đề tài Ngoài tư liệu nêu, năm gần đây, số siiih viên khoa báo chí, trường đại học khoa học Xã hội Nhân văn Hà Nội thực số luận văn tốt nghiệp thể loại điều tra, luân văn chủ yếu nghiên cứu mảng đề tài báo chí vài tờ báo cụ thể thời gian ngăn Vì kết nghiên cứu không tránh khỏi khiếm khuyết Những giới hạn thời lượng đung lượng khoá luận hay luận vãn nguyên nhân hạn chế khoá luận tốt nghiệp đại học sau đại học Tuy vậy, luân văn nói có đóng góp thiết thực cho cơng tác nghiên cứu lí thuyết thực hành thể loại điều tra Một số tác giả, nghiên cứu nêu vấn đề nhiều nhà báo công bố tác phẩm thưịng ghi điểu tra phóng điều tra Vì thẽ nghiên cứu đặc điểm thể loại cẩn phân biệt khác điều tra phóng điều tra Tìm hiểu quan điểm lí luận số nước Ihế giới vể loại phóng có nhiều vấn đề mà chúng tơi quan tâm Ngưịi M7 quan niệm phóng "sự mô tả, tường thuật họp quốc liội", người Đức coi hình thức đưa tin, ngưịi Pháp cho phóng thể loại có khả trình bày kết điều tra việc người tiềm ẩn bí mật Tóm lại, trưóc có số cơng trình nghiên cứu thể loại tác phẩm điều tra, không nhiều, cơng trình có đóng góp đáng trân trọng song để đáp ứng nhu cầu công tác giảng dạy thực hành báo chí cịn cần phải tiếp tục nghiên cứu bổ sung thêm nội dung tính hệ thống, hồn chỉnh mặt lí luận cho thể loại báo chí giới báo chí sử dụng nhiều số lượng độc giả quan tâm đến điều tra ngày tăng lên Đóng góp để tài - Có nhìn tổng quát hệ thống lí luận báo chí báo chí học - Tìm hiểu đối tượng nghiên cứu báo chí học, có nghĩa thực hành nghề báo phóng viên có mối liên hệ nho với điều kiện xã hội nghề nghiệp, từ việc đào tạo nhà báo cần quan tâm đến môn học - Tập hợp, hộ thống hoá tư liệu lí luân thể loại báo chí - Xem xét cách toàn diện đặc trưng thể loại điều tra báo chí Việt Nam đương đại, vai trị vị trí thể loại báo chí - Điểm qua số quan niệm vể thể loại điều tra, thời mạnh dạn đề xuất định nghĩa thể loại - KhẲng định vị trí thể loại điều tra báo chí thể loại quan trọng - Làm tài liệu giảng dạy cho sinh viên khoa báo chí trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn Hà Nội, thời tài liệu nghiỏn cứu tham khảo cho cán giảng dạy, nghiên cứu sinh viên khoa báo chí nói riêng giới báo chí cá nhà nghiên cứu báo chí học, nói chung Cấu trúc đề tài Để đảm bảo tính hệ thống tính khoa học đề tài nghiên cứu, tổ chức bố cục sau: - Trong phần mở đầu, chúng tơi trình bày vấn đề mang tính quy phạm mục đích nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu, lịch sử vấn dề, phương pháp nghiên cứu - Phần thứ để tài “ Một số vấn để vể báo chí báo chí học” Trong phần tập trung khảo sát hai vấn đề quan trọng báo chí học phân biệt dirọc khác hai hệ thống: báo chí khoa học nghiên cứu báo chí, liên quan hai hệ thống Một nội dung quan trọng phần tìm hiểu đối tượng nghiên cứu báo chí học Trong phần này, muốn làm sáng lỏ vấn đề học báo chí, người học cẩn trang bị loại kiến thức Tìr giúp cho người học khả học tự học suốt trình đào tạo phương pháp tự đào tạo thực hành báo chí Một nội dung quan trọng phần trình bày tương đối clíìy (lủ hệ thống thể loại báo chí Việt Nam - Phần Ihứ hai phần chủ yếu đề tài giới thiệu tỉ mỉ thể loại điều tra báo chí - thể loại quan trọng mà quan báo chí sử dụng phổ biến mang lại hiệu xã hội cao - Phần kết luân đánh giá tổng quát đề tài nghiên cứu đổ xuất, kiến nghị công tác đào tạo người làm báo - Phần phụ lục đé tài báo có liên quan dến dề tài dã công bố PHẦN TH Ứ NHẤT MỘT S ố VẤN ĩ)l v l BẢO Crlí VÀ BẢO CHÍ HỌC BÃO CHÍ VÀ KHOA HỌC Sự giống khác hai hệ thống Sau 130 năm hoạt động, báo chí tiếng Việt có nhiều đóng góp đáng q cho phát triển Việt ngữ vãn hoá dân tộc Đặc biệt báo chí cách mạng có vai trò quan trọng cồng tác tuyên truyền, cổ động tổ chức cho thắng lợi cách mạng tháng Tám hai kháng chiến trường kỳ chống xâm lược Ngược lại, ngành khoa học báo chí lại chưa chũ ý nhiều Cho đến nay, số lượng cơng trình nghiên cứu vể báo chí cịn Để có báo chí phát triển ngang tầm với nước khu vực thê giới không quan tâm đến lĩnh vực Vì viết chúng tơi muốn tìm hiểu giống khác khoa học báo chí báo chí, ảnh hưởng khoa học đối vói cơng tác thực hành báo chí ngược lại, phương pháp tiếp cân với thực khách quan hai hệ thống Trên sở đó, rút tliéu hổ ích cho việc tổ chức hoạt động báo chí đặc biệt cổng lác