Tính cấp thiết của đề tài
Dân chủ là một khái niệm phong phú và đa dạng, bao gồm nhiều loại và thuyết khác nhau như dân chủ chủ nô, dân chủ tư sản, và dân chủ xã hội chủ nghĩa Mỗi loại dân chủ mang những nội hàm và sắc thái riêng, nhưng giai cấp tư sản thường xuyên xuyên tạc và phê phán chủ nghĩa xã hội, dẫn đến sự ngộ nhận trong xã hội, đặc biệt khi chủ nghĩa xã hội thực tiễn đang gặp khủng hoảng Do đó, việc làm sáng tỏ quan niệm Mác-xít về dân chủ và khẳng định giá trị của dân chủ xã hội chủ nghĩa là cần thiết, không chỉ để định hướng nhận thức mà còn để khơi dậy hành động dân chủ nhằm đạt được các mục tiêu mà Đảng đã đề ra.
Dân chủ không tồn tại trước Nhà nước mà là sản phẩm lịch sử, gắn liền với quan hệ giai cấp và đấu tranh giải phóng dân tộc Mặc dù không phải Nhà nước nào cũng dân chủ, nhưng mọi hình thức dân chủ đều liên quan đến một chế độ Nhà nước nhất định Karmar khẳng định chế độ dân chủ là bản chất của mọi Nhà nước, trong khi Lênin coi dân chủ là hình thái của Nhà nước Các tài liệu lịch sử, như những ghi chép của Aristote và các bằng chứng từ thời kỳ Hy Lạp cổ đại, cho thấy dân chủ xuất hiện trong bối cảnh đã có Nhà nước Do đó, dân chủ được hiểu là mối quan hệ giữa cộng đồng và Nhà nước.
Ngay từ thời cổ đại trong ngôn ngữ Hy Lạp cổ đã xuất hiện khái niệm
“Demokratia” là từ ghép được cấu thành từ hai từ gốc trong đó Demos là “nhân dân”
Kratos có nghĩa là “sức mạnh” hay “quyền lực”, và dân chủ được hiểu là quyền lực của nhân dân Karl Marx khẳng định rằng dân chủ trong tiếng Đức nghĩa là chính quyền của nhân dân, trong đó nhân dân là chủ thể đích thực của Nhà nước Tuy nhiên, qua các thời kỳ lịch sử, đặc biệt trong xã hội có giai cấp, dân chủ đã bị chi phối bởi quan điểm và thái độ chính trị của giai cấp cầm quyền, trở thành hình thức chính quyền của một giai cấp thống trị Lịch sử cho thấy khi Nhà nước xuất hiện, xã hội phân chia thành hai bộ phận đối lập: một thiểu số nắm quyền và một đa số bị thống trị Thiểu số cầm quyền nhân danh cộng đồng thiết lập pháp luật và thao túng quyền lực, tước đoạt quyền làm chủ của nhân dân Do đó, dân chủ được hiểu là hình thức Nhà nước trong đó quyền lực pháp lý thuộc về nhân dân, với mọi công dân bình đẳng trước pháp luật và có quyền tham gia vào công việc Nhà nước theo nguyên tắc thiểu số phục tùng đa số.
Dân chủ XHCN xuất hiện như một tất yếu lịch sử, thay thế cho nền dân chủ tư sản Đây là hình thức chính trị phổ biến của nhà nước XHCN, thể hiện bản chất đặc trưng của chủ nghĩa xã hội Dân chủ XHCN không chỉ là quy luật hình thành mà còn là quá trình tự hoàn thiện của hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa.
Sự ra đời của nhà nước XHCN là công cụ của chuyên chính vô sản, nhằm chống lại các giai cấp bóc lột và bảo vệ lợi ích thiết thân của quần chúng nhân dân Điều này đánh dấu sự xuất hiện của một kiểu dân chủ mới, phục vụ cho đại đa số nhân dân lao động trong quá trình xây dựng xã hội mới.
Nền dân chủ xã hội chủ nghĩa (XHCN) lần đầu tiên xuất hiện sau thắng lợi của Cách mạng XHCN Tháng Mười Nga, đánh dấu sự khởi đầu của một thời đại và chế độ xã hội mới Cách mạng Tháng Mười Nga không chỉ thay đổi cấu trúc xã hội mà còn tạo ra một nền dân chủ mới trong lịch sử.
Nền dân chủ không chỉ thừa nhận quyền và tự do của công dân mà còn tạo điều kiện kinh tế - xã hội cho việc thực hiện những quyền đó Nhân dân lao động, từ vị trí bị áp bức và bóc lột, đã trở thành những người làm chủ, có khả năng tham gia quản lý nhà nước và xã hội Việc thiết lập chính quyền kiểu mới, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, là tiền đề cho sự hình thành nền dân chủ XHCN, một hình thức dân chủ mới, khác biệt với dân chủ tư sản CNXH và nền dân chủ XHCN là kết quả tự nhiên của sự phát triển lịch sử, thay thế chủ nghĩa tư bản nhờ vào tính chất cao hơn và khả năng khắc phục những hạn chế mà dân chủ tư sản không thể giải quyết Dân chủ XHCN phát triển cùng với quá trình xây dựng CNXH, từ dân chủ hạn chế đến dân chủ hoàn thiện, từ hình thức đến nội dung thực chất, mỗi bước tiến của CNXH là một bước phát triển của nền dân chủ XHCN.
Xuất phát từ thực tế trên, nhóm đã chọn đề tài: “Dân chủ xã hội chủ nghĩa.
Thực trạng và giải pháp phát huy nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, đảm bào quyền làm chủ của nhân dân ở Việt Nam hiện nay” để nghiên cứu
Mục tiên nghiên cứu
Thứ nhất, làm rõ lý luận cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin về dân chủ và dân chủ xã hội chủ nghĩa.
Thứ hai, đánh giá thực trạng phát huy nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân ở Việt Nam thời gian qua.
Thứ ba, đề xuất giải pháp phát huy nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân ở Việt Nam thời gian tới.
Phương pháp nghiên cứu
Đề tài áp dụng phương pháp nghiên cứu của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau Trong đó, các phương pháp chính bao gồm: thu thập số liệu, phân tích và tổng hợp, cùng với phương pháp lịch sử - logic.
Kết cấu đề tài
Dân chủ và sự ra đời, phát triển của dân chủ
1.1.1 Quan niệm về dân chủ
Các nhà tư tưởng Hy Lạp cổ đại đã sử dụng thuật ngữ “demoskratos” để diễn đạt khái niệm dân chủ, trong đó “demos” có nghĩa là nhân dân và “kratos” thể hiện hành động cai trị.
Dân chủ được định nghĩa là sự cai trị của nhân dân, và theo các nhà chính trị, khái niệm này được rút gọn thành quyền lực của nhân dân, tức là quyền lực thuộc về nhân dân.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin dân chủ có một số nội dung cơ bản sau đây:
Dân chủ là quyền lực của nhân dân, nơi nhân dân giữ vai trò chủ nhân của nhà nước Bộ máy nhà nước cần phục vụ lợi ích của nhân dân và xã hội.
Dân chủ, trên phương diện chế độ xã hội và chính trị, được xem là một hình thức nhà nước, thể hiện qua chính thể dân chủ Đây là một phạm trù lịch sử, phát triển song hành với sự hình thành của nhà nước và sẽ biến mất khi nhà nước không còn tồn tại.
Vào thứ ba, dân chủ được coi là một nguyên tắc quan trọng trong tổ chức và quản lý xã hội, được gọi là nguyên tắc dân chủ Nguyên tắc này kết hợp với nguyên tắc tập trung, tạo nên nguyên tắc tập trung dân chủ, góp phần vào việc tổ chức và quản lý xã hội hiệu quả.
Trên cơ sở của chủ nghĩa Mác - Lênin và điều kiện cụ thể của Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã phát triển dân chủ theo hướng:
Dân chủ là một giá trị nhân loại chung, thể hiện quyền làm chủ của nhân dân Khi xem xét dân chủ như một giá trị xã hội toàn cầu, nó khẳng định rằng dân là chủ và nhân dân là những người nắm quyền.
Người nói: “Nước ta là nước dân chủ, địa vị cao nhất là dân, vì dân là chủ” 1
1 Hồ Chí Minh (2011) Toàn tập, tập 9 Hà Nội: NXB Chính trị quốc gia, tr.382.
Dân chủ là một thể chế chính trị và chế độ xã hội, trong đó nhân dân giữ vai trò chủ đạo, còn Chính phủ là người phục vụ trung thành cho lợi ích của nhân dân.
Trong một xã hội cộng sản nguyên thủy, sự dân chủ được thể hiện qua việc tất cả những người không tàn tật tham gia vào việc tìm kiếm thức ăn, với mọi sản phẩm từ săn bắn và hái lượm được chia sẻ công bằng Không tồn tại tài sản riêng tư, chỉ có tài sản cá nhân như quần áo và vật dụng cá nhân Điều này cho thấy sự phân chia công bằng và không tư lợi, với tất cả lợi ích được phân phối đồng đều cho mọi thành viên trong cộng đồng.
1.1.2 Sự ra đời và phát triển của dân chủ
Trong chế độ cộng sản nguyên thủy đã xuất hiện dân chủ Ph Ăngghen gọi là
Dân chủ nguyên thủy, hay còn gọi là “dân chủ quân sự”, đặc trưng bởi việc nhân dân bầu ra thủ lĩnh quân sự thông qua “Đại hội nhân dân” Tại “Đại hội nhân dân”, mọi người đều có quyền phát biểu và tham gia quyết định bằng cách giơ tay hoặc hoan hô Tại đây, “Đại hội nhân dân” và nhân dân thực sự nắm giữ quyền lực, thể hiện bản chất của dân chủ.
Khi lực lượng sản xuất phát triển, chế độ tư hữu xuất hiện, dẫn đến sự bất bình đẳng và phân chia giai cấp, từ đó hình thành nền dân chủ chủ nô Nền dân chủ này phản ánh sự tác động của các yếu tố kinh tế và xã hội trong bối cảnh phát triển của xã hội.
2 Hồ Chí Minh (2011) Toàn tập, tập 10 Hà Nội: NXB Chính trị quốc gia, tr.572.
Hình 1.1 minh họa sơ khai của xã hội loài người, nơi mọi người cùng chia sẻ thành quả Trong xã hội này, nhà nước được tổ chức với sự tham gia bầu cử của công dân, nhưng chỉ một bộ phận nhỏ, bao gồm tăng lữ, thương gia và một số trí thức, được coi là công dân tự do Phần lớn còn lại là "nô lệ", không có quyền tham gia vào công việc nhà nước Do đó, dân chủ trong xã hội này thực chất chỉ phục vụ cho thiểu số.
Chế độ chiếm hữu nô lệ đã sụp đổ, dẫn đến một thời kỳ đen tối khi nhà nước chuyên chế phong kiến thống trị xã hội Trong giai đoạn này, sự thống trị của các giai cấp được bao bọc bởi những tín ngưỡng siêu nhiên, khiến người dân cảm thấy việc tuân thủ ý chí của giai cấp thống trị là nghĩa vụ thiêng liêng trước sức mạnh của đấng tối cao Do đó, ý thức về dân chủ và cuộc đấu tranh giành quyền làm chủ của người dân không có sự phát triển đáng kể.
Cuối thế kỷ XIV - đầu thế kỷ XV, giai cấp tư sản với tư tưởng tiến bộ về tự do, công bằng, dân chủ đã mở đường cho nền dân chủ tư sản ra đời Chủ nghĩa Mác-Lênin nhấn mạnh rằng sự xuất hiện của dân chủ tư sản là bước tiến lớn của nhân loại, mang lại giá trị về quyền tự do, bình đẳng và dân chủ Tuy nhiên, nền dân chủ này, được xây dựng trên cơ sở chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, thực chất chỉ phục vụ cho thiểu số nắm giữ tư liệu sản xuất, không đáp ứng đầy đủ quyền lợi của đại đa số nhân dân lao động.
Hình 1.3 Mọi quyền lực rơi vào tay một người duy nhất.
Hình 1.2 Sự tư hữu tư liệu sản xuất và bất bình đẳng trong xã hội xuất hiện.
Sau thắng lợi của Cách mạng xã hội chủ nghĩa Tháng Mười Nga năm 1917, một thời đại mới đã bắt đầu, đánh dấu sự chuyển tiếp từ chủ nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội Nhân dân lao động tại nhiều quốc gia đã giành được quyền làm chủ nhà nước và xã hội, thiết lập Nhà nước công - nông và nền dân chủ vô sản Đặc trưng cơ bản của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa là thực hiện quyền lực của đại đa số nhân dân, xây dựng một nhà nước dân chủ thực sự, nơi dân làm chủ và bảo vệ quyền lợi cho số đông.
1.2 Dân chủ xã hội chủ nghĩa.
1.2.1 Quá trình ra đời của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa
Các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác - Lênin đã tổng kết thực tiễn hình thành và phát triển các nền dân chủ, đặc biệt là nền dân chủ tư sản, để khẳng định rằng đấu tranh cho dân chủ là một quá trình lâu dài và phức tạp Giá trị của cuộc đấu tranh này không chỉ nằm ở kết quả mà còn ở những nỗ lực và hy sinh trong suốt quá trình.
Hình 1.4 Sự bóc lột sức lao động của tầng lớp tư sản đối với tầng lớp vô sản.