BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG BÙI HUY TÙNG H P THỰC TRẠNG Ô NHIỄM ASEN TRONG NƢỚC GIẾNG KHOAN DÙNG CHO ĂN UỐNG VÀ NGUY CƠ SỨC KHỎE CỦA NGƢỜI DÂN XÃ CHUYÊN NGOẠI, DUY TIÊN, HÀ NAM NĂM 2011 H U LUẬN VĂN THẠC SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG Mã số: 60.72.76 HÀ NỘI - 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG BÙI HUY TÙNG H P THỰC TRẠNG Ô NHIỄM ASEN TRONG NƢỚC GIẾNG KHOAN DÙNG CHO ĂN UỐNG VÀ NGUY CƠ SỨC KHỎE CỦA NGƢỜI DÂN XÃ CHUYÊN NGOẠI, DUY TIÊN, HÀ NAM NĂM 2011 U H LUẬN VĂN THẠC SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG Mã số: 60.72.76 Hƣớng dẫn khoa học: TS Nguyễn Việt Hùng HÀ NỘI - 2011 LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn tới: Người hướng dẫn khoa học TS Nguyễn Việt Hùng tận tình dạy dỗ tơi q trình học tập nghiên cứu, người thầy trực tiếp hướng dẫn thực đề tài ThS Trần Thị Tuyết Hạnh, giảng viên Bộ môn Sức khỏe môi trường, Đại học Y tế công cộng hướng dẫn nhiều chuyên mơn suốt q trình làm luận văn H P Viện Y học lao động Vệ sinh môi trường - Bộ Y tế, Trung tâm Nghiên cứu Công nghệ Môi trường Phát triển bền vững (CETASD), Trường Đại học Khoa học tự nhiên - Đại học Quốc gia Hà Nội giúp đỡ tơi q trình xét nghiệm đảm bảo chất lượng xét nghiệm mẫu sinh học Cục Quản lý Môi trường y tế - Bộ Y tế, Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh Hà U Nam, Trung tâm Y tế dự phòng huyện Duy Tiên, Ủy ban nhân dân xã Chuyên Ngoại, Trạm Y tế xã Chuyên Ngoại, hộ gia đình xã Chuyên Ngoại giúp H đỡ tạo điều kiện cho tơi q trình xác định vấn đề nghiên cứu triển khai nghiên cứu địa bàn xã Chuyên Ngoại, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam Trung tâm quốc gia lực nghiên cứu Bắc - Nam Thụy Sĩ (NCCR N-S) hỗ trợ kinh phí tạo điều kiện cho thực đề tài nghiên cứu Tôi xin chân thành cảm ơn Trường Cao đẳng Y tế Hà Nội tạo điều kiện cho tơi học, cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp giúp đỡ, động viên tinh thần để hoàn thành luận văn Hà Nội, ngày 29 tháng năm 2011 Bùi Huy Tùng i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT As : Asen AAS : Atomic Absorption Spectrophotometry (Quang phổ hấp thụ nguyên tử) BYT : Bộ Y tế CETASD : Center for Environmental Technology and Sustainable Development (Trung tâm Nghiên cứu Công nghệ Môi trường Phát triển bền vững) H P CFS : Cancer Slope Factor (Hệ số ước tính nguy ung thư) EHRA : Environmental Health Risk Assessment (Đánh giá nguy sức khỏe mơi trường) HGĐ : Hộ gia đình LD50 : Lethal dose 50% (Liều gây chết nửa) LOAEL : Lowest Observed Adverse Effect Level U (Liều thấp gây đáp ứng có hại quan sát được) MRL : Minimum Risk Level (Mức nguy tối thiểu) H NCCR N-S : National Centre of Competence Research North - South (Trung tâm quốc gia lực nghiên cứu Bắc - Nam Thụy Sĩ) NOAEL : No Observed Adverse Effect Level (Liều khơng gây đáp ứng có hại quan sát được) ppb : Part per billion (Phần tỉ, ppb = 10-3 mg/l = µg/l) QCVN : Quy chuẩn Việt Nam SKMT : Sức khỏe môi trường SMR : Standardized Mortality Ratios (Tỷ lệ tử vọng chuẩn hóa) TCCP : Tiêu chuẩn cho phép TCVN : Tiêu chuẩn Việt Nam TCVS : Tiêu chuẩn vệ sinh TDI : Tolerable Daily Intake (Mức tiêu thụ hàng ngày chịu đựng được) ii TTYTDP : Trung tâm Y tế dự phòng UNICEF : United Nations International Children’s Fund (Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc) USEPA : United States Environmental Protection Agency (Cục Bảo vệ Môi trường Mỹ) WHO : World Health Organization (Tổ chức Y tế Thế giới) YHLĐ : Y học lao động H P H U iii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1 Cơ sở giá trị hƣớng dẫn cho asen 24 Bảng 1.2 Quy ƣớc yếu tố không chắn ƣớc tính quần thể ngƣời25 Bảng 1.3 MRL asen [30] 26 Bảng 3.1 Số thành viên HGĐ số thành viên thƣờng xuyên ăn uống nhà 45 Bảng 3.2 Giới tính ngƣời lấy tóc 45 Bảng 3.3 Điều kiện kinh tế hộ gia đình 46 Bảng 3.4 Nguồn nƣớc sử dụng cho mục đích ăn uống 47 H P Bảng 3.5 Tuổi trung bình giếng khoan bể nƣớc mƣa 47 Bảng 3.6 Thể tích bể chứa nƣớc mƣa nƣớc giếng khoan 47 Bảng 3.7 Kết xét nghiệm định lƣợng asen mẫu nƣớc 49 Bảng 3.8 Chênh lệch hàm lƣợng asen trƣớc sau lọc, hiệu lọc khử asen bể lọc HGĐ 49 U Bảng 3.9 Hàm lƣợng asen trung bình nƣớc giếng khoan trƣớc lọc thôn 50 H Bảng 3.10 Hàm lƣợng asen trung bình nƣớc giếng khoan trƣớc lọc vị trí ngồi đê sông Hồng 50 Bảng 3.11 Tỷ lệ mẫu nƣớc giếng khoan đạt TCVS nƣớc sinh hoạt 51 Bảng 3.12 Tổng thời gian sử dụng nƣớc giếng khoan cho ăn uống 54 Bảng 3.13 Liều ƣớc lƣợng asen đƣa vào thể ngày qua đƣờng ăn uống với ngƣời trƣởng thành 55 Bảng 3.14 Một số đặc điểm bể lọc nƣớc giếng khoan HGĐ 57 Bảng 3.15 Các vật liệu đƣợc HGĐ sử dụng để lọc nƣớc giếng khoan 58 Bảng 3.16 Bề dày lớp lọc thời gian thay/ rửa vật liệu lọc 59 Bảng 3.17 Mối liên quan hàm lƣợng asen nƣớc giếng khoan trƣớc lọc với độ sâu giếng khoan 59 Bảng 3.18 Mối liên quan hiệu lọc với việc làm giàn mƣa 59 iv Bảng 3.19 Phân tích hồi quy tuyến tính hàm lƣợng asen nƣớc giếng khoan trƣớc lọc với tuổi giếng khoan 60 Bảng 3.20 Phân tích hồi quy tuyến tính biến: Hiệu lọc, bề dày lớp lọc, thời gian thay/ rửa vật liệu lọc 60 Bảng 3.21 Hàm lƣợng asen tóc ngƣời dân sử dụng nƣớc giếng khoan bị ô nhiễm asen cho ăn uống 61 Bảng 3.22 Tỷ lệ mẫu tóc đạt tiêu chuẩn cho phép tiêu chuẩn chẩn đoán nhiễm độc 61 Bảng 3.23 Mối liên quan hàm lƣợng asen tóc với việc sử dụng nƣớc H P giếng khoan bị ô nhiễm asen 62 Bảng 3.24 Phân tích hồi quy tuyến tính biến: Hàm lƣợng asen tóc, hàm lƣợng asen nƣớc giếng khoan sau lọc, tổng thời gian sử dụng nƣớc giếng khoan cho ăn uống tuổi ngƣời lấy tóc 62 Bảng 3.25 Mô tả hàm số với thông tin đánh giá phơi nhiễm 65 Bảng 3.26 Nguy ung thƣ ƣớc tính 66 H U v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1 Tỷ lệ giếng khoan bị ô nhiễm asen số tỉnh Việt Nam 12 Biểu đồ 3.1 Số lƣợng thành viên hộ gia đình 45 Biểu đồ 3.2 Tuổi ngƣời lấy tóc 45 Biểu đồ 3.3 Trình độ học vấn ngƣời trả lời vấn 46 Biểu đồ 3.4 Mục đích sử dụng nguồn nƣớc mƣa nƣớc giếng khoan 47 Biểu đồ 3.5 Năm xây dựng giếng khoan bể nƣớc mƣa 47 Biểu đồ 3.6 Tỷ lệ mẫu nƣớc giếng khoan bị ô nhiễm asen 50 Biểu đồ 3.7 Tỷ lệ HGĐ sử dụng nƣớc giếng khoan cho ăn uống theo H P tháng năm 54 Biểu đồ 3.8 Số tháng sử dụng nƣớc giếng khoan cho ăn uống năm 54 Biểu đồ 3.9 So sánh liều ƣớc lƣợng asen đƣa vào thể ngày với mức TDI WHO 55 Biểu đồ 3.10 Tƣơng quan hàm lƣợng asen tóc hàm lƣợng asen U nƣớc sau lọc 63 Biểu đồ 3.11 Nguy ung thƣ xác suất xảy 68 H vi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1: Khung đánh giá nguy sức khỏe môi trƣờng Hình Các đƣờng thâm nhập asen vào thể ngƣời [11] 17 Hình Vị trí địa lý xã Chuyên Ngoại, Duy Tiên, Hà Nam 29 H P H U vii MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT i DANH MỤC CÁC BẢNG iii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ v DANH MỤC CÁC HÌNH vi MỤC LỤC vii TÓM TẮT NGHIÊN CỨU x ĐẶT VẤN ĐỀ MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU H P Chƣơng TỔNG QUAN TÀI LIỆU Phƣơng pháp đánh giá nguy sức khỏe môi trƣờng 1.1 Khung lý thuyết đánh giá nguy sức khỏe môi trường 1.2 Áp dụng phương pháp đánh giá nguy sức khỏe môi trường độc chất asen .7 U Vấn đề sử dụng nguồn nƣớc ngầm bị ô nhiễm asen 2.1 Thực trạng ô nhiễm asen nước ngầm giới H 2.2 Thực trạng ô nhiễm asen nước ngầm Việt Nam .11 2.3 Người dân Hà Nam vấn đề sử dụng nước giếng khoan bị ô nhiễm asen 14 Xác định yếu tố nguy 15 3.1 Đặc tính lý hóa tồn asen môi trường .15 3.2 Đường phơi nhiễm, tích lũy đào thải asen thể .17 3.3 Ảnh hưởng sức khỏe cấp tính asen .18 3.4 Ảnh hưởng sức khỏe mạn tính asen 19 Đánh giá mối quan hệ Liều - Đáp ứng 23 Chƣơng PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 28 Đối tƣợng nghiên cứu 28