đại học cần thơ - khoa nông nghiệp giáo trình giảng dạy trực tuyến Đờng 3/2, Tp Cần Thơ Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814 Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: dminh@ctu.edu.vn, vtanh@ctu.edu.vn Vi sinh đại cơnG Chơng 1: đối tợng lợc sử ngành vi sinh học Vi sinh hoỹc âải cỉång Chỉång CHỈÅNG I ÂÄÚI TỈÅÜNG V LỈÅÜC SỈÍ NGNH VI SINH HC **** I ÂÄÚI TỈÅÜNG NGNH VI SINH HOÜC : Vi sinh hoüc laì ngaình khoa hc nghiãn cỉïu vãư cáúu tảo v âåìi säúng ca vi sinh váût (Vi sinh váût = microorganism Vi sinh hc = microbiology, microbiologie) Vi sinh váût l nhỉỵng sinh váût ráút nh, âån bo hồûc âa bo nhỉng ráút kẹm phán họa Ty theo sỉû tiãún họa ca tỉìng nhọm chụng ta xãúp loải chụng vo cạc nhọm, låïp, bäü, h khạc cho dãù nghiãn cỉïu Trong hãû thäúng phán loải täøng quạt, vi sinh váût âỉåüc xãúp vo cạc nhọmì vi sinh váût nhán ngun (prokaryotic) gäưm vi khøn, xả khøn, mycoplasma, to lam, , vi sinh váût nhán thỉûc (eukaryotic) gäưm náúm, to, v sau ny thãm nhọm virụt l cạc vi sinh váût cọ mỉïc âäü tiãún họa tháúp nháút Vi sinh hc hiãûn âải âi sáu nghiãn cỉïu tỉìng nhọm âäúi tỉåüng riãng biãût trãn v â tråí thnh nhỉỵng män hc chun sáu : virụt hc (virology), vi khøn hc (bacteriology), khuáøn hoüc hay náúm hoüc (mycology), taío hoüc (algology) Màût khạc vi sinh hc hiãûn âải cng âi sáu nghiãn cỉïu nhỉỵng cháút riãng biãût ca vi sinh vỏỷt vaỡ hỗnh thaỡnh caùc chuyón ngaỡnh nhổ tóỳ baỡo hc, phán loải hc, sinh l hc, sinh họa hc, di truưn hc ca vi sinh váût Vãư màût ỉïng dủng ngnh vi sinh hc gäưm cọ cạc chun ngnh nhæ : vi sinh hoüc cäng nghiãûp, vi sinh hoüc thæûc pháøm, vi sinh hoüc y hoüc, vi sinh hoüc thụ y, bãûnh l thỉûc váût (plantpathology), vi sinh váût âáút, vi sinh hoüc næåïc, vi sinh hoüc khäng khê, vi sinh hc dáưu v ngy cn thãm vi sinh hc ngoi trại âáút (exomicrobiology) II SÅ LỈÅÜC LËCH SỈÍ PHẠT TRIÃØN NGNH VI SINH HC : Xẹt qua lëch sỉí phạt triãøn, ngnh vi sinh hc tri qua giai âoản chênh : Vi sinh váût hc âải cỉång Chỉång 1 Giai âoản phạt hiãûn vi sinh váût : Âáy l bøi ban âáưu cuớa ngaỡnh vi sinh hoỹc Ngổồỡi õỏửu tión nhỗn thỏỳy v mä t vi sinh váût l Lå-ven-hục (Leeuvenhook, tãn h ngun vẻn l Antoni Van Leeuvenhook, 1632-1723) ngỉåìi H Lan Lå-ven-hục l ngỉåìi âáưu tiãn chãú tảo nhỉỵng chiãúc kênh hiãøn vi thä så våïi âäü phọng âải tỉì 270-300 láưn v quan sạt thãú giåïi vi sinh váût quanh äng nỉåïc säng häư, nỉåïc ao t, nỉåïc cäúng v c bỉûa ràng ca äng Äng xút bn quøn "Phạt hiãûn ca Låvenhục vãư nhỉỵng bê máût ca giåïi tỉû nhiãn" v nàm 1695, mä t ton bäü cạc quan sạt ca Äng vãư vi sinh vỏỷt Hỗnh 1.1: Kờnh hióứn vi õỏửu tión cuớa nhán loải Tiãúp theo sau Låvenhục cọ nhiãưu ngỉåìi â mä t âỉåüc ráút nhiãưu loi vi sinh váût, song cạc nghiãn cỉïu thåìi báúy giåì chè chỉïng minh cọ sỉû hiãûn diãûn ca thãú giåïi vi sinh váût, mä t v phán loải chụng mäüt cạch ráút thä så Trong quyãøn "Hãû thäúng tæû nhiãn", Linã (Carl Linne, 1707-1778), nh phán loải thỉûc váût näøi tiãúng trãn thãú giåïi â xãúp vi sinh váût vo mäüt chi (genus) gi l "Chaos", cọ nghéa l häùn loản Mi âãún cúi thãú k 18, nhỉỵng hiãøu biãút vãư vi sinh váût måïi dáưn dáưn phong phụ hån v läi cún nhiãưu nh bạc hc lao vo nghiãn cỉïu thãú giåïi nh bẹ ny v âỉa dáưn chụng ạnh sạng, cho tháúy chụng våïi âåìi säúng ngỉåìi gàõn bọ våïi ráút chàût ch Giai âoản vi sinh hc thỉûc nghiãûm våïi Pasteur : Louis Pasteur (1822-1895), ngỉåìi Phạp, l ngỉåìi â khai sinh ngnh vi sinh hc thỉûc nghiãûm 74 Vi sinh váût hc âải cỉång Chỉång Qua quaù trỗnh nghión cổùu vaỡ thổỷc nghióỷm, Pasteur â chỉïng minh vi sinh váût khäng thãø "tỉû sinh" hay "ngáùu sinh" nhiãưu nh bạc hc cng thåìi chuớ trổồng ng laỡm thờ nghióỷm vồùi bỗnh cọứ cong coù uọỳn khuùc hỗnh chổợ U, chổùa nổồùc canh thởt õaợ õun sọi (hỗnh 1.2) Bỗnh naỡy õóứ yón láu ngy váùn khäng hỉ thäúi, nhỉng nãúu âáûp våỵ cọứ bỗnh thỗ ờt lỏu sau nổồùc canh thởt seợ hổ thọỳi vỗ nhióựm vi khuỏứn coù sụn khọng khờ Hỗnh 1.2: Hỗnh caùc loaỷi bỗnh cọứ cong maỡ Pasteur â dng âãø bạc b thuút tỉû sanh Pasteur coù cọng rỏỳt lồùn vồùi phỏn loaỷi vỗ õaợ giaới quút âỉåüc phỉång phạp táøy âäüc rỉåüu vang (âun âãún 60oC v giỉỵ chai âáûy kên), âỉa âãún phỉång phạp táøy âäüc sỉỵa, thỉûc pháøm váùn cn ạp dủng âãún Ngoi Äng gii quút âỉåüc dëch bãûnh tàịm gai (bãûnh Pẹbrine) mäüt dëch bãûnh lm ngnh ni tàịm ca Phạp bë suy sủp bàịng cạch chỉïng minh bãûnh ny vi sinh váût gáy v truưn tỉì tàịm bãûnh sang tàịm mảnh Äng cn chỉïng minh dëch bãûnh than åí cỉìu l vi khøn gáy v lan truưn tỉì bãûnh sang mảnh ng tỗm õổồỹc vaccin ngổỡa bóỷnh cho cổỡu õóứ chäúng lải bãûnh than ny Ngoi ra, äng cn chãú âỉåüc cạc loải vaccin tủ huút trng g, bãûnh heo bë âọng dáúu, Cäng lao låïn nháút ca Pasteur âäúi våïi nhán loải l viãûc chãú vaccin ngỉìa v trë bãûnh chọ dải l bãûnh nan y lục báúy giåì Nàm 1885, láưn âáưu tiãn Pasteur â dng vaccin trë cho mäüt em bẹ chên tøi bë chọ dải càõn, bãûnh Ngy khàõp thãú giåïi âãưu cọ cạc viãûn Pasteur âãø chãú vaccin ngỉìa bãûnh chọ dải v chêch cho mi ngỉåìi bë chọ càõn phi 75 Vi sinh váût hc âải cỉång Chỉång Giai âoản sau Pasteur v vi sinh hc hiãûn âải : Tiãúp theo sau Pasteur cọ Koch (Robert Koch, 1843-1910), l ngỉåìi cọ cäng låïn viãûc phạt triãøn cạc phỉång phạp nghiãn cỉïu vi sinh váût Äng âãư phỉång phạp chỉïng minh mäüt vi sinh váût l ngun nhán gáy bãûnh truưn nhiãùm m ngy mi nh nghiãn cỉïu bãûnh hc âãưu phi theo v gi l qui tàõc Koch (Postulate de Koch) Kãú âọ, hc tr ca Kock l Pãtri (Juliyes Richard Petri, 1852-1921) chãú cạc dủng củ âãø nghiãn cỉïu vi sinh váût m âãún cn dng tãn ca Äng âãø âàût tãn cho dủng củ áúy: âéa Pãtri Äng cng nãu cạc biãûn phạp nhüm nu vi sinh váût Ngaỡy 24-3-1882, Koch cọng bọỳ cọng trỗnh khaùm phaù vi trng bãûnh lao v gi l Mycobacterium tuberculosis, nguyãn nhán gáy bãûnh lao laì mäüt bãûnh nan y ca thåìi âọ Khạm phạ ny måí âỉåìng cho viãûc chỉỵa trë bãûnh ny ngy Vi-nä-grat-xki (Vinogradxki S.I , 1856-1953), ngỉåìi Nga v Báy-ze-rinh (M.W Beijerinck, 1851-1931), ngỉåìi H Lan l nhỉỵng nh vi sinh hc cọ cäng låïn viãûc phạt triãøn ngnh vi sinh hc âáút I-va-näp-xki (Ivanopxki, 1892) v Beijerrinck (1896) l nhỉỵng ngỉåìi phạt hiãûn virụt âáưu tiãn trãn thãú giåïi chỉïng minh vi sinh váût nh hån vi khøn, qua âỉåüc lc bàịng sỉï xäúp, l ngun nhán gáy bãûnh khm cáy thúc lạ Ngy vi sinh hc â phạt triãøn ráút sáu våïi hng tràm nh bạc hc cọ tãn tøi v hng chủc ngn ngỉåìi tham gia nghiãn cỉïu Cạc nghiãn cỉïu â âi sáu vo bo cháút ca sỉû säúng åí mỉïc phán tỉí v dỉåïi phán tỉí, âi sáu vo k thût cáúy mä v thạo làõp gen åí vi sinh váût v ỉïng dủng k thût thạo làõp ny âãø chỉỵa bãûnh cho ngỉåìi, gia sục, cáy träưng v âang âi sáu vo âãø gii quút dáưn bãûnh ung thỉ åí loi ngỉåìi III CẠCH ÂC CHặẻ LATINH Chổợ La Tinh khọng coỡn thọng duỷng trãn thãú giåïi nhỉng cạc nh khoa hc váùn sỉí dủng loải chỉỵ náưy âãø âàût tãn cho cạc loi vi sinh váût Chụng ta cáưn biãút cạch âc loải chỉỵ náưy âãø phạt ám cho âụng, thãú ngỉiåìi khạc måïi hiãøu âỉåüc ta trao âäøi våïi h bàịng báút cỉï loải ngän ngỉỵ no 76 Vi sinh váût hc âải cỉång Chỉång Sau âáy l cạch âc (phạt ám) ca chỉỵ La Tinh: Chỉỵ La Tinh a e Phạt ám theo chỉỵ Viãût a ã Chỉỵ La Tinh eu oℑ Phạt ám theo chỉỵ Viãût ãu ä-ã ae e aℑ ℑ a-ã o i u y oe au ä i u i, uy å au ch ph rh th ng kh ph rr th n-g- Taìi liãûu âoüc thãm: Frobisher, M.,1968 Fundamental of Microbiology W B Saunder Co Trang 1-13 Nguùn Thnh Âảt, 1979 Vi sinh hoỹc õaỷi cổồng 77 đại học cần thơ - khoa nông nghiệp giáo trình giảng dạy trực tuyến Đờng 3/2, Tp Cần Thơ Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814 Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: dminh@ctu.edu.vn, vtanh@ctu.edu.vn Vi sinh đại cơnG Chơng 2: Phơng tiện thủ thuật vi sinh häc Vi sinh hc âải cỉång Chỉång CHỈÅNG II PHỈÅNG TIÃÛN V TH THÛT DNG TRONG VI SINH HC **** A PHỈÅNG TIÃÛN : I KÊNH HIÃØN VI QUANG HC : Kênh hiãøn vi thỉåìng : Kênh ny gäưm nhiãưu tháúu kênh quang hc âãø phọng âải váût quan sạt lãn nhiãưu láưn Kênh cọ hãû thäúng tháúu kênh : váût kênh vaì thë kênh Váût kênh gäưm nhiãưu tháúu kênh, phọng âải váût quan sạt lãn nhiãưu láưn hån nỉỵa Do âọ cọ kh nàng phọng âải váût lãn tỉì vi tràm âãún khong 25000 láưn låïn hån Ngoi hãû thäúng tháúu kênh chênh ny, cạc kênh hiãøn vi cn cọ hãû thäúng chiãúu sạng Âån gin nháút l mäüt gỉång phàóng hồûc gỉång lm âãø phn chiãúu ạnh sạng tråìi hồûc ạnh sạng ca mäüt ngn ân, tảo thnh mäüt chm sạng chiãúu xun qua váût quan sạt Âãø cọ thãø âiãưu chènh âỉåüc cỉåìng âäü chiãúu sạng, cọ mäüt hãû thäúng quang hc gäưm nhiãưu tháúu kênh cọ mủc âêch biãún chm tia sạng thnh chm tia häüi tủ nãn tàng cổồỡng õọỹ chióỳu saùng lón (Hỗnh 2-1) Kờnh hióứn vi quan sạt váût nhåì cạc tia sạng chiãúu xun qua váût nhåì âọ cọ thãø quan sạt âỉåüc cå cáúu bãn ca váût nãúu chụng ta càõt mng váût úu âiãøm ca kênh ny l khäng quan sạt õổồỹc hỗnh daỷng nọứi bón ngoaỡi cuớa vỏỷt vỗ chố nhỗn õổồỹc vỏỷt trón cuỡng mọỹt mỷt phúng thúng goùc våïi äúng ngàõm Kênh phọng âải hai äúng ngàõm hay kênh hiãøn vi soi näøi (loupe binoculaire, stereomicroscope) : Kênh ny dng âãø quan sạt bãn ngoi ca váût vồùi hỗnh aớnh nọứi cuớa vỏỷt ỏỳy ọỹ phoùng õaỷi thỉåìng nh, khäng quạ 200 láưn Kênh ny gäưm hai äúng ngàõm ghẹp song song v quan sạt våïi hai màût cng mäüt lục Nhåì âọ chụng ta tháúy õổồỹc hỗnh nọứi cuớa vỏỷt Vi sinh hoỹc õaỷi cổồng Chổồng Hỗnh 2-1: Hỗnh veợ mỷt cừt doỹc ca mäüt mäüt kênh hiãøn vi quang hc thỉåìng dng Vi sinh hc âải cỉång Chỉång Khạc våïi kênh hiãøn vi thỉåìng, kênh ny dng tia sạng phn chióỳu cuớa vỏỷt õóứ quan saùt (Hỗnh 2-2) Hỗnh 2-2: Kênh hiãøn vi soi näøi (kênh phọng âải hai äúng ngáúm) Kênh hiãøn vi âaïy âen (Darkfield microscope) : Kênh hiãøn vi ny gäưm mäüt kênh hiãøn vi thỉåìng cọ gàõn bäü häüi tủ tia sạng (condenser) âàûc biãût Bäü häüi tủ ny hồûc âỉåüc cáúu tảo âàûc biãût hồûc âỉåüc che åí pháưn giỉỵa, âọ ngàn cạc tia sạng chiãúu thàóng vo váût m chè cho cạc tia saùng chióỳu xión vaỡo vỏỷt maỡ thọi (Hỗnh 2-3) Hỗnh 2-3: Sồ õọử bọỹ tuỷ quang õaùy õen mäüt kênh hiãøn vi âaïy âen Vi sinh hoüc âải cỉång: Chỉång + Hồûc máút mäüt nuclãotid Thờ duỷ : mỏỳt aõónin cuớa gien Xór (Hỗnh 8-14) liz xer AAG A GU AAG G UX liz val prä XXA XAU U âoaûn ban âáưu âoản sau âäüt biãún his máút A âi Hỗnh 8-14 : ọỹt bióỳn mỏỳt aõónin cuớa gien Xãr Âäüt biãún máút hồûc thãm mäüt nuclãotid vo chuọựi DNA coù hóỷ quaớ nghióm troỹng vỗ maợ thọng tin tỉì nåi bë âäüt biãún bë âc sai âi b/ Âäüt biãún máút âoản : hiãûn tỉåüng âäüt biãún xy viãûc máút tỉì hai nuclãotid tråí lón ọỹt bióỳn mỏỳt õoaỷn coù tờnh vộnh vióựn vỗ khäng cọ trỉåìng håüp âäüt biãún tråí lải trảng c Cn âäüt biãún âiãøm cọ lm thay âäøi trảng nhỉng mäüt säú âiãưu kiãûn s cọ sỉû âäüt biãún ngỉåüc lải, tỉïc l cọ thãø khäi phủc lải nhỉỵng trảng â máút âäüt biãún trỉåïc gáy Nãúu âäüt biãún tråí lải âãø khäi phuỷc caùc tờnh traỷng ban õỏửu thỗ goỹi laỡ sổỷ lải giäúng (reversion), v âäüt biãún kiãøu ny gi l âäüt biãún lải giäúng ÅÍ âäüt biãún máút âoản khäng coù sổỷ laỷi giọỳng vỗ laỡ loaỷi õọỹt bióỳn bóửn vỉỵng 4.Táưn säú âäüt biãún thiãn nhiãn : Trong thiãn nhiãn, mäüt qưn thãø vi sinh váût cọ thãø phạt sinh âäüt biãún våïi táưn säú dao âäüng tỉì 1.10-4 - 1.10-11 Mỉïc dao âäüng ny ty thüc vo loi vi sinh váût, âiãưu kiãûn mäi trỉåìng, loải trảng âäüt biãún v hng loảt úu täú khạc Tạc nhán gáy âäüt biãún nhán tảo åí vi sinh váût : Cọ ráút nhiãưu tạc nhán gáy nãn âäüt biãún åí vi sinh váût våïi táưn säú cao hån åí ngoi thiãn nhiãn : 166 Vi sinh hc âải cỉång: Chỉång a/ Cạc họa cháút gáy âäüt biãún nhán tảo : Cọ ráút nhiãưu họa cháút cọ thãø gáy nãn âäüt biãún, âọ cạc cháút gáy âäüt biãún mảnh nháút gäưm cọ : mãtylmãtansunfänat, ãtylmãtansunfänat, dimãtylsunfat, dietylsunfat, ãtylãnimin, mãtylniträniträzäguanidin, b/ Cạc tia phọng xả tia α, β, rånghen v tia tỉí cọ tạc dủng gáy nhiãưu loải âäüt biãún, thỉåìng dng phng thê nghiãûm Tia tỉí våïi bỉåïc sọng 260nm cọ hiãûu quaí cao viãûc gáy âäüt biãún cho vi sinh váût, tạc dủng ch úu lãn cạc bazå pirimidin Sỉû biãøu hiãûn cạc trảng âäüt biãún : Ngoi thiãn nhiãn, hiãûn tỉåüng âäüt biãún xy trãn vi sinh váût ráút thỉåìng xun Tuy khäng phi âäüt biãún no cng biãøu hiãûn trảng bãn ngoi L l vi sinh váût thỉåìng åí dảng nhiãưu nhỏn hoỷc õọỳi vồùi vi khuỏứn thỗ vuỡng nhỏn phỏn tạn thnh nhiãưu vng tãú bo cháút Nãúu âäüt bióỳn coù tờnh trọỹi, thỗ tờnh traỷng õọỹt bióỳn seợ thãø hiãûn Nhỉng nãúu gien âäüt biãún cọ lỷn thỗ tờnh traỷng õọỹt bióỳn khọng thóứ hióỷn m nàịm trảng thại làûn khạ láu Chè cạ cọ thãø chạu no, åí nhỉỵng thãú hãû sau, nhỏỷn õổồỹc thỗ caù thóứ õoù mang õọỹt bióỳn thäi, v trảng âäüt biãún måïi thãø hiãûn âỉåüc Trong trỉåìng håüp ny ta cọ trảng âäüt biãún thưn chng so våïi chng ban âáưu Trong phng thê nghiãûm chè cọ mäüt säú êt chng âäüt biãún cọ thóứ quan saùt õổồỹc maỡ thọi Vỗ chuùng ta chố quan sạt âỉåüc mäüt säú êt trảng kh nng sinh sừc tọỳ, tọỳc õọỹ tng trổồớng, hỗnh thuỡ khøn lảc, khạng thúc khạng sinh, khạng phage, khuút dỉåỵng dỉåỵng cháút, Låüi êch ca âäüt biãún : Ngy loi ngỉåìi â låüi dủng triãût âãø sỉû âäüt biãún ca vi sinh váût âãø phủc vủ cho nhu cáưu nghiãn cỉïu, y khoa, näng nghiãûp, sn xút, cäng nghiãûp chãú biãún Thê dủ : chuíng âäüt biãún Hfr cuía vi khuáøn Escherichia coli cọ táưn säú tiãúp håüp ráút cao, hng ngn láưn cao hån chng cha mẻ, nhåì âọ cạc nh nghiãn cổùu õaợ tỗm hióứu rỏỳt roợ caùc hióỷn tổồỹng tióỳp håüp åí vi khøn Trong cäng nghiãûp chãú tảo cạc acid amin bäüt ngt, ngy våïi cạc chng âäüt biãún, nàng sút nh mạy tàng lãn ráút nhiãưu láưn Våïi cạc chng Penicillium 167 Vi sinh hc âải cỉång: Chỉång âäüt biãún, nàng sút sinh penicilline tàng lãn âãún 180 láưn, nhåì âọ måïi cọ â cạc loải thúc khạng sinh âãø cung cáúp cho nhu cáưu trë bãûnh ca nhán loải Ti liãûu âc thãm: Nguùn Thnh Âảt, 1979 Vi sinh hc âải cæång Trang 263 - 290 Frobisher, M.,1968 Fundamental Saunder Co Trang 170-176 of Microbiology W B Jawetz, E & all, 1989 Medical Microbiology Prentice Hall International Inc Trang 80-91 168 đại học cần thơ - khoa nông nghiệp giáo trình giảng dạy trực tuyến Đờng 3/2, Tp Cần Th¬ Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814 Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: dminh@ctu.edu.vn, vtanh@ctu.edu.vn Vi sinh đại cơnG Chơng 9: MiƠn dÞch häc Vi sinh hc âải cỉång Chỉång CHỈÅNG IX MIÃÙN DËCH HC **** Miãùn dëch (immune) l kh nàng âãư khạng ca cå thãø âäüng váût v thỉûc váût chäúng lải cạc k sinh gáy bãûnh Miãùn dëch hc (Immunology) l män hc chun nghiãn cỉïu vãư sỉû miãùn dëch ca cå thãø âäüng váût chäúng âäúi lải cạc ngưn gáy bãûnh Âäúi våïi thỉûc váût cọ män hoüc miãùn dëch thæûc váût (plant immunology) chuyãn nghiãn cỉïu vãư khạng hồûc nhiãùm våïi bãûnh ca cáy ch úu l cáy träưng Trong phảm vi chỉång ny, chè baìn âãún miãùn dëch cå thãø âäüng váût Cn miãùn dëch thỉûc váût s âỉåüc âãư cáûp âãún giaùo trỗnh "Bóỷnh cỏy trọửng" I CAẽC LOAI MIN DËCH : Càn cỉï vo cháút ca miãùn dëch m ngỉåìi ta chia miãùn dëch thnh cạc loải sau : Miãùn dëch báøm sinh : Âäúi våïi âäüng váût, miãùn dëch báøm sinh cn âỉåüc xem l miãùn dëch loi Cọ nhỉỵng loi âäüng váût khäng màõc mäüt säú bãûnh ca cạc loi khạc Nhỉ g khäng màõc bãûnh than ca cỉìu, ngỉåìi khäng màõc bãûnh dëch t g, tráu b khäng màõc bãûnh thỉång hn ca ngỉåìi, heo khäng màõc bãûnh säút xút huút ca ngỉåìi d cọ mang virụt gáy bãûnh ny, Miãùn dëch ny kh nàng khäng bë nhiãùm bãûnh ca loi âäúi våïi k sinh gáy bãûnh, chỉï khäng phi khạng thãø Thê dủ : g khäng màõc bãûnh than ca cỉìu l thán nhiãût ca g cao nãn khäng cm nhiãùm våïi bãûnh Nãúu âem g â tiãm vi khøn gáy bãûnh, âỉïng cháûu nỉåïc lảnh (ngám chán g nỉåïc), mäüt thåìi gian láu di, g s màõc bãûnh than Nãúu âem g cháûu nổồùc thỗ dỏửn dỏửn gaỡ seợ khoới bóỷnh (Thỏn nhióỷt ca g l 42oC, cỉìu cọ thán nhiãût l 37oC) Thê nghiãûm ny Pasteur thỉûc hiãûn Miãùn dëch báøm sinh âỉåüc truưn tỉì âåìi ny sang âåìi khạc ca mäüt loi 169 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång Miãùn dëch tảo âỉåüc : Âáy l loải miãùn dëch m cå thãø cọ âỉåüc quạ trỗnh sọỳng cuớa caù thóứ, mióựn dởch naỡy coù thóứ thu âỉåüc mäüt cạch tỉû nhiãn hồûc bàịng cạch nhán tảo a/ Miãùn dëch tảo âỉåüc tỉû nhiãn ch âäüng : Miãùn dëch naìy xuáút hiãûn sau cå thãø tỉû cxhiãún thàõng bãûnh táût Cọ trỉåìng håüp, loải miãùn dëch ny âảt âỉåüc ráút cao, kẹo di sút âåìi ngỉåìi, mäùi ngỉåìi chè màõc mäüt láưn bãûnh bảch háưu, âáûu ma, bải liãût tr em, Cọ trỉåìng håüp loải miãùn dëch ny chè nháút thåìi bãûnh giang mai, lao, cụm b/ Miãùn dëch tảo âỉåüc tỉû nhiãn thủ âäüng : Loải miãùn dëch ny cọ âỉåüc khäng phi cå thãø phn ỉïng têch cỉûc âäúi våïi máưm bãûnh, m cå thãø tr em â nháûn âỉåüc khạng thãø ca mẻ truưn qua hồûc qua sỉỵa, hồûc úu täú tháưn kinh chỉa phạt dủc âáưy â nãn khäng màõc bãûnh Trong sỉỵa mẻ cọ chỉïa nhiãưu loải khạng thãø ca cå thãø ngỉåìi mẻ, nháút l nhỉỵng ngy âáưu sau sanh, nãúu âỉïa tr âỉåüc ni bàịng sỉỵa mẻ s thỉìa hỉåíng cạc khạng thãø ny v êt màõc cạc chỉïng bãûnh m ngỉåìi bãûnh â tiãm ngỉìa Loải miãùn dëch ny chè tảm thåìi c/ Miãùn dëch tảo âỉåüc nhán tảo ch âäüng : Âáy l loải miãùn dëch cọ âỉåüc tiãm ngỉìa phng bãûnh Cạc loải thúc tiãm ngỉìa hay vaccin thỉåìng l vi khøn, hồûc virụt â âỉåüc lm cho úu âi, hồûc cạc loải âäüc täú ca máưm bãûnh âãø láu hay âỉåüc cho tạc dủng våïi cạc tạc nhán họa hc hồûc l hc nãn â úu âi Thê dủ : thúc tiãm ngỉìa bãûnh âáûu ma, lao, thỉång hn, dëch t, dëch hảch, Khi âỉåüc tiãm ngỉìa, cå thãø phi chäúng âäúi våïi máưm bãûnh, trỉåìng håüp ny, máưm bãûnh â âỉåüc lm úu âi räưi nãn khäng â sỉïc gáy hải, v sn xút nhiãưu khạng thãø âàûc hiãûu chäúng lải våïi máưm bãûnh Sỉû tiãút khạng thãø ny s tảo trê nhåï miãùn dëch cå thãø cọ máưm bãûnh cng loải xám nháûp vo, máưm bãûnh s kêch thêch lm cå thãø tảo hng loảt khạng thãø tỉång ỉïng âãø chäúng lải våïi máưm bãûnh Thåìi gian miãùn dëch sau âỉåüc tiãm ngỉìa láu hồûc mau ty theo âäúi 170 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång tỉåüng bãûnh, v ty theo säú láưn tiãm ngỉìa Thê dủ : tiãm ngỉìa bãûnh phong ân gạnh, hiãûu lỉûc ca mi tiãm âáưu tiãn täúi âa l hai thạng (täút nháút l mäüt thạng) cáưn chêch mi thỉï hai Sau âọ, täúi âa l sạu thạng (täút nháút l mäüt thạng) cáưn chêch mi thỉï ba Hiãûu lỉûc ca ba mi thúc tiãm ngỉìa cọ hiãûu lỉûc láu di âãún hai nàm Sau âọ cáưn chêch láûp lải âãø cọ hiãûu lỉûc âãún 10 nàm sau d/ Miãùn dëch tảo âỉåüc nhán tảo thủ âäüng : L loải miãùn dëch tiãm huút â cọ sàơn nhỉỵng khạng thãø chäúng âỉåüc vi khøn gáy bãûnh Nhỉỵng huút ny láúy tỉì âäüng váût â qua miãùn dëch ch âäüng Tênh cháút miãùn dëch åí âáy xuáút hiãûn ráút nhanh, sau tiãm, nhỉng chè täưn tải mäüt thåìi gian ráút ngừn ỏy laỡ mọỹt hỗnh thổùc tióỳp vióỷn caùc khaùng thãø âãø cå thãø vỉåüt qua cån bãûnh âang honh hnh Thê dủ : tiãm huút chäúng nc ràõn sau bë ràõn càõn Huút ny láúy tỉì ngỉûa â âỉåüc tiãm nc ràõn pha long, nhiãưu âåüt, nãn huút cọ sàơn khạng thãø chäúng âỉåüc noüc ràõn II CAÏC CÅ CHÃÚ MIÃÙN DËCH TRONG CÅ THÃØ ÂÄÜNG VÁÛT : Miãùn dëch caïc tãú bo âàûc biãût : a/ Da lnh v niãm mảc laỡ tỏỳm bỗnh phong ngn caớn vi khuỏứn, hồn nổợa cn tiãút mäüt säú cháút mäư häi, cháút nhåìn hồûc men lizäzim cọ tạc dủng tiãu diãût mäüt säú loi vi khøn b/ Cạc bảch cáưu hãû bảch huút cọ kh nàng thỉûc bo cạc vi sinh váût lả cå thãø Trong cå thãø cọ hai nhọm bảch cáưu : - Bảch cáưu bẹ hay cn gi l thỉûc bo bẹ (microphage) l nhỉỵng bảch cáưu âa nhán trung v lỉu âäüng mạu Khi bë nhiãùm trng v gáy viãm, säú lỉåüng bảch cáưu bẹ tàng ráút nhanh, chụng xun qua vạch mảch mạu, lan trn vo äø viãm âãø thu nhàût v tiãu diãût vi khuáøn (Do âoï bë viãm ruäüt thỉìa, bãûnh viãûn thỉåìng thỉí mạu âãø âãúm lỉåüng bảch cáưu mạu, xem mäüt úu täú cháøn âoạn bãûnh) - Bảch cáưu låïn hay thỉûc bo låïn (macrophage) l nhỉỵng tãú bo låïn, âån nhán, cäú âënh (nhỉ tãú bo ty, lạch, hảch bảch huút, cạc tãú bo nọỹi bỗ maỷch maùu ) hoỷc coù thóứ di chuyóứn (nhỉ tãú bo limphä, tãú bo ca mä liãn kãút) Chụng hoảt âäüng cháûm chảp, nhỉng cọ kh nàng tiãu diãût khäng nhỉỵng vi khøn m cn c nhỉỵng mnh tãú bo låïn cạc bảch cáưu bẹ â chãút hồûc cạc tãú bo bë thoại họa Miãùn dëch khäng âàûc hiãûu dëch thãø : 171 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång Trong huút ca âäüng váût v ca ngỉåìi bao giåì cng cọ sàơn cạc úu täú khạng vi khøn khäng âàûc hiãûu, cọ tạc dủng âäúi våïi mi loi vi khøn Cạc cháút ny gi l khạng thãø khäng âàûc hiãûu v gäưm cọ : a/ Präpecâin (Properdine) hay phoìng vãû täú Pillemer Pillemer (1954) phạt hiãûn tỉì huút âäüng váût cọ vụ Präpecâin l mäüt ågläbulin chỉïa cháút bẹo, hydrat carbon v phätpho, chiãúm 0,03% cháút âảm ca huút Präpecâin bë nhiãût âäü 56oC 30 phạ hy Präpecâin giỉỵ vai tr quan trng miãùn dëch tỉû nhiãn Präpecâin kãút håüp våïi bäø thãø vaì Mg++ thaình hãû präpecâin, v s cọ tạc dủng tiãu diãût vi khøn b/ Bãtalyzin : Coìn goüi laì dung khuáøn täú bãta (), Peterson (1939) tỗm thỏỳy huyóỳt õọỹng váût Nọ cọ bn cháút l prätãin, giỉỵ chỉïc nàng diãût vi khuáøn Gram + c/ Bäø thãø hay alpha-lyzin : Cọ huút cạc loi âäüng váût, cọ cỏỳu taỷo tổỡ glọbulin vaỡ muxin Rỏỳt keùm bóửn vỗ nhiãût v dãù bë họa cháút phạ hy Giỉỵ âỉåüc hoảt - ngy åí - 10oC Nãúu âỉåüc âäng lảnh cọ thãø giỉỵ âỉåüc láu hån Bäø thãø gäưm cọ thnh pháưn gi l C'1 , C'2 , C'3 vaì C'4 Bäø thãø chè cọ hoảt diãût khøn kãút håüp våïi khạng thãø hồûc våïi propecâin Khi tạc âäüng lãn vi khøn Gram -, bäø thãø phi kãút håüp våïi propecâin v Mg++ thnh hãû propecâin Bäø thãø tham gia vo phn ỉïng thỉûc bo v tàng cỉåìng hoảt âäüng ca cạc äpsänin Miãùn dëch âàûc hiãûu khaïng thãø : Khi cå thãø ca ngỉåìi hồûc âäüng váût bë mäüt váût lả xám nháûp, cå thãø cọ kh nàng tảo cháút lm vä hiãûu họa váût lả ny Váût lả âỉåüc gi l khạng ngun (antigen) v cháút cå thãø tảo âãø chäúng lải khạng ngun âỉåüc gi l khạng thãø (antibody) a/ Khạng ngun ; Thỉåìng l cháút trng håüp sinh hc cao phán tỉí mang thäng tin di truưn lả âäúi våïi cå thãø, thê dủ cạc loải protein lai, cạc cháút âäüc thỉûc váût, cạc cháút âäüc âäüng váût, vi khøn, virụt, cạc phán tỉí låïn v cạc cå quan ca tãú bo (nhiãùm sàõc thãø, ribäxäm ), Khäng phi báút k mäüt váût lả no cng l khạng ngun Khạng ngun l váût lả cọ mang hai âàûc : lả hay nọi 172 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång khạc hån, kêch thêch gáy miãùn nhiãùm cho cå thãø (immunogenicity) v âàûc trỉng tỉïc l cọ kh nàng phn ỉïng âàûc hiãûu våïi khạng thãø tỉång ỉïng Mäüt cháút l khạng ngun luän luän coï hai âàûc trãn Trong cå thãø cọ nhỉỵng cháút cọ kh nàng phn ỉïng âàûc hiãûu våïi khạng thãø tỉång ỉïng sàơn cọ nhỉng khäng cọ kh nàng kêch thêch tảo khạng thãø, cháút ny gi l hapten Nghiãn cỉïu k cạc khạng ngun, lả v âàûc trỉng ca chụng âỉåüc qui âënh båíi hai thnh pháưn ch úu : håüp cháút cao phán tỉí mang khạng ngun v nhỉỵng "âiãøm quút âënh" xạc âënh âàûc hiãûu ca chụng Mäüt vi khøn cọ thãø cọ ráút nhiãưu khạng ngun, âọ khạng ngun O (khạng ngun bao bc quanh bãư màût ca cå thãø) v khạng ngun H (khạng ngun chiãn mao) l âạng lỉu hån c a/ Khạng thãø (antibody, anticorps) : Khạng thãø l nhỉỵng cháút protein âàûc hiãûu âỉåüc tảo mạu âäüng váût cọ khạng ngun xám nháûp vo cå thãø Khạng thãø liãn kãút âàûc hiãûu våïi khạng ngun v lm cho khạng ngun máút tạc dủng Khạng thãø l mäüt thnh pháưn ca huút cọ bn cháút l globulin, nhỉng khạc våïi globulin thỉåìng åí chäù cọ phn ỉïng âàûc trổng vồùi khaùng nguyón tổồng ổùng, vỗ vỏỷy coỡn goỹi khạng thãø l globulin miãùn dëch (immunoglobulin) Cọ hai nhọm khạng thãø : β - gläbulin l loải khạng thãø khạng âäüc täú v γ globulin l khạng thãø khạng vi khøn, virụt Globulin miãùn dëch cọ loải v âỉåüc k hiãûu l IgG (viãút tàõt ca chỉỵ immunoglobulin G) hay laì γG; IgA hay laì γA; IgM hay laì γM; IgD hay laì γD; IgE hay laì γE Khạng thãø cọ trng lỉåüng ráút låïn, låïn hån 160.000 Khạ bãưn våïi lảnh v khä, nhỉng dãø bë nhiãût phạ hy (bë hng åí 70oC) v bë cạc loải men pepxin, papain phán gii Trong nghiãn cỉïu phán chia chùi khạng thãø, Porter v Adelman (1959) â tạch khạng thãø γ - globulin lm ba pháưn, âọ hai pháưn, mäùi pháưn chỉïa mäüt âiãøm hoảt âäüng ca khạng thãø v mäüt pháưn khäng cọ âiãøm hoảt âäüng Ngy nay, tải Liãn Xä, cạc nh bạc hc â tạch âỉåüc tỉì mäùi pháưn trãn lm ba phán tỉí nh hån v chn cạc phán tỉí hoảt âäüng ca khạng thãø Kãút qu ny cọ yï nghéa ráút låïn y hoüc ngaìy 173 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång c/ Cå chãú hỗnh thaỡnh khaùng thóứ : Coù rỏỳt nhióửu truyóửn thuyóỳt giaới thờch vóử cồ chóỳ hỗnh thaỡnh khaùng thóứ, âọ thuút chn lc "clän" ca Burnet (1959) â âỉåüc giaới thổồớng Nobel vaỡo nm 1961 Theo Burnet thỗ nguọửn thäng tin ca táút c cạc loải khạng thãø â sàơn cọ cạc dng (clän) tãú bo lm nhiãûm vủ sinh khạng thãø khäng hoảt âäüng Âãún khạng ngun xám nháûp, khạng ngun kêch thêch lm ngàn cn gen ỉïc chãú, âọ gen sinh khạng thãø hoảt õọỹng vaỡ sinh khaùng thóứ Theo tờnh toaùn thỗ cå thãø chụng ta cọ thãø cọ âãún 106 loải khạng thãø khạc nhau, v no bë kêch thờch thỗ caùc loaỷi khaùng thóứ naỡy seợ õổồỹc sinh d/ Phn ỉïng giỉỵa khạng ngun v khạng thãø : ÅÍ mäùi khạng thãø cọ hai âiãøm hoảt âäüng cọ kh nàng gàõn våïi cạc âiãøm quút âënh trãn khạng ngun Nhỉ váûy mäùi khạng thãø cọ kh nàng gàõn våïi hai khạng ngun V ngỉåüc lải, mäùi khạng ngun cọ thãø bë gàõn nhiãưu khạng thãø Do âọ, mäüt dëch thãø chỉïa khạng ngun, nãúu ta cho khaùng thóứ vaỡo thỗ khaùng thóứ seợ gừn vồùi khaùng ngun thnh mäüt phỉïc cháút khạng thãø khạng ngun Ty theo t lãû giỉỵa khạng thãø v khạng ngun chỉïa dëch thãø, phỉïc cháút khạng thãø - khạng ngun coù daỷng hỗnh lổồùi hoỷc hỗnh daỷng khaùc (hỗnh 9.1) Sỉû kãút håüp giỉỵa khạng ngun v khạng thãø khäng phi phn ỉïng họa hc m nhåì cạc lỉûc l họa lỉûc hụt phán tỉí, lỉûc hụt ténh âiãûn giỉỵa cạc nhọm chỉïc nàng tỉång ỉïng, lỉûc näúi giỉỵa cạc cáưu H Do âọ tỉì phỉïc cháút khạng thãø-khạng ngun ngỉåìi ta cọ thãø tạch v thu nháûn lải khạng thãø v khạng ngun tinh khiãút Cọ nàm cạch phn ỉïng giỉỵa khạng thãø v khạng ngun : - Phn ỉïng ngỉng kãút (agglutination reaction) l phn ỉïng lm âäng tủ, kãút dênh cạc vi sinh váût gáy bãûnh nhåì huút miãùn dëch, khạng huút (antiserum) Trong khạng huút cọ chỉïa khạng thãø tỉång ỉïng våïi vi sinh váût áúy Trỉåìng håüp ny khạng thãø gi l ngỉng kãút täú (agglutinin), cn khạng ngun gi l ngỉng kãút ngun (agglutinogen) - Phn ỉïng làõng càûn (precipitin reaction) l phn ỉïng lm kãút ta cạc khạng ngun åí dảng tan dung dëch dỉåïi tạc dủng ca khạng huút Phn ỉïng ny lm âủc dëch thãø Trỉåìng håüp ny khạng thãø âỉåüc gi l làõng càûn täú (precipitin) Cn khạng ngun gi l làõng càûn ngun (precipitinogen) 174 Vi sinh hc âải cỉång Chổồng Hỗnh 9.1: Giaớ thuyóỳt vóử sổỷ kóỳt hồỹp giổợa khaùng thóứ vaỡ khaùng nguyón Ba hỗnh trón (A, B, C) : Phaớn ổùng ngổng kóỳt Hai hỗnh dổồùi (D v E): Phn ỉïng làõng càûn ( Kt = khạng thãø; Kn = khạng ngun) - Phn ỉïng dung gii l loải phn ỉïng ca khạng thãø (gi l dung gii täú) cọ kh nàng lm tan vi sinh váût Phn ỉïng ny xy cng r thãm nãúu cọ thãm bäø thãø - Phn ỉïng trung âäüc täú : khạng âäüc täú âỉåüc tảo cå thãø bë nhiãùm nhỉỵng loải âäüc täú vi sinh váût tiãút Phn ỉïng lm trung âäüc täú nãn âäüc täú máút hoảt Ngỉåìi ta dng huút khạng âäüc täú âãø chỉỵa cạc bãûnh cọ âäüc täú - Phn ỉïng kãút håüp våïi bäø thãø : mäüt säú trỉåìng håüp, khạng ngun v khạng thãø tỉång ỉïng phi kãút håüp våïi bäø thãø måïi cọ thãø phn ỉïng våïi Thê dủ : nãúu cho häưng cáưu cỉìu v huút khạng häưng cáưu cổỡu, coù bọứ thóứ phaớn ổùng vồùi thỗ họửng cáưu cỉìu bë våỵ Nhỉng nãúu âem huút khạng häưng cáưu cỉìu xỉí l våïi nhiãût âäü 56oC 30 phuùt õóứ huớy boớ bọứ thóứ, thỗ nóỳu cho häưng cáưu cỉìu vo khạng huút ny, häưng cáưu váùn khäng bë våỵ 175 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång III ỈÏNG DỦNG MIÃÙN DËCH HC TRONG ÂÅÌI SÄÚNG: Khạng huút trë bãûnh v vaccin ngỉìa bãûnh: Ngy nay, ngnh y khoa ỉïng dủng ráút nhiãưu cạc kiãún thỉïc vãư miãùn dëch hc viãûc ngỉìa v trë cạc bãûnh cho ngỉåìi v gia sục a) Khạng huút trë bãûnh: Pasteur l ngỉåìi âáưu tiãn trãn thãú giåïi â sỉí dủng khạng huút âãø trë bãûnh dải cho ngỉåìi bë chọ dải càõn Âãún viãûc sỉí dủng khạng huút âãø trë bãûnh cho ngỉåìi â thnh thäng dủng Ngy nay, cọ nhiãưu cå såíỵ chãú nhiãưu loải khạng huút chäúng lải cạc máưm bãûnh âãø dng lm thúc trë cạc bãûnh náưy Âãø chãú khạng huút thanh, ngỉåìi ta dng vi sinh váût gáy bãûnh (vi khuáøn, vi ruït, ) hồûc cháút âäüc (nc ràõn, ) lm khạng ngun Cạc khạng ngun náưy cọ thãư l vi sinh váût cn säúng, hồûc â âỉåüc lm cho úu âi hồûc â bë giãút chãút hồûc cọ thãø chè láúy mäüt bäü pháûn trãn cå thãø ca vi sinh váût cọ khạng ngun Trỉåìng håüp l cháút âäüc, thỉåìng phi pha long cháút âäüc náưy åí näưng âäü khäng gáy hải cho âäüng váût nhỉng váùn giỉỵ âỉåüc âàûc khạng ngun Cạc khạng ngun âỉåüc tiãm vo cå thãø mäüt õọỹng vỏỷt, thổồỡng duỡng ngổỷa khoớe maỷnh, vỗ ngổỷa cho nhiãưu mạu v tỉì âọ cọ thãø láúy âỉåüc nhiãưu khạng huút Trong trỉåìng håüp chè cáưn lỉåüng khạng ngun nh âãø nghiãn cỉïu, cọ thãø sỉí dủng th hồûc chüt, b âãø sn xút khạng huút Sau nhiãưu mi tiãm khạng ngun, thỉåìng tỉì âãún mi tiãm, cå thãø ca váût s sn sinh nhiãưu khạng thãø huút ca mạu ca chụng Sau âọ, trêch láúy mạu ca váût, âãø n cho mạu âäng lải, chàõt láúy huút Trong huút ny cọ chỉïa ráút nhiãưu khạng thãø chäúng lải loải khạng ngun m chụng ta mong mún Sau xỉí l, huút náưy thnh khạng huút dng âãø trë bãûnh tỉång ỉïng Chụng ta thỉåìng gàûp cạc trỉåìng håüp sỉí dủng khạng huút âãø trë bãûnh cho ngỉåìi sau: - tiãm khạng huút chäúng bãûnh dải trỉåìng håüp bë chọ càõn - tiãm khaïng huyãút chäúng noüc ràõn bë ràõn càõn - tiãm khaïng huyãút chäúng bãûnh uäún vạn bë vãút thỉång mnh kim loải bë rè sẹt Trong huút ca âäüng váût, ngoi khạng thãø ra, cn cọ ráút nhiãưu cháút khạc Cạc cháút náưy pháưn låïn cọ bn cháút l prätãin nãn dãø tråí thnh khạng ngun âäúi våïi cå thãø ca ngỉåìi âỉåüc tiãm vo Cọ nhiãưu trỉåìng håüp, khạng huút sau 176 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång âỉåüc tiãm vo cå thãø ngỉåìi, mäüt prätãin no âọ khạng huút tråí thnh khạng ngun v hãû miãùn dëch ca ngỉåìi áúy s phn ỉïng chäúng âäúi våïi khạng ngun áúy mäüt cạch mnh liãût, cọ thãø âỉa âãún tỉí vong (thỉåìng gi l bë säúc thúc) Do âọ, hiãûn pháưn låïn khạng huút dng trë bãûnh cho ngỉåìi âỉåüc tinh lc k hån, chè chn v giỉỵ lải khạng thãø, tháûm chê cn càõt khạng thãø nhiãưu âoản ngàõn v chè giỉỵ lải cạc âoản ngàõn cọ hoảt khạng thãø Nhåì âọ ngy cạc loải thúc trë bãûnh l khạng thãø cng ngy cng an ton cho ngỉåìi sỉí dủng hån b) Vaccin ngỉìa bãûnh: Bãn cảnh viãûc sỉí dủng khạng huút âãø trë bãûnh, loi ngỉåìi cn sỉí dủng cạc khạng ngun tiãm vo cå thãø ca ngỉåìi hồûc gia sục âãø giụp cho cå thãø sn sinh khạng thãø Khạng thãø náưy cọ thỉåìng trỉûc mạu, bở nhióựm phaới mỏửm bóỷnh tổồng ổùng thỗ khaùng thãø náưy phn ỉïng v âënh giỉỵ máưm bãûnh lải, lm cho máưm bãûnh khäng hoảt âäüng âỉåüc, räưi sau âọ bë cạc loải bảch cáưu tiãu diãût âi Nhåì tạc dủng náưy giụp cå thãø bãûnh Âáy l phn ỉïng khạng bãûnh thủ âäüng nhán tảo Viãûc tiãm khạng thãø âãø tảo khạng bãûnh náưy âỉåüc gi l tiãm vaccin ngỉìa bãûnh Ngy â cọ ráút nhiãưu loải vaccin ngỉìa bãûnh âỉåüc sỉí dủng trãn thãú giåïi Pháưn låïn vaccin l vi sinh váût, hồûc cn säúng nhỉng â âỉåüc lm cho úu âi, hồûc â âỉåüc lm cho chãút âi âãø khäng cn kh nàng gáy bãûnh nhỉng váùn giỉỵ âỉåüc âàûc khạng ngun Khi sỉí dủng, ty loải bãûnh, chụng ta cọ thãø hồûc chè cáưn nh lãn niãm mảc åí mi hồûc hng, hồûc phi tiãm vo dỉåïi da hồûc tiãm vo bàõp thët Thäng thỉåìng phi tiãm láûp lải nhiãøu láưn âãø nhàõc lải, giụp cå thãø sn sinh thãm khạng thãø khạng thãø c â bë gim Thê dủ chng ngỉìa bãûnh cho tr em bàịng cạch cho cạc em úng vaccin Chng ngỉìa bãûnh âáûu ma bàịng cạch tảo vãút thỉång åí da v bäi vaccin vo Tiãm ngỉía bãûnh t bàịng cạch tiãm vaccin dỉåïi da Tiãm ngỉìa bãûnh dải cho chọ, mo bàịng cạch tiãm vo bàõp thët, vv Ỉïng dủng cháưn âoạn bãûnh (thỉí nghiãûm ELISA): ÅÍ âäüng váût vaỡ caớ thổỷc vỏỷt, mừc bóỷnh thỗ cồ thãø coï mang vi sinh váût gáy bãûnh Coï thãø sỉí dủng khạng huút tỉång ỉïng âãø phạt hiãûn bãûnh náưy, c trỉåìng håüp cn âang thåìi k bãûnh (tỉïc máưm bãûnh âang phạt triãøn cå thãø nhỉng chỉa cọ triãûu chỉïng bãûnh thãø hiãûn bãn ngoi) 177 Vi sinh hc âải cỉång Chỉång Trỉåïc kia, loi ngỉåìi sn xút khạng huút mäüt cạch âån gin â kãư åí trãn v dng khạng huút âãø thỉí nghiãûm vồùi maùu hỏửu tỗm xem maùu coù vi sinh váût tỉång ỉïng khäng Tuy nhiãn, cạc thỉí nghiãûm náưy coù õọỹ chờnh xaùc khọng cao vỗ caùc lyù sau: - Bn thán khạng huút sn xút theo cạch âån gin trãn cọ chỉïa ráút nhiãưu loải khạng thãø chỉï khäng chè cọ mäüt loải khạng thãø m ta taỷo où laỡ quaù trỗnh sọỳng váût m ta dng âãø tảo khạng huút cọ thãø bë nhiãùm ráút nhiãưu váût lả cọ kh nàng l khạng ngun Do âọ mạu ca cọ vä säú khạng thãø Khi ta dng khạng huyóỳt loaỷi nỏửy õóứ xeùt nghióỷm thỗ coù thóứ cọ trỉåìng håüp ngáùu nhiãn mạu ca ngỉåìi âỉåüc xẹt nghiãûm lải cọ váût lả tỉång ỉïng Tỉì âọ kãút qu âảt âỉåüc l dỉång tênh, nhỉng thỉûc sỉû mạu ngỉåìi áúy khäng cọ máưm bãûnh mún tỗm - Phaớn ổùng theo lọỳi cuớ nỏửy õoỡi hoới mạu ngỉåìi xẹt nghiãûm phi cọ â lỉåüng máưm bãûnh nháút âënh måïi cho phn ỉïng dỉång Trỉåìng håüp ngỉåìi â nhiãùm bãûnh nhỉng máût säú máưm bãûnh coỡn ờt thỗ xeùt nghióỷm khọng phaùt hióỷn õổồỹc bóỷnh Âãø trạnh cạc báút tiãûn trãn, ngy nhán loải ạp dủng biãûn phạp xẹt nghiãûm ELISA (enzyme linked imunosorbant assay) tỉïc xẹt nghiãûm bàịng phn ỉïng giỉỵa khạng ngun - khạng thãø v dng enzym âạnh dáúu âãø thãø hiãûn bàịng sỉû thay âäøi mu Ngun tàõc ca phổồng phaùp ELISA õổồỹc mọ taớ hỗnh 9.2 Phổồng phạp ELISA cọ nhỉỵng âàûc âiãøm sau: - sỉí dủng khạng thãø âån dng (monoclonal antibody) âỉåüc sn xút våïi cäng nghãû sinh hc phng thê nghiãûm Do âọ khạng huút náưy khäng bë láùn tảp våïi cạc loải khạng thãø khạc, nhåì âọ kãút qu xẹt nghiãûm cọ mỉïc âäü chênh xạc ráút cao - sỉí dủng enzym âạnh dáúu v dng mạy âc nãn cọ thãø phạt hiãûn âỉåüc máưm bãûnh c trỉåìng håüp máưm bãûnh hiãûn diãûn våïi lỉåüng ráút nh Nhåì mỉïc âäü chênh xạc cao, nãn ngy nay, phỉång phạp ELISA âỉåüc sỉí dủng räüng ri khàõp thãú giåïi âãø cháøn âoạn bãûnh cho ngỉåìi, gia sục v c cho cáy träưng 178 Vi sinh hoỹc õaỷi cổồng Chổồng Hỗnh 9.2: Så âäư mä t ngun tàõc ca phỉång phạp ELISA Ti liãûu âc thãm : Anatäli Såvaxå, 1978 Vỉång qúc miãùn dëch âạng gåìm Máût m sỉû säúng Trang 32-43 (taìi liãûu dëch Viãût vàn) Brok, T.D, 1974 Biology of microorgannism Davis, B.O vaì cäüng Microbiology and immunology taïc viãn, 1969 Principles of Frobisher, M.,1968 Fundamental of Microbiology W B Saunder Co Trang 303351 Nguùn Thnh Âảt, 1979 Vi sinh hc âải cỉång Trang 294-308 179 ... hc, sinh l hc, sinh họa hc, di truưn hc ca vi sinh váût Vãư màût ỉïng dủng ngnh vi sinh hc gäưm cọ cạc chun ngnh : vi sinh hc cäng nghiãûp, vi sinh hoüc thæûc pháøm, vi sinh hoüc y hoüc, vi sinh. .. (plantpathology), vi sinh váût âáút, vi sinh hoüc næåïc, vi sinh hc khäng khê, vi sinh hc dáưu v ngy cn thãm vi sinh hc ngoi trại âáút (exomicrobiology) II SÅ LỈÅÜC LËCH SỈÍ PHẠT TRIÃØN NGNH VI SINH HC... dminh@ctu.edu.vn, vtanh@ctu.edu.vn Vi sinh đại cơnG Chơng 4: Phân loại tổng quát vi sinh vật Vi sinh hoỹc âải cỉång Chỉång CHỈÅNG IV PHÁN LOẢI TÄØNG QUẠT VI SINH VÁÛT **** Trỉåïc ngnh vi sinh váût âỉåüc nghiãn