1 MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Từ thành lập tới nay, Đảng Cộng sản Việt Nam xác định cách mạng nghiệp quần chúng Do đó, Đảng Nhà nước ta ln trọng việc tổ chức, lãnh đạo phát triển tổ chức hội Trong nghiệp đổi mới, Đảng ta khẳng định: giai đoạn cần thành lập hội đáp ứng nhu cầu đáng nghề nghiệp đời sông nhân dân hoạt động theo hướng ích nước, lợi nhà, tương thân, tương Các tổ chức hội quần chúng thành lập theo nguyên tắc tự nguyện, tự quản tự trang trải tài khn khổ pháp luật (1) Hiện nay, tổ chức hội phát triển nhanh với số lượng lớn tổ chức nhiều hình thức đa dạng: hội, tổng hội, liên hiệp hội, hiệp hội Hoạt động hội ngày phong phú có hiệu tất lĩnh vực đời sống xã hội như: xố đói giảm nghèo, bảo vệ tài ngun, mơi trường, nâng cao dân trí, tham gia vào việc xã hội hoá hoạt động y tế, văn hoá, giáo dục - đào tạo, khoa học công nghệ, thể dục thể thao, từ thiện nhân đạo Nhiều hội tham gia cung cấp dịch vụ công Nhà nước chuyển giao, tham gia tư vấn, phản biện đề án, sách, góp phần nâng cao vai trị quản lý hồn thiện thể chế, sách Nhà nước Tuy nhiên, việc thực sách pháp luật áp dụng pháp luật Hội thời gian qua bộc lộ nhiều khiếm khuyết, bất cập, chưa phù hợp với tình hình phát triển tổ chức hội Một số hội hoạt động cịn mang tính hình thức, nặng tư tưởng bao cấp, ỷ lại hành hố, chưa phản ánh nguyện vọng bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp hội viên Hiệu lực, hiệu cơng tác quản lý nhà nước hội cịn hạn chế biện pháp, chế tài chưa đủ mạnh, nhiều lĩnh vực quản lý, lĩnh vực có yếu tố nước ngồi cịn chưa quy định Nhiều vấn đề lý luận tổ chức hội điều kiện đặc thù nước ta mối quan hệ với vị trí, vai trị hội xu tồn cầu hố bối cảnh hội nhập quốc tế chưa làm sáng tỏ Bên cạnh đó, phát triển mạnh mẽ kinh tế thị trường định hướng XHCN, yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, mở rộng dân chủ tăng cường xã hội hoá bối cảnh hội nhập quốc tế nước ta địi hỏi cần hoàn thiện pháp luật hội nhằm tạo hành lang pháp lý giúp tổ chức hội có điều kiện phát triển thuận lợi, đồng thời nâng cao hiệu lực, hiệu công tác quản lý nhà nước lĩnh vực Để khắc phục bất cập, hạn chế văn pháp luật hành hội, đồng thời thể chế hoá đầy đủ đường lối, chủ trương Đảng Nhà nước, đáp ứng yêu cầu phát triển hội bối cảnh hội nhập quốc tế việc hồn thiện pháp luật vê hội yêu cầu khách quan cấp thiết Chính thế, tơi chọn vấn đề “Hồn thiện pháp luật hội bối cảnh hội nhập quốc tế Việt Nam nay"làm đề tài luận văn thạc sỹ luật học Tình hình nghiên cứu Những năm qua, Việt Nam có số cơng trình nghiên cứu liên quan đến pháp luật hội nói chung, tổ chức hoạt động hội nói riêng, như: Đề tài nghiên cứu khoa học cấp “Thực trạng giải pháp quán lý nhà nước với tổ chức phi phủ " Vụ tổ chức phi phủ Ban tổ chức cán.bộ Chính phủ (nay Bộ Nội vụ) chủ trì thực năm 2000; Đề tài nghiên cứu khoa học cấp “Nghiên cứu hồn thiện cơng tác quản lý nhà nước Bộ Nội vụ hội tổ chức phi phủ thời kỳ đổi mới” Vụ Tổ chức phi phủ - Bộ Nội vụ thực hiện, hoàn thành tháng 10/2004; Báo cáo tổng hợp dự án “Điều tra thực trạng hội tổ chức phi phủ nước ta nay” Viện Nghiên cứu khoa học Nhà nước thuộc Bộ Nội vụ chủ trì thực hiện, hồn thành tháng 3/2006; Báo cáo “Đánh giá ban đầu xã hội dân Việt Nam” dự án CIVICUS CSISAT (công cụ đánh giá nhanh số xã hội dân sự) thực hiện, hoàn thành tháng 01/2006; Tài liệu hướng dẫn Luật liên quan đến tổ chức dân Viện Xã hội mở, NewYork, Hội trợ giúp người tàn tật Việt Nam dịch; Tuyển tập “Ý kiến đóng góp quyền lập hội” Liên hiệp hội khoa học kỹ thuật Việt Nam xuất tháng 5/2006 Tác giả Thang Văn Phúc (chủ biên), Nguyễn Xuân Hải, Nguyễn Ngọc Lâm, Nguyễn Quốc Tuấn xuất sách “Vai trò hội đổi phát triển đất nước" (Nhà xuất Chinh trị quốc gia, Hà Nội , năm 2002), tập trung phân tích vấn đề: nhận thức chung hội đặc điểm hội Việt Nam, hội Việt Nam đôi phát triển đất nước, tăng cường lãnh đạo Đảng quản lý nhà nước với hội quân chúng Thạc sỹ Nguyễn thị Hồng, giảng viên Trường trị tỉnh Phú Thọ có luận án tốt nghiệp khố Học viện Chính trị QG HCM “Cơ sở lý luận xây dưng pháp luật tổ chức hoạt động cua hội Ở miệt Nam nay” Tác giả phân tích khái niệm, đặc điểm hội; vị trí, vai trị hội đời sống xã hội phát triển đất nước; thực trạng pháp luật tô chức hoạt động hội Ở Việt Nam để từ kiến nghị số giải pháp xây dựng pháp luật tổ chức hoạt động hội Việt Nam Bện cạnh đó, cịn có Kỷ yếu hội thảo "Khung pháp lý tổ chức, hoạt động quản lý tổ chức phi phủ Việt nam tình hình nay” Ban Tổ chức cán Chính phủ Viện KAS tổ chức tháng 12-2000; Tài liệu tập huấn “Tổ chức, quản lý hội tổ chức phi phủ Việt Nam” Ban Tổ chức cán Chính phủ tổ chức tháng 11-2000 tập hợp viết chuyên gia Bộ Cơng an Ban Tổ chức cán Chính phủ; Kỷ yếu hội thảo “Trao đổi kinh nghiệm xây dựng pháp luật tổ chức xã hội” Ban Công tác lập pháp Quốc hội tổ chức tháng 8/2004 Hạ Long; Kỷ yếu hội thảo “Pháp luật hội” Nhà pháp luật Việt - Pháp tổ chức tháng 11/2004; Các viết tham luận hội thảo phân tích Ở nhiều khía cạnh khác song có điểm thống chung sớm ban hành Luật hội điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Các công trình nghiên cứu nêu nghiên cứu tổ chức hoạt động hội kiến nghị nhiều giải pháp nâng cao hiệu lực, hiệu công tác quản lý nhà nước hội nhiều góc độ, có giải pháp quan trọng xây dựng Luật hội Tuy nhiên, cơng trình nghiên cứu chưa tập trung nghiên cứu sâu vào vấn đề hoàn thiện pháp luật hội gắn với so sánh với pháp luật quốc tế với vai trò nội dung nghiên cứu Vì vậy, đề tài luận văn thạc sỹ luật học "Hoàn thiện pháp luật hội bối cảnh hội nhập quốc tế Việt Nam nay"sẽ góp phần giải vấn đề nêu Đối tượng phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu Luận văn chủ trương, sách văn quy phạm pháp luật hội - Trong phạm vi nghiên cứu đề tài tốt nghiệp cao học, luận văn tập trung nghiên cứu sâu vấn đề lý luận việc hoàn thiện pháp luật hội nhằm điều chỉnh, định hướng tổ chức hoạt động hội bối cảnh hội nhập quốc tế nước ta giai đoạn Thời gian nghiên cứu từ thời kỳ sau cách mạng tháng đến kinh nghiệm xây dựng pháp luật tổ chức xã hội số tổ chức quốc tế (Ngân hàng giới, Trung tâm quốc tế luật phi lợi nhuận) số nước giới (Pháp, Đức, Trung Quốc ) Mục đích nhiệm vụ Luận văn Mục đích Luận văn tìm giải pháp nhằm hồn thiện pháp luật hội đáp ứng việc thực chủ trương hội nhập quốc tế, đồng thời phù hợp với đặc thù trị-xã hội Việt Nam Để thực mục đích trên, Luận văn có nhiệm vụ sau: - Phân tích khái niệm, đặc điểm hội, phân tích tính đặc thù, vị trí, vai trị hội nước ta bối cảnh hội nhập quốc tế - Phân tích thực trạng pháp luật hội nước ta từ giai đoạn sau cách mạng tháng đến nay, tập trung vào thời kỳ đổi - Đề xuất, luận chứng quan điểm, giải pháp hoàn thiện pháp luật hội đáp ửng yêu cầu chủ động hội nhập quốc tế phù hợp với đặc thù trị - xã hội Việt Nam 5 Cơ sở lý luận phương pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận luận văn lý luận Chủ nghĩa Mác-Lênin Nhà nước pháp luật; tư tưởng Hồ Chí Minh; quan điểm, sách Đảng Nhà nước ta phát triển hội; học thuyết, tinh hoa tư tưởng nhân loại tổ chức hoạt động hội Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp triệt học vật biện chứng vật lịch sử; phương pháp lịch sử cụ thể; phương pháp phân tích tổng hợp, phương pháp luật học so sánh; phương pháp lý thuyết hệ thống Nhũng điểm Luận văn Luận văn phân tích có hệ thống q trình phát triển pháp luật hội nước ta; đồng thời, sở nghiên cứu pháp luật hội mối quan hệ so sánh với pháp luật tổ chức xã hội số nước giới tổ chức quốc tế để đưa giải pháp hoàn thiện pháp luật hội theo định hướng Đảng Nhà nước ta, góp phần thúc đẩy phát triển tổ chức hội sở phù hợp với đặc thù trị - xã hội nước ta pháp luật quốc tế Ý nghĩa Luận văn: Góp phần làm sáng tỏ sở lý luận khái niệm, đặc điểm hội Việt Nam nay; bổ sung quan điểm, định hướng tổ chức hoạt động quản lý nhà nước hội, điều kiện có nhiều ý kiến, quan điểm không thống vấn đề - Góp phần hồn thiện pháp luật hội bối cảnh mở rộng dân chủ XHCN, tăng cường xã hội hoá chủ động hội nhập quốc tế Kết cấu Luận văn: Luận văn phần Mục lục, Mở đầu, Kết luận, Danh mục Tài liệu tham khảo, phần nội dung gồm chương, 10 tiết Chương CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ HỘI TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Mặc dù Sắc lệnh số 52/SL ngày 22-4-1946 Chủ tịch Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hoà Nghị định 88/2003/NĐ-CP ngày 30-7-2003 Chính phủ quy định tổ chức, hoạt động quản lý hội (sau gọi Nghị định 88) đưa khái niệm hội, song để đáp ứng nhận thức, tư “hội” bối cảnh hội nhập quốc tế, mở rộng dân chủ xã hội đáp ứng yêu cầu cơng tác quản lý Nhà nước tình hình mới, cần cách tiếp cận tồn diện hơn, đầy đủ khái niệm “hội” Đi tìm khái niệm “hội”, thời gian qua, với việc xây dựng dự thảo Luật hội, học giả, chuyên gia pháp luật cán làm công tác hội tranh luận sôi nhiều diễn đàn, đưa nhiều quan điểm trái chiều với cách thức tiếp cận đa diện Cho đến nay, Việt Nam, xét khía cạnh học thuật pháp lý, chưa có khái niệm “Hội” theo cách nhìn tồn diện, thống Tuy nhiên, nhà nghiên cứu nhà quản lý đồng tình rằng, hội thành tố Xã hội dân Chính vậy, việc nghiên cứu khái niệm hội vấn đề liên quan đế hội cần phải đặt tổng thể tập hợp chủ thể xã hội, phi nhà nước khái niệm chung Xã hội dân sự; đồng thời cần xem xét quan hệ “hội” với tư cách thành tố xã hội dân với thành tố khác 1.1 XÃ HỘI DÂN SỰ VÀ TỔ CHỨC PHI CHÍNH PHỦ - QUAN NIỆM CỦA THẾ GIỚI VÀ THỰC TIỄN VIỆT NAM 1.1.1 Khái niệm xã hội dân mối quan hệ với nhà nước, thị trường cấu trúc xã hội 1.1.1.1 Khái niệm, đặc điểm xã hội dân Theo ngơn ngữ tiếng Việt, có cụm từ sử dụng cho Xã hội dân sự, là: xã hội công dân xã hội dân Tuy nhiên, tương tự nước khác, nay, Việt Nam, khuynh hướng sử dụng cụm từ Xã hội dân phổ biến dịch theo nghĩa đen cụm từ tiếng Anh Civil Society Về khái niệm xã hội dân sự, Viện Khoa học trị - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh định nghĩa: Xã hội công dân hệ thống tổ chức công dân, cộng đồng công dân quan hệ chúng, nhằm thực hoá cá nhân nhân cách, nối cá nhân với hệ thống xã hội, củng cố bảo vệ lợi ích cộng đồng Đồng thời thông qua cộng đồng, xã hội công dân phối hợp hoạt động với nhà nước, bảo đảm cho quan hệ nhà nước xã hội cân bằng, ổn định, tạo điều kiện tối ưu cho phát triển bền vững tiến xã hội.(2) Cũng theo giáo trình này, “các thể chế xã hội công dân độc lập tương đối, không phụ thuộc, tổ chức nhà nước, tổ chức (cơ sở) sản xuất kinh doanh”(2) Trung tâm xã hội dân Trường kinh tế Luân Đôn đưa định nghĩa: Xã hội dân hiểu khu vực hoạt động tập thể, tự nguyện nhằm chia sẻ mối quan tâm, mục đích giá trị chung Về lý thuyết, hình thức tổ chức xã hội dân sự khác biệt với nhà nước, gia đình thị trường; thực tiễn, ranh giới nhà nước, xã hội dân sự, gia đình thị trường thường phức tạp mờ nhạt Xã hội dân nhìn chung bao gồm đa dạng không gian, nhân dạng thức tổ chức; đồng thời, tồn linh hoạt thoả thuận hình thức, vấn đề tự quản quyền hạn Xã hội dân thường biết tới thông qua tổ chức, tổ chức từ thiện có đăng ký, tổ chức phi phủ phát triển, nhóm cộng đồng, tổ chức phụ nữ, tổ chức tín ngưỡng, hội nghề nghiệp, tổ chức cơng đồn, nhóm tự giúp đỡ, phong trào xã hội, hiệp hội kinh tế, nhóm tư vấn liên hiệp.(3) Ngân hàng giới dùng thuật ngữ Xã hội dân sau: Xã hội dân chủ để lực lượng đông đảo tổ chức phi lợi nhuận phi phủ diện đời sống công chúng, biểu lợi ích giá trị thành viên tổ chức lợi ích khác, dựa quan tâm dân tộc, văn hố, trị, khoa học, tôn giáo từ thiện Các tổ chức xã hội dân sự, đó, hiểu bao gồm nhóm cộng đồng, tổ chức phi phủ, liên đồn lao động, nhóm địa, tổ chức từ thiện, tổ chức tín ngưỡng, hiệp hội nghề nghiệp quỹ (4) Tổ chức phi phủ quốc tế CIVICUS (Liên minh Thế giới Tham gia người dân) định nghĩa xã hội dân “mơi trường bên ngồi Gia đình, Nhà nước Thị trường, nơi quần chúng liên hiệp với để phát triển quyền lợi chung”(5) Tuy nhiên, xét mục đích chủ thể tham gia hoạt động xã hội dân sự, TS Hồng Ngọc Giao cho rằng: Trong phạm vi khơng gian này, khơng có chủ thể dân t liên kết thức, khơng thức cá nhân, tổ chức xã hội với mục đích tương thân, tương ái, chia sẻ sở thích, đáp ứng mối quan tâm đời thường, dân Trong khơng gian quan hệ này, cịn có liên kết cá nhân có tín ngưỡng, có niềm tin và/hoặc mối quan tâm tới quyền lực Nhà nước Nói cách khác, Xã hội dân sự, hiểu theo nghĩa rộng, bao hàm tổ chức dân ‘đặc biệt’ – tổ chức tơn giáo, đảng trị (6) Bên cạnh việc xem xét Xã hội dân phương diện khu vực, môi trường xã hội thiết kế vận hành khơng có yếu tố nhà nước, khái niệm Xã hội dân được hiểu theo phương diện với ý nghĩa xã hội văn minh PGS.TS Nguyễn Như Phát cho rằng: Tiếp cận cấp độ cho ta thấy, khơng phải tất nằm ngồi nhà nước văn minh ngược lại, tất thuộc khu vực nhà nước khơng hay có văn minh Khi tiếp cận theo cách này, Dieter Rucht muốn khẳng định xã hội dân xã hội văn minh điều quan trọng, yếu tố ngồi nhà nước nhìn nhận thành tố xã hội dân Những thiết chế mafia, tổ chức khủng bố quốc tế…chắc chắn không nằm cấu quốc gia nào, song khơng phải yếu tố xã hội dân (7) Qua khái niệm trên, thấy rằng, xã hội dân đa dạng chất thành tố nó, dựa khác kiểu khái niệm, cách tiếp cận, nguồn gốc lịch sử bối cảnh quốc gia Tuy nhiên, khái niệm rằng, Xã hội dân khơng gian quan hệ rộng rãi, bên ngồi Gia đình, Nhà nước Thị trường Như vậy, hiểu xã hội dân xã hội người dân với giao dịch, liên kết, hay mối quan hệ tương tác ngồi Gia đình, Nhà nước Thị trường, nhằm đáp ứng sở thích, quan tâm, lợi ích thành viên Tổ chức xã hội dân bao gồn nhiều loại hình tổ chức khác nhau, song không bao gồm tổ chức mafia, khủng bố quốc tế tổ chức tội phạm Một cách khái quát, nhận dạng xã hội dân theo đặc điểm sau: - Là không gian quan hệ xã hội nằm ngồi Gia đình, Nhà nước Thị trường, vận hành độc lập tương Nhà nước Thị trường; - Bản chất xã hội với giá trị văn minh, hợp tác hồ bình Quan hệ phát sinh xã hội dân mối quan hệ khơng nhằm mục đích lợi nhuận, tự nguyện, mang tính chất tương hỗ dân sự, lợi ích công cộng, lợi ích xã hội; mối quan hệ khơng mang tính chất quyền lực cơng; - Các hoạt động xã hội dân thể thơng qua nhiều hình thức đa dạng tuỳ thuộc vào điều kiện, đặc thù quốc gia, như: tổ chức từ thiện, nhóm cộng đồng, hiệp hội nghề nghiệp, liên đoàn lao động, tổ chức tín ngưỡng… thường gọi tổ chức phi phủ hay tổ chức phi lợi nhuận 1.1.1.2 Mối quan hệ xã hội dân với nhà nước thị trường Ngày nay, xu hội nhập quốc tế, vai trò xã hội dân tổ chức xã hội khẳng định có bước phát triển mạnh mẽ Trải qua giai đoạn phát triển, nhiều tổ chức xã hội dân coi đối tác đầy đủ diễn đàn Liên hiệp quốc nhờ đóng góp đáng kể giới hồ bình thịnh vượng Phát biểu Diễn đàn giới xã hội thông tin (The World Summit on the Information Society) tổ chức Tunisia từ ngày 16-18/10/2005, ông KofiAnan, nguyên Tổng thư ký liên hiệp quốc khẳng định: Liên hiệp quốc trước quan hệ thức với Chính phủ Nhưng chúng tơi hiểu hồ bình thịnh vượng khơng thể đạt mà khơng có đóng góp đối tác, bao gồm phủ, tổ chức quốc tế, cộng đồng doanh nghiệp xã hội dân Trong giới ngày nay, tin cậy vào vai trò đối tác.(8) Tuy nhiên, không ngày nay, tầm quan trọng xã hội dân khẳng định C Mác khái quát vai trò xã hội dân là: “Xã hội cơng dân trung tâm thực sự, vũ đài thực toàn lịch sử” (9) Ý nghĩa nhận định chỗ, giai cấp nào, lực lượng xã hội nào, đảng trị muốn chiến thắng phải chiến thắng xã hội công dân Trong quốc gia, cấu trúc xã hội bao gồm chủ yếu thành phần là: Nhà nước, Thị trường Xã hội dân Dưới giác độ nghiên cứu phát triển, Nhà nước pháp quyền – kinh tế thị trường – xã hội dân coi trụ cột phát triển Giải mối quan hệ nhà nước, thị trường xã hội dân có ý nghĩa đặc biệt quan trọng phát triển quốc gia Sơ đồ 1: Lý thuyết “tam giác phát triển” Mô hình miêu tả trình phát triển “tam giác phát triển” Theo đó, ba yếu tố nhà nước, thị trường xã hội dân ba cạnh