Báo cáo tổng kết Đề tài nghiên cứu quy luật thống nhất và Đấu tranh giữa các mặt Đối lập

Vị trí của quy luật mâu thuẫn trong phép biện chứng duy vật: Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập, thường được gọi tắt là quy luật mâu thuẫn trong Biện chứng của tự nhiê

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

KHOA GIÁO DỤC CHÍNH TRỊ

BÁO CÁO TỔNG KẾT

ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU

QUY LUẬT THỐNG NHẤT VÀ ĐẤU TRANH

GIỮA CÁC MẶT ĐỐI LẬP

Học phần: Triết học Mác - Lênin (POLI2001)

SV thực hiện:

Người hướng dẫn: TS Phạm Quốc Hương

TP Hồ Chí Minh, tháng 10 năm 2024

Mục lục

1 Xác định vị trí quy luật mâu thuẫn trong phép biện chứng duy vật: 2

1.1 Biện chứng duy vật là gì? 2

1.2 Vị trí của quy luật mâu thuẫn trong phép biện chứng duy vật: 2

2 Khái niệm và nội dung của Quy luật mâu thuẫn: 2

2.1 Khái niệm: 2

2.2 Nội dung của mâu thuẫn biện chứng: 3

2.3 Mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng: 4

3 Tính chất chung của mâu thuẫn: 5

3.1 Tính khách quan: 5

3.2 Tính phổ biến: 5

3.3 Tính đa dạng, phong phú: 5

4 Phân loại mâu thuẫn: 5

4.1 Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản: 6

4.2 Mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu: 6

4.3 Mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài: 7

4.4 Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng: 7

5 Ý nghĩa, phương pháp luận của mâu thuẫn: 8

6 Vận dụng trong giải quyết mâu thuẫn 8

1 Xác định vị trí quy luật mâu thuẫn trong phép biện chứng duy vật:

1.1 Biện chứng duy vật là gì?

Phép biện chứng là học thuyết nghiên cứu, khái quát biện chứng của thế giới thành

hệ thống các nguyên lý, quy luật khoa học nhằm xây dựng hệ thống các nguyên tắc phương pháp luận của nhận thức và thực tiễn

Gồm 2 nguyên lý: nguyên lý về mối liên hệ phổ biến của phép biện chứng duy vật, Nguyên lý về sự phát triển của phép biện chứng duy vật; 3 quy luật: lượng-chất, phủ định của phủ định, mâu thuẫn

Các cặp trù cơ bản: Cái riêng, cái chung và cái đơn nhất;Nguyên nhân và kết quả; Tất nhiên và ngẫu nhiên; Nội dung và hình thức

1.2 Vị trí của quy luật mâu thuẫn trong phép biện chứng duy vật:

Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập, thường được gọi tắt là quy

luật mâu thuẫn (trong Biện chứng của tự nhiên, Ph.Ăngghen còn gọi là “Quy luật về

sự xâm nhập lẫn nhau của các mặt đối lập”, là quy luật phổ quát của hiện thực, kể cả

trong tư duy và sự nhận thức hiện thực đó bằng chính tư duy của con người

Quy luật là hạt nhân của phép biện chứng duy vật vì: Quy luật đề cập tới vấn đề cơ bản và quan trọng nhất của phép biện chứng duy vật - vấn đề nguyên nhân, động lực

của sự phát triển Nếu không có Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối

lập thì không thể có các quy luật khác trong hệ thống lý luận của phép biện chứng

Marxist, mà cũng không thể có phép biện chứng Marxist Hơn nữa Quy luật thống

nhất và đấu tranh của các mặt đối lập giúp chúng ta hiểu những quy luật khác đầy đủ

hơn, giúp ta nhận biết mâu thuẫn và giải quyết mâu thuẫn Vì vậy Lênin viết: "Có thể

định nghĩa vắn tắt Phép biện chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối

lập Như thế là nắm được hạt nhân của Phép biện chứng" (V.I.Lênin (1981), Toàn tập,

t.29, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, tr.240)

2 Khái niệm và nội dung của Quy luật mâu thuẫn:

2.1 Khái niệm:

Mâu thuẫn trong cuộc sống được hiểu là sự xung đột, đối lập suy nghĩ, tính cách,

quan niệm của các cá nhân Ở họ không tồn tại những điểm chung, dẫn đến những ảnh hưởng xấu đến các chủ thể, vấn đề trong cuộc sống gây bất hòa tranh cãi, thậm chí xung đột nghiêm trọng nếu không thống nhất và giải quyết được

Trong phép biện chứng duy vật, mâu thuẫn biện chứng là khái niệm dùng để chỉ sự

liên hệ, tác động theo cách vừa thống nhất, vừa đầu tranh, vừa đòi hỏi, vừa loại trừ, vừa chuyển hoá lẫn nhau giữa các mặt đối lập Trong phép biện chứng, mối liên hệ giữa các mặt đối lập chính là mâu thuẫn; sự thống nhất, đấu tranh và chuyển hóa giữa các mặt đối lập chính là quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập

Theo triết học duy vật biện chứng của Engels thì mâu thuẫn biện chứng tồn tại một cách khách quan và phổ biến trong tự nhiên, xã hội và tư duy Mâu thuẫn biện chứng trong tư duy là phản ánh mâu thuẫn trong hiện thực và là nguồn gốc phát triển của nhận thức

Lênin trích dẫn một đoạn của Hêghen nói về mối quan hệ giữa vận động và mâu

thuẫn: Mâu thuẫn, "nó là cái phủ định trong sự quy định bản chất của nó, là nguyên

tắc của mọi sự tự vận động, mà sự tự vận động này không phải là cái gì khác mà chỉ

là sự biểu hiện nào đấy của mâu thuẫn Vận động là bản thân mâu thuẫn đang tồn tại." ( trích “Bút kí triết học” - V.I LÊ-NIN)

Mặt đối lập là khái niệm dùng để chỉ những mặt, những yếu tố, những thuộc tính

khác nhau có khuynh hướng biến đổi trái ngược nhau cùng tồn tại khách quan trong các sự vật, hiện tượng của tự nhiên, xã hội và tư duy Chúng có khuynh hướng phát triển ngược chiều nhưng lại song song tồn tại trong cùng một sự vật, hiện tượng, tạo nên sự vật hiện tượng đó Sự tồn tại các mặt đối lập là khách quan và là phổ biến trong thế giới Theo triết học duy vật biện chứng của Engels thì tất cả các sự vật, hiện tượng trên thế giới đều chứa đựng những mặt trái ngược nhau

Ph.Ăngghen viết: “Tính đồng nhất và tính khác biệt - tính tất yếu và tính ngẫu

nhiên - nguyên nhân và kết quả - đó là những đối lập chủ yếu, những đối lập, nếu xét một cách riêng rẽ, thì sẽ chuyển hoá lẫn nhau” (trích “C.Mác và Ph.Ăngghen”

(1994), Toàn tập, t.20, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.701.)

Ví dụ: Trong thực vật có quang hợp, hô hấp; trong cơ thể con người có đồng hóa dị

hóa

2.2 Nội dung của mâu thuẫn biện chứng:

- Mặt đối lập: vừa thống nhất, vừa đấu tranh lẫn nhau tạo nên trạng thái ổn định

tương đối của sự vật và hiện tượng trong đó:

+ Tính thống nhất: dùng để chỉ sự liên hệ của chúng và có 3 đặc điểm gồm:

 Các mặt đối lập ràng buộc và làm tiền đề tồn tại cho nhau

 Các mặt đối lập tác động ngang nhau, cân bằng nhau qua sự đấu tranh của cái mới đang hình thành và cái cũ chưa mất hẳn

 Có sự tương đồng, đồng nhất do giữa các mặt còn yếu tố giống nhau nên khi mâu thuẫn xuất hiện và tác động trong điều kiện phù hợp thì mặt đối lập

chuyển hóa lẫn nhau

+ Tính đấu tranh: chỉ sự tác động qua lại theo xu hướng bài trừ, phủ định lẫn

nhau giữa chứng và điều này không tách rời với sự khác nhau, thống nhất, đồng nhất trong mâu thuẫn

- Mối quan hệ giữa thống nhất và đấu tranh:

+ Sự thống nhất có tính tương đối tức là chỉ tồn tại trong trạng thái đứng im tương đối của sự vật, hiện tượng, giúp cho sự vật được tồn tại Ngược lại, sự đấu tranh có tính tuyệt đối, phá vỡ sự ổn định tương đối của chúng sẽ dẫn đến

sự chuyển hóa về chất của sự vật; gắn với sự tự thân vận động và phát triển của

sự vật, hiện tượng

+ Sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập gắn liền với nhau: Không có thống nhất thì không có đấu tranh, thống nhất là tiền đề của đấu tranh; đấu tranh là nguồn nguồn gốc, động lực cho sự phát triển

⟹Mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực cho sự phát triển, 2 mặt vừa thống nhất vừa đấu tranh với nhau.

Ví dụ: Quá trình sinh trưởng và phát triển của một cái cây

 Tính thống nhất: Giả dụ trong 1 khu vườn, cây khi sinh trưởng nhận được đầy

đủ ánh sáng mặt trời, nước cùng với không khí phù hợp để quang hợp, giúp cây phát triển Tuy nhiên, cây cũng gặp phải điều kiện tự nhiên khắc nghiệt như thời tiết cực đoan, đất đai cằn cỗi, sâu bệnh tràn lan) Các yếu tố này cản trở sự

phát triển của cây, nhưng chúng là phần cố hữu trong hệ sinh thái, tạo ra sự thống nhất giữa điều kiện thuận lợi và khó khăn

● Tính đấu tranh: Trong suốt quá trình sống của cây, có sự đấu tranh giữa các

yếu tố thuận lợi (ánh sáng, nước, không khí) và các yếu tố bất lợi (dinh dưỡng, môi trường khắc nghiệt, sâu bệnh) Để có thể tồn tại, cây buộc phải thay đổi và thích nghi như là phát triển lá có độc để chống lại sâu bệnh, rễ cây sâu hơn để hút chất dinh dưỡng tốt hơn trên nền đất đó và thân cây cứng cáp hơn để chống chọi với khí hậu Nhờ đó, cây phát triển mạnh mẽ hơn, hoặc có thể chết nếu không thể vượt qua những thách thức

Trong ví dụ này, sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập là động lực cho

sự phát triển của cây ⟹mâu thuẫn biện chứng giúp giải thích sự vận động và phát triển liên tục của sự vật và hiện tượng trong tự nhiên.

2.3 Mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng:

Như vậy, qua nội dung của quy luật mâu thuẫn, ta có thể thấy mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và phát triển của sự vật hiện tượng vì: Mâu thuẫn đều bao hàm sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập Sự đấu tranh giữa các mặt đối lập làm cho các sự vật, hiện tượng không thể giữ nguyên trạng thái cũ Kết quả là mâu thuẫn

cũ mất đi, mâu thuẫn mới hình thành Sự vật, hiện tượng cũ được thay thế bằng sự vật, hiện tượng mới Quá trình này tạo nên sự vận động, phát triển vô tận của thế giới khách quan

Lênin từng nói: “Sự phát triển là một cuộc đấu tranh của các mặt đối lập”.

Đối với mỗi con người, trạng thái đối lập, mâu thuẫn với chính mình, với những người xung quanh và với xã hội (loại trừ trường hợp mâu thuẫn logic) là trạng thái

tự nhiên, vốn có, vận động theo các bước, các trình độ đối lập khác nhau đi từ đồng nhất, khác biệt đến mâu thuẫn hoặc xung đột Những mâu thuẫn biện chứng ấy đóng vai trò là nguồn gốc và động lực để thúc đẩy phát triển con người, hình thành và phát triển nhân cách cá nhân Con người mâu thuẫn với chính mình, đó không phải là một căn bệnh - đối lập càng gay gắt, động lực phát triển càng mạnh

Chung quy lại, mọi đối tượng đều bao gồm những mặt, khuynh hướng, lực lượng đối lập nhau tạo thành mâu thuẫn trong chính nó mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực của sự phát triển ở tất cả các khâu, các mặt, các giai đoạn và các phương diện của nó - thống nhất, đấu tranh và giải quyết với tính cách là những quá trình diễn ra từ khi mâu thuẫn được hình thành đến khi bị thủ tiêu để cái mới xuất hiện

3 Tính chất chung của mâu thuẫn:

Vì mâu thuẫn cũng là mối liên hệ, nhưng không phải bất kì các mối liên hệ nào mà chỉ là mối liên hệ giữa các mặt đối lập, nên mâu thuẫn cũng có đầy đủ các tính chất chung của mối liên hệ: tính khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng, phong phú

3.1 Tính khách quan:

Mâu thuẫn là cái vốn có của bản thân các sự vật, hiện tượng, chứ không phải do sự

áp đặt từ bên ngoài Bất kỳ sự vật, hiện tượng nào cũng cũng đều chứa đựng mâu thuẫn bên trong, mâu thuẫn này mất đi thì mâu thuẫn khác hình thành; sự vật, hiện tượng vừa là nó vừa là cái khác bản thân nó

Ví dụ: Trong con người bất kỳ đều chứa đựng những yếu tố của các mặt đối lập

giữa lương thiện và cái ác, dũng cảm và hèn nhát, trung thực và giả dối

3.2 Tính phổ biến:

Mâu thuẫn có ở trong mọi sự vật, hiện tượng, mọi giai đoạn, mọi quá trình, mâu thuẫn có cả trong tự nhiên, xã hội và tư duy con người

Ví dụ: Mâu thuẫn giữa lực và phản lực trong sự tương tác giữa các vật thể; mâu

thuẫn giữa lực đẩy và lực hút giữa các hạt, phân tử; mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và

tư sản trong xã hội tư bản; mâu thuẫn giữa tầng lớp thống trị và bị trị trong xã hội phong kiến

3.3 Tính đa dạng, phong phú:

Có rất nhiều loại mâu thuẫn, mỗi loại mâu thuẫn có đặc trưng riêng, vị trí, vai trò riêng, có cách thức giải quyết riêng Cụ thể là: có mâu thuẫn bên - mâu thuẫn bên ngoài, có mâu thuẫn cơ bản- mâu thuẫn không cơ bản, có mâu thuẫn chủ yếu- mâu thuẫn thứ yếu, có mâu Thuẫn đối kháng - mâu thuẫn không đối kháng

Ví dụ: Chẳng hạn, mỗi cá nhân trong xã hội đều có các mâu thuẫn khác nhau như

gia đình và xã hội trên phương diện tình cảm, nhận thức, chính trị, văn hoá

4 Phân loại mâu thuẫn:

Mâu thuẫn tồn tại khách quan trong mọi lĩnh vực của thế giới và vô cùng đa dạng, phong phú Mỗi loại mâu thuẫn có đặc điểm riêng, có vai trò riêng (vai trò khác nhau đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng) và có cách giải quyết riêng

4.1 Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản:

- Căn cứ vào ý nghĩa đối với tồn tại và phát triển của toàn bộ sự vật, hiện tượng,

ta có mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản.

+ Mâu thuẫn cơ bản: là mâu thuẫn tác động trong suốt quá trình tồn tại của sự

vật, hiện tượng; quy định bản chất, sự phát triển của chúng từ khi hình thành đến lúc tiêu vong → Mâu thuẫn cơ bản được giải quyết thì sự vật sẽ thay đổi cơ bản về chất

Ví dụ: Mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản trong xã hội tư bản

(Đây là một mâu thuẫn sâu sắc, liên quan đến các giá trị nền tảng, quyền lợi và sự phân chia tài sản trong xã hội.)

+ Mâu thuẫn không cơ bản: đặc trưng cho một phương diện nào đó, chỉ quy

định sự vận động, phát triển của một hay một số mặt của sự vật, hiện tượng và chịu sự chi phối của mâu thuẫn cơ bản → Mâu thuẫn đó nảy sinh hay được giải quyết không làm cho sự vật thay đổi căn bản về chất

Ví dụ: mâu thuẫn giữa sản xuất và tiêu dùng, nông thôn và thành thị, lao động

trí óc và chân tay

4.2 Mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu:

- Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật,

hiện tượng trong từng giai đoạn nhất định, có thể chia mâu thuẫn thành mâu

thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu.

+ Mâu thuẫn chủ yếu: luôn nổi lên hàng đầu ở mỗi giai đoạn phát triển của sự vật, hiện tượng, có tác dụng quy định đối với các mâu thuẫn khác trong cùng giai đoạn

đó của quá trình phát triển → Giải quyết mâu thuẫn chủ yếu sẽ tạo điều kiện để giải quyết các mâu thuẫn khác ở cùng giai đoạn Mâu thuẫn chủ yếu là hình thức biểu hiện

cụ thể của mâu thuẫn cơ bản

Ví dụ: vận dụng trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Nguyễn Ái Quốc xác định

xã hội thuộc địa nửa phong kiến và trong giai đoạn đó, mâu thuẫn chủ yếu cũng là mâu thuẫn cơ bản là mâu thuẫn giữa toàn thể dân tộc Việt Nam với đế quốc xâm lược

và phong kiến tay sai

+ Mâu thuẫn thứ yếu: là mâu thuẫn không đóng vai trò quyết định trong sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng → Giải quyết mâu thuẫn thứ yếu là góp phần vào việc từng bước giải quyết mâu thuẫn chủ yếu

Ví dụ: từ năm 1940 – 1943, ở nước ta có mâu thuẫn giữa địa chủ và nông dân.

→ Tuy vậy, ranh giới giữa mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu cũng chỉ là tương đối, tùy theo từng hoàn cảnh cụ thể, có mâu thuẫn trong điều kiện này là chủ yếu, song trong điều kiện khác là thứ yếu và ngược lại

4.3 Mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài:

- Căn cứ vào quan hệ giữa các mặt đối lập với một sự vật, hiện tượng, có mâu

thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài.

+ Mâu thuẫn bên trong: là sự tác động qua lại giữa các mặt, các khuynh

hướng… đối lập nằm trong chính mỗi sự vật, hiện tượng; có vai trò quy định trực tiếp quá trình vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng

Ví dụ: trong phạm vi nước ta có mâu thuẫn trong nội bộ nền kinh tế quốc dân;

mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản trong chế độ tư bản chủ nghĩa; mâu thuẫn giữa đồng hóa và dị hóa trong cơ thể động vật

+ Mâu thuẫn bên ngoài: xuất hiện trong mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng với nhau; tuy cũng ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển của chung nhưng phải thông qua mâu thuẫn bên trong mới phát huy tác dụng

Ví dụ: mâu thuẫn về kinh tế giữa nước ta với các nước khác trong ASEAN

(Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á); mâu thuẫn giữa động vật và thực vật với môi trường; mâu thuẫn giữa các nước tư bản chủ nghĩa với nhau

→ Việc phân chia mâu thuẫn thành mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài chỉ

là sự tương đối, tuỳ theo phạm vi xem xét Việc giải quyết mâu thuẫn bên trong không thể tách rời việc giải quyết mâu thuẫn bên ngoài; việc giải quyết mâu thuẫn bên ngoài

là điều kiện để giải quyết mâu thuẫn bên trong

4.4 Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng:

- Căn cứ vào tính chất của lợi ích cơ bản là đối lập nhau trong quan hệ giữa các

giai cấp ở một giai đoạn lịch sử nhất định, trong xã hội có mâu thuẫn đối kháng

và mâu thuẫn không đối kháng.

+ Mâu thuẫn đối kháng: là mâu thuẫn giữa các giai cấp, tập đoàn người, lực

lượng, xu hướng, xã hội, … có lợi ích cơ bản đối lập nhau không thể điều hòa được

→ Đó là mâu thuẫn giữa giai cấp bóc lột và giai cấp bị bóc lột, giữa giai cấp thống trị

và giai cấp bị trị

Ví dụ: mâu thuẫn giữa nông dân với địa chủ, giữa vô sản với tư sản, giữa dân

tộc bị xâm lược và bọn đi xâm lược, …

+ Mâu thuẫn không đối kháng: là mâu thuẫn giữa các giai cấp, tập đoàn người, lực lượng, xu hướng xã hội, … có lợi ích cơ bản không đối lập nhau nên là mâu thuẫn cục bộ, tạm thời