BẢN CHẤT & NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG TỚI NỢ CÔNG
Bản chất và chỉ tiêu đo lường nợ công
1.1.1 Bản chất, sự cần thiết của nợ công
1.1.1.1 Bản chất của nợ công
Nợ công là thuật ngữ được sử dụng phổ biến trong quản lý nợ của các quốc gia, nhưng mỗi quốc gia và tổ chức có quan điểm khác nhau về nợ công, phụ thuộc vào mục đích nghiên cứu và thực tiễn quản lý Các nghiên cứu và báo cáo về nợ công phải tuân thủ luật pháp và quy định cụ thể, đồng thời cũng bị ảnh hưởng bởi điều kiện kinh tế, xã hội và chính trị của từng quốc gia Do đó, hiện tại chưa có khái niệm thống nhất về nợ công trên toàn cầu.
Nợ công, theo Ngân hàng Thế giới (WB), bao gồm tất cả các khoản nợ của Chính phủ và các khoản nợ được Chính phủ bảo lãnh.
Nợ chính phủ bao gồm tất cả các khoản nợ trong nước và nước ngoài của Chính phủ, các đại lý của Chính phủ, các tỉnh, thành phố, cùng với các tổ chức chính trị trực thuộc Chính phủ và các đại lý của những tổ chức này Ngoài ra, nợ chính phủ còn bao gồm các khoản nợ của các doanh nghiệp nhà nước (DNNN).
Nợ của Chính phủ bảo lãnh là những khoản nợ trong nước và nước ngoài của khu vực tư nhân do Chính phủ bảo lãnh
Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), nợ công bao gồm cả nợ của khu vực tài chính công và nợ của khu vực phi tài chính công.
Nợ của khu vực tài chính công bao gồm nợ từ các tổ chức tiền tệ như Ngân hàng trung ương (NHTW) và các tổ chức tín dụng nhà nước, cũng như nợ từ các tổ chức phi tiền tệ, tức là các tổ chức tín dụng không cho vay mà chỉ có chức năng hỗ trợ phát triển.
Nợ của khu vực phi tài chính công bao gồm các khoản nợ của Chính phủ, các tỉnh, thành phố, tổ chức chính quyền địa phương và các doanh nghiệp phi tài chính nhà nước.
Theo quan điểm của hai tổ chức nợ công, nợ công bao gồm tất cả các khoản nợ của Chính phủ, những khoản nợ mà Chính phủ kiểm soát và các khoản nợ mà Chính phủ liên đới chịu trách nhiệm.
Và cả WB và IMF đều cùng quan điểm coi nợ của DNNN, nợ của NHTW vào phạm vi xác định nợ công
(Giáo trình Tài chính học, TS Mai Thanh Quế, Học viện Ngân hàng, năm 2013)
1.1.1.2 Sự cần thiết của nợ công
Theo nhà kinh tế học John M Keynes, trong thời kỳ suy thoái khi đầu tư tư nhân giảm, Nhà nước cần can thiệp để ổn định đầu tư bằng cách vay tiền và thực hiện các dự án công cộng như xây dựng đường xá, cầu cống và trường học Học thuyết của Keynes đã được nhiều Chính phủ áp dụng nhằm vượt qua khủng hoảng và tình trạng trì trệ kinh tế.
Hầu hết các quốc gia thực hiện nền kinh tế thị trường đều có hoạt động vay nợ
Và chúng ta không thể phủ nhận được vai trò của việc vay nợ đối với sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia
Vay nợ đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra nguồn vốn lớn cho đầu tư phát triển kinh tế, đặc biệt là ở các nước đang phát triển Khi nhu cầu đầu tư vốn tăng cao, đặc biệt cho các dự án hạ tầng và an sinh xã hội, sự tham gia của khu vực công là cần thiết để huy động nguồn lực lớn Chính phủ cần sử dụng các khoản vay để thúc đẩy sản xuất trong nước và phát triển các thành phần kinh tế, đồng thời thực hiện các chương trình phúc lợi quốc gia Các khoản vay nước ngoài cũng là nguồn tài trợ bổ sung quan trọng cho đầu tư phát triển kinh tế - xã hội, giúp đảm bảo không làm giảm sút đầu tư tư nhân trong giai đoạn đầu của quá trình phát triển.
Nợ công là khoản chi nhằm bù đắp thâm hụt ngân sách nhà nước, điều này thường xảy ra trong quá trình phát triển kinh tế Việc giải quyết thâm hụt ngân sách là một thách thức lớn, yêu cầu cân nhắc giữa phát triển bền vững và nguồn lực hạn chế Để quản lý thâm hụt ngân sách hiệu quả, cần đảm bảo mức độ hợp lý và tìm kiếm nguồn tài trợ phù hợp Vay nợ trở thành phương án phổ biến vì khả năng đáp ứng nhanh chóng nhu cầu tài chính khi các nguồn lực khác chưa sẵn sàng.
Vay nợ trong nước qua việc phát hành Trái phiếu Chính phủ không chỉ tạo ra công cụ quan trọng cho việc điều hành chính sách tiền tệ mà còn giúp điều tiết thị trường tài chính hiệu quả.
Việc phát hành Trái phiếu Chính phủ (TPCP) đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định và điều hòa lưu thông tiền tệ Ngân hàng Trung ương có thể điều tiết lượng tiền cung ứng thông qua việc mua bán TPCP trên thị trường mở Các Ngân hàng Thương mại cũng có thể sử dụng TPCP để giải quyết tình trạng thừa hoặc thiếu vốn trong thanh toán Thị trường TPCP tạo ra mức lãi suất dài hạn chuẩn, giúp các nhà đầu tư có mức lãi suất tham chiếu khi thực hiện các giao dịch tài chính.
Vay nợ nước ngoài đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy hội nhập kinh tế, giúp các quốc gia tiếp cận nguồn vốn bên ngoài mà không ảnh hưởng đến đầu tư hay tiêu dùng nội địa Tuy nhiên, để tận dụng được các nguồn vốn này, các quốc gia vay nợ cần nỗ lực cải cách thể chế, môi trường kinh doanh và cơ sở hạ tầng Hơn nữa, việc vay nợ còn giúp các nước tiếp cận máy móc, thiết bị, chuyển giao công nghệ và kỹ năng quản lý mới, từ đó tạo ra nhiều cơ hội hơn cho việc hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu.
1.1.2 Chỉ tiêu đo lường thực trạng nợ công
Quy mô nợ công của mỗi quốc gia phụ thuộc vào bối cảnh kinh tế xã hội, khả năng thu ngân sách nhà nước và kim ngạch xuất khẩu Thông thường, quy mô nợ công được xác định cho từng giai đoạn và mang tính dài hạn Khi có biến động lớn trong kinh tế - xã hội, các cơ quan có thẩm quyền sẽ điều chỉnh con số này để đảm bảo hoạt động của Chính phủ và điều tiết kinh tế Để đánh giá quy mô nợ công, các quốc gia thường sử dụng các chỉ tiêu cụ thể.
Bảng 1.1 Các chỉ tiêu đánh giá quy mô nợ công của một quốc gia theo IMF
Chỉ tiêu Ngưỡng an toàn theo WB
Nợ Chính phủ bảo lãnh/GDP
Nợ chính quyền địa phương/GDP
2 Nợ nước ngoài của quốc gia/GDP < 50%
3 Dự trữ ngoại hối so với nợ nước ngoài ngắn hạn >200%
4 Trả nợ Chính phủ/ tổng thu NSNN