Nhà nước phương Đông ra đời là một ngoại lệ của học thuyết Mác- Lênin về sự hình thành nhà nước.II, điều kiện hình thành nhà nước cổ đại ở Phương TâyHai nền văn minh Hy Lạp và La Mã xuất
Trang 1Trong lịch sử phát triển của toàn nhân loại thì bất cứ ai trong chúng ta đều không thể không kể đến sự hình thành và phát triển của hai nền quốcgia, đó là các quốc gia cổ đại phương Đông và các quốc gia cổ đại Phương Tây Hai nền quốc gia này ra đời và phát triển đã có những đónggóp quan trọng vào nhiều lĩnh vực của đời sống con người
I, Điều kiện hình thành nhà nước cổ đại ở Phương Đông
Loài người ra đời cách đây hàng triệu năm, và từ đó loài người đã sángtạo ra những giá trị văn hóa vật chất và tinh thần Nhưng mãi đến cuốithiên kiIV TCN, xã hội nguyên thủy bắt đầu tan rã ở Ai Cập, nhà nướcbắt đầu ra đời, từ đó loài người mới bắt đầu bước vào thời kỳ văn minh.Trong thời cổ đại, tức là từ cuối thiên kì IV, đầu thiên kì III TCN, đếnnhững thế kỉ trước sau CN, ở phương Đông tức là ở châu Á và ở ĐôngBắc châu Phi có bốn trung tâm văn minh lớn, đó là Ai Cập, Lưỡng Hà,
Ấn Độ và Trung Quốc Có một tình hình chung nổi bật là cả bốn trungtâm văn minh này đều nằm trên những vùng chảy qua của những consông lớn Đó là sông Nin ở Ai Cập, sông Ophrat và sông Tigre ở Tây Á,sống Ấn (Indus) và sông Hằng (Gange) ở Ấn Độ, Hoàng Hà và TrườngGiang ở Trung Quốc Chính nhờ sự bồi đắp của những dòng sông lớn ấynên đất đai ở những nơi này trở nên màu mỡ, nông nghiệp có điều kiệnphát triển trong hoàn cảnh nông cụ còn thô sơ, dẫn đến sự xuất hiện sớmcủa nhà nước, do đó cư dân ở đây sớm bước vào xã hội văn minh, vàhơn thế nữa đã sáng tạo nên những nền văn minh vô cùng rực rỡ Xã hội
có giai cấp và nhà nước đã xuất hiện đầu tiên ở phương Đông, trên lưu
Trang 2vực các dòng sông lớn ở châu Phi và châu Á như sông Nin ở Ai Cập,sông C-phơ-rát và Ti-gơ-rơ ở Lưỡng Hà, sông Ấn, sông Hằng ở Ấn Độ,Hoàng Hà ở Trung Quốc v Ở đây có những điều kiện thiên nhiên rấtthuận lợi cho đời sống của con người Những đồng bằng rộng lớn, màu
mỡ hình thành trên lưu vực các con sông là điều kiện quan trọng đểngành kinh tế nông nghiệp xuất hiện từ rất sớm Những nơi này có nhiềuđất canh tác, có mưa đều đặn theo mùa, có khí hậu nóng ẩm (trừ TrungQuốc nhưng cũng không lạnh như ngày nay), dân cư sống tập trung kháđông theo từng bộ lạc, trên các thêm đất cao gần sông, dễ trồng vườn,trồng lúa và chăn nuôi trên các them dat cao gan song, de trong vươn,trong lua va chan nuôi
Khoảng 3500 năm đến 2000 năm trước công nguyên, cư dân ở Tây Á,
Ai Cập và cư dân ở lưu vực các sông còn lại đã sinh sống trên đồng bằng
ở ven các con sông Họ sống bằng nghề nông là chủ yếu và biết trồngmỗi năm hai vụ Đồng bằng ven sông đã bù đắp rất nhiều cho con người.Vào mùa mưa hàng năm nước sông dâng cao, phủ lên các chân ruộngthấp một lớp phủ sa màu mỡ và làm cho đất rất mềm, dễ làm với cảnhững chiếc cây bằng gỗ
Cư dân phương Đông sống bằng nghề nông là chủ yếu nên trước tiên họphải lo đến công tác thuỷ lợi Họ đã biết đào các hệ thống kênh, lập hệthống gầu để múc nước ở chân ruộng thấp và đưa nước lên chân ruộngcao những khi cần Ngoài ra, họ còn biết đắp đê để ngăn lũ nhờ thể conngười có thể thu hoạch lúa ổn định hằng năm Công việc trị thuỷ khiếnmọi người gắn bó và ràng buộc với nhau trong tổ chức công xã
Những con sông lớn tiềm ẩn thiên tai lũ lụt nên công tác trị thuỷ, thuỷlợi trở thành một nhu cầu cơ bản để tồn tại và phát triển kinh tế của cưdân thời kỳ này Vì đặc trưng hoạt động trị thủy cần rất nhiều sức người,sức của nên tính gắn kết cộng đồng ở phương Đông rất cao
Trang 3Nguồn đất và nguồn nước là quan trọng nhất nên các cuộc chiến tranh đểtranh giành các nguồn lực này xảy ra thường xuyên Địa hình ở đâymang tính khép kín nên các cuộc chiến chủ yếu là nội chiến giữa các tộcngười sống trên cùng một vùng đất.
Kinh tế nông nghiệp giữ vai trò chủ đạo, hoàn toàn phụ thuộc vào điềukiện tự nhiên (điều kiện của các con sông, điều kiện khí hậu) Khi công
cụ lao động bằng đồng ra đời, ngành nông nghiệp phát triển ngày càngmạnh mẽ Thủ công nghiệp và thương nghiệp cũng xuất hiện sau ba lầnphân công lao động xã hội Tuy nhiên, tính chất tự nhiên, tự cung tự cấp
là đặc trưng của nền kinh tế phương Đông cổ đại
Kinh tế phát triển, sản phẩm lao động ngày càng nhiều đã phá vỡ chế độ
sở hữu chung của chế độ công xã thị tộc Chế độ tư hữu ra đời (tư hữu
về tư liệu sinh hoạt) dẫn đến sự phân hóa giàu nghèo Trong xã hội đãdần hình thành ba giai cấp cơ bản: Giai cấp chủ nô là giai cấp giữ địa vịthống trị trong xã hội và bóc lột những giai cấp khác; Giai cấp nô lệ vàgiai cấp nông dân là giai cấp bị trị và bị bóc lột Chế độ chiếm hữu nô lệmang tính gia trưởng Số lượng nô lệ ít, nô lệ không phải là lực lượngsản xuất chính trong xã hội mà chủ yếu phục vụ trong gia đình chủ nô
Sự xuất hiện nhà nước ở phương Đông cổ đại, ngoài yếu tố xuất hiện tưhữu, phân hoá giai cấp và đấu tranh giai cấp, còn có hai yếu tố làm thúcđẩy nhanh tiến trình hình thành nhà nước đó là yếu tố trị thuỷ và chiếntranh Nhà nước phương Đông ra đời là một ngoại lệ của học thuyếtMác- Lênin về sự hình thành nhà nước
II, điều kiện hình thành nhà nước cổ đại ở Phương Tây
Hai nền văn minh Hy Lạp và La Mã xuất hiện trên các bán đảo, có rấtnhiều vịnh, hải cảng, khoáng sản quý Khí hậu ôn đới Ở đây kinh tếnông nghiệp xuất hiện nhưng kinh tế thủ công nghiệp và thương nghiệp
Trang 4mới là kinh tế chủ đạo Địa hình mở là điều kiện để các cuộc chiến tranhthôn tính diễn ra một cách thường xuyên.
1.2.1 Hi Lạp cổ đại
Hi Lạp cổ đại nằm ở phái Nam bán đảo Balkans, giống như cái đình bacủa thần biển từ đất liền vươn ra địa Trung Hải Thế kỉ IX TCN, người
Hi Lạp gọi tên nước mình là Hellad hay Ellad dựa theo tên tộc người của
họ Qua phiên âm từ Trung Quốc, ta gọi là Hi Lạp
Đất đai Hi Lạp cổ đại bao gồm Hi Lạp ngày nay, các đảo trong biểnAegean tới phía Tây Tiểu Á, và phía Bắc của Bắc Hải, nhưng vùng quantrọng nhất là vùng lục địa Hi Lạp ở phía Nam Balkans Lục địa Hi Lạpgồm 3 phần: miền Bắc là vùng đồng bằng rộng lớn và quan trọng nhất
Hi Lạp; miền Trung ngăn cách với phía bắc bởi đèo Thermopil hiểm trở,nơi đây có 2 đồng bằng lớn là Attique và Beotie trù phú với thành thịAthens nổi tiếng; miền Nam là bần đảo
Peloponesus như hình bàn tay bốn ngôn xòe ra Địa Trung Hải – đây lànơi xuất hiện nhà nước thành bang đầu tiên của Hi Lạp – nhà nướcSparta
Mặc dù có nhiều đồng bằng rộng lớn nhưng nhìn chung đất đai Hi Lạpkhông phì nhiêu lắm, chủ yếu trồng nho, ô liu và phát triển các nghề thủcông, còn lương thực chính là lúa mì phần lớn được nhập từ Ai Cập.Địa hình Hi Lạp tương đối trở ngại về giao thông đường bộ nhưng có sựthuận lợi tuyệt vời với con đường giao thông trên biển, bờ biển có nhiềucảng, vịnh, thuận lợi cho tàu bẻ hoạt động Từ đây, người Hi Lạp dễdàng tới vùng Tiểu Á, Bắc Hải để giao thương
Nằm giữa vùng tiếp giáp giữa 3 châu, Hi Lạp sớm tiếp thu những thànhtựu của nền văn minh phương Đông cổ đại và tạo ra một nền văn minh
Trang 5Hi Lạp cổ đại độc đáo và rực rỡ, với những thành tựu tuyệt vời đóng gópcho sự phát triển của văn minh phương Tây nói riêng và văn minh nhânloại nói chung.
Khác với Hi Lạp, điều kiện tự nhiên của La Mã tương đối thuận lợi hơn.Nơi đây có nhiều đồng bằng rộng lớn, màu mỡ và phì nhiêu: đồng bằngsông Pô (miền Bắc), đồng bằng sông Tibro (miễn Trung), các đồng bằngtrên đảo Xixin Ở miền Nam còn có nhiều đồng cỗ rộng lớn thuận tiệncho việc phát triển nghễ nông và chăn nuôi gia súc Ở phía Tây và Nam,
bờ biển có nhiều căng, tàu bè ra vào dễ dàng, thuận lợi cho giao thông
và buôn bán
♠ Tóm lại
Văn minh phương Tây cổ đại mà nền tảng là 2 nền văn minh của Hi Lạp
và La Mã đã hình thành và phát triển trên cơ sở điều kiện tự nhiên củanhững cư dân gốc du mục Khác với các quốc gia cổ đại phương Đông,nền văn minh chủ yếu được hình thành trên những khu vực gần các consông lớn, thuận lợi cho sự phát triển nông nghiệp, văn minh phương Tây
cổ đại hình thành và phát triển trên những khu vực điều kiện tự nhiêntương đối khắc nghiệt và phức tạp hơn Điều kiện tự nhiên đó tuy khókhăn cho sự phát triển của nông nghiệp, nhưng bù lại nền văn minhphương Tây có được sự trợ giúp tuyệt vời của biển đảo Những con
Trang 6đường giao thương trên biển, hải cảng, tàu bè không chỉ tạo điều kiệnphát triển trong mối quốc gia mà còn thúc đẩy sự giao lưu, buôn bángiữa các nước, mang những thành tựu văn hóa, văn minh phương Tâytruyền ba khắp nơi trên thế giới Sự phát triển về kinh tế, đặc biệt là kinh
tế thương nghiệp hàng hải đã tạo ra một nền kinh tế giàu mạnh cho cácquốc gia phương Tây cổ đại, đặc biệt là sự phát triển cực thịnh của chế
độ chiếm nỗ Phương thức sản xuất chiếm nỗ thời bấy giờ đạt đến mứchoàn chỉnh và cao nhất của nó trong xã hội phương Tây cổ đại Chính sựphát triển của chế độ chiếm nô đã tạo điều kiện cho sự sáng tạo ra nhữnggiá trị vật chất và tinh thần của nền văn minh phương Tây Sự giàu mạnh
về kinh tế cùng với những con đường giao thông trên biển là nhữngnguyên nhân quan trọng đã thúc đẩy quá trình bành trưởng của các quốcgia được mệnh danh là đế quốc cổ đại Hi Lạp và La Mã khỏi nôngnghiệp để trở thành một nền sản xuất độc lập Đây là bước tiến lớn của
họ, nhờ vậymà năng xuất lao động tăng lên không ngừng và cũng thểhiện nền thủ công nghiệp đã được chuyên môn hoa, đem lại năng xuấtcao hơn
III, Những điểm chung nhà nước cổ đại Phương Đông và Phương Tây
Trang 7xuất công xã thị tộc, công xã nông thôn, đều có nền kinh tế đi lên từnông nghiệp
-Kinh tế của họ phát triển đều dựa vào điều kiện tự nhiên, phát huy thếmạnh mà tự nhiên bạn tặng cũng như hạn chế đến mức tối đa các khókhăn từ điều kiện tự nhiên gây ra với kinh tế:
ở phương đông là tận dụng lương mưa và đất phù sa để phát triển nôngnghiệp, hạn chế hậu quả do lũ lụt gây ra, ở phương tây là phát huy thếmạnh về hàng hải và thủ công nghiệp, hạn chế khó khăn do thiếu hụtlương thực gây ra ở phương tây, đất đai không thuận lợi cho phát triểnnông nghiệp nên phải dựa vào thương nghiệp để mua lương thực chonhững năm mất mùa)
- Ở cả các quốc gia cổ đại phương đông và phương tây các ngành kinh tếnông nghiệp, thủ công nghiệp, thường nghiệp đều đã có đủ sự khác nhauchỉ ở chỗ họ lấy nghành kinh tế nào là mũi nhọn để phát triển mà thôi
2 về chính trị - xã hội
Do cùng trải qua xã hội nguyên thuỷ trước khi hình thành các quốc gia
cổ đại của mình nên giữa các quốc gia cổ đại phương đông và phươngtây cũng có những nét giống nhau
- Cơ sở của việc hình thành nhà nước là sự phân chia giai cấp và sự tưhữu về tư liệu sản xuất nên xã hội cổ đại phương đông và phương tâyđều chia làm 2 tầng lớp là tầng lớp thống trị bao gồm tăng lữ, quý tộc ởphương đông và chủ nô ở phương tây, tầng lớp bị trị là những nông dâncông xã, dân tự do và nô lệ
- Sự hình thành và phát triển của các quốc gia cổ đại dựa trên cơ sở sựbóc lột của tầng lớp thống trị với tầng lớp bị trị
Trang 8- Kế tiếp xã hội cổ đại là xã hội chiếm nô, cả các quốc gia phương đông
và phương tây đều như vậy nhưng do điều kiện tự nhiên và hoàn cảnhkinh tế mà các quốc gia cổ đại phương đông không phát triển chế độchiếm nô đến điển hình và thành thục như ở các quốc gia cổ đại phươngtây
3 3.1 Giải thích sự giống nhau khác về chính trị, xã hội
-Có sự giống nhau giống nhau giữa các quốc gia cổ đại phương đông vàphương tây vì các quốc gia này đều hình thành trên cơ sở tuân theo quyluật khách quan tất yếu của lịch sử đó là “kể tiếp xã hội nguyên thuỷ cổđại là xã hội chiếm nỗ với 2 giai cấp cơ bản: Giai cấp thống trị chủ nô vàgiai cấp bị trị nô lệ (Lịch sử thế giới cổ trung đại - Nghiệm Đinh Vị chủbiên)
Như ta đều biết nhà nước ra đời khi xã hội ẫn chưa nhiều mâu thuẫn, khi
mà sự tư hữu về tư liệu sản xuất đã đạt tới một mức độ nhất định Nhànước cổ đại có vai trò quản lý, điều hoà mẫu thuẫn đó nhưng chủ yếu làthay mặt tầng lớp trên trong xã hội để trấn áp, bốc lột nhân dân Vì thể
về bản chất nhà nước là một cơ quan bốc lột nhân dân không phân biệt
sự khác nhau về kinh tế, chính trị, xã hội
Do cũng ra đời vào thời cổ đại nên xét cho cùng tổ chức chính trị, xã hội
có một số điểm giống nhau nhất định như tỉnh sơ khai, tính bóc lộtnguyên thuỷ
IV Những điểm khác biệt của nhà nước cổ đại Phương Đông và PhươngTây
2.3 Trong thương nghiệp
2.3.1:Ở các quốc gia cổ đại phương đông nền kinh tế của họ mang tính
tự cấp, tự túc là chủ yếu nên nền thương nghiệp chưa phát triển, buôn
Trang 9bán trao đổi chủ yếu dưới hình thức vật đổi lấy vật, tiền tệ đã xuất hiệnnhưng chưa phổ biến Nước có nền kinh tế thương nghiệp phát triển nhấtphương đông là Lưỡng Hà cổ đại.
2.3.2:Trong khi nền kinh tế thủ công nghiệp ở phương đông không pháttriển được do nền kinh tế mang chất tự cấp, tự túc thì nên thương nghiệp
ở phương tây đã có sự phát triển mạnh mẽ đặc biệt là giao thương bằngđường biển Các thuyền buồn của họ đã nối liền 3 châu lục Á, Phi, Âu
và đem về vô số tài sản cho lái buôn
sở trị thủy các dòng sông lớn, đất đai ở đây được phù sa các sông lớnnhư sông Nin ở Ai Cập, Sông Tigoro và Ophorat ở Lưỡng Hà, Sông Ấn
và sống Hằng ở Ấn Độ, Sông Hoàng Hà và Trường Giang ở TrungQuốc Chính các con sông này đã tạo nên các đồng bằng phi nhiều, các
vụ mùa bội thu và quan trọng nhất là tạo ra các nhà nước cổ đại phươngđông Không một quốc gia phương đông cổ đại nào mà lại không có mộtdòng sông lớn chảy qua Nhờ lớp đất phù sa có nơi dày tới vài mét nênnông nghiệp phương đông vẫn phát triển dù thời kì đó công cụ lao độngcủa họ chủ yếu là gỗ, đá và đồng đó họ có thể canh tác mà không cần kinh tế chủ yếu của họ là thủ công nghiệp và thương nghiệp Đây là nơihình thành và phát triển nền kinh tế hàng hoá cổ đại Sau đầy ta sẽ đi rõvào chi tiết từng ngành sản xuất để thấy rõ hơn sự khác biệt trên
Trang 102.1.Trong nông nghiệp:
2.1.1.Ở các quốc gia cổ đại phương đông nông nghiệp trồng lúa nước làngành kinh tế chủ yếu, là cơ sở kinh tế của tất cả các quốc gia cổ đạiphương đông Bên cạnh việc lấy nghề nông làm gốc, cư dân phươngđông thời cô đã biết chăn nuôi gia súc như: bò, cừu, lợn, và biết trồngcác loại ngũ cốc khác nhau như: ngô, lúa mạch, kê, vùng và các loại cây
ăn quả khác Chính vì các nghành nông nghiệp phát triển theo hướng tựtúc, tự cấp như vậy nền kinh tế hàng hoá không phát triển, nhu cầu traođổi buôn bán hàng hoa ít Lối sản xuất này của họ đã gần như bóp nghẹtkinh tế công thương nghiệp và tạo ra sự trì trệ tương đối nhưng vĩ 3trong 4 quốc gia cổ đại phương đông nằm biệt lập với thế giới bên ngoàinên nền kinh tế tự túc, tự cấp là phù hợp với điều kiện phát triển của họ.Chỉ có Lưỡng Hà nằm ở nơi địa hình bằng phẳng nên phát triển hơi khác
về kinh tế họ phát triển công thương nghiệp và là một trung tâm thươngnghiệp lớn trong thế giới cổ đại họ có nhiều nét giống các quốc gia cổđại phương tây nhưng về bản chất họ vẫn lấy nghề nông làm gốc điềunày thể hiện rất rõ qua bộ luật Hammurabi bộ luật thành văn đầu tiên củathế giới bộ luật này chủ yếu bảo vệ nông nghiệp và quan hệ sản xuấtnông nghiệp
1.2:Ở các quốc gia cổ đại phương tây nền kinh tế nông nghiệp khôngphát triển như các quốc gia cổ đại phương đông Nền nông nghiệp của
họ chủ yếu gắn với thị trường và phục vụ nhu cầu của thị trường Câytrồng chính của họ không phải là cây lúa nước họ chủ yếu trống lúa mì
và các cây công nghiệp lâu năm như nho, ô liu Như vậy ta có thể thấynền nông nghiệp của họ không chỉ để phục vụ nhu cầu cá nhân mà cònphục vụ nhu cầu của thị trường Từ đó ta có thể thấy rõ sự phát triển củayếu tố thị trường trong sản xuất nông nghiệp Đây cũng là sự khác nhau
cơ bản của sản xuất nông nghiệp phương đông và phương tây
2.2 Trong thủ công nghiệp
Trang 112.1.2:Ở các quốc gia phương đông họ đã biết làm nhiều nghề thủ côngvới những dấu ấn riêng ở mỗi quốc gia như: đồ gốm sứ ở Trung Quốc,Lưỡng Hà, dệt ở Trung Quốc, làm giấy ở Ai Cập nhưng kinh tế thủ côngnghiệp ở đây vẫn bị cho là nền kinh tế bộ trợ cho nông nghiệp Vì vậy
độ chuyên môn hoa trong sản xuất thủ công nghiệp chưa cao Ở nhiềunơi nghề thủ công chỉ được coi như “nghề phụ” là việc làm thêm tronglúc nông nhàn Điều này càng cho thấy rõ tinh chất tự cấp, tự túc trongnền nông nghiệp của các quốc gia cổ đại phương đông
2.1.2 Trong khi đó các quốc gia cổ đại phương tây lại có nền sản xuấtthủ công nghiệp hoàn toàn khác các mặt hàng thủ công nổi tiếng của họ
là rượu nho dầu ô liu và các sản phẩm như vũ khí và đồ gỗ Nền thủcông nghiệp của họ cũng gắn liền với nhu cầu của thị trường Nhưng cáikhác biệt lớn nhất của họ so với các quốc gia phương đông là thủ côngnghiệp của họ đã tách rời
Như vậy, điều kiện tự nhiên của Hi Lạp và La Mã không chỉ là nền tảng,
cơ sở tạo ra nền văn minh phương Tây cổ đại với nhiều thành tựu rực rỡ
mà điều kiện tự nhiên cũng là một yếu tố cực kỳ quan trọng đã mang nềnvăn minh phương Tây cổ đại truyền ba khắp thế giới dù bằng nhiều conđường khác nhau: hòa bình hoặc chiến tranh
Ở phương Đông đặc trưng kinh tế của họ là nền kinh tế nông nghiệpmang tính chất tự cấp tự tức Kinh tế thủ công nghiệp và thương nghiệp
có tồn tại những không có điều kiện phát triển được coi như nghề phụtrong những lúc nông nhàn Trái lại các quốc gia cổ đại phương tây nềnđây lại thuận lợi cho việc trong một số cây công nghiệp lâu năm nhưnho, ôliu Đây là nguyện liệu để sản xuất rượu nho và dầu ôliu 2 mặthàng có thể cho là “đặc sản” của các quốc gia cổ đại phương tây Hơnnữa đất đai của họ không thích hợp với sản xuất nông nghiệp nên để cónguồn lương thực đáp ứng nhu cầu họ phải tiến hành trao đổi, buôn bán