BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH DƯƠNG THỊ MINH HẠNH TRI THỨC DÂN GIAN TRONG HOẠT ĐỘNG ĐÁNH BẮT VÀ BẢO VỆ NGUỒN THỦY SẢN CỦA NGƯỜI VIỆT Ở TỈNH VĨNH LONG LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HĨA HỌC Tp Hồ Chí Minh, 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HĨA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH DƯƠNG THỊ MINH HẠNH TRI THỨC DÂN GIAN TRONG HOẠT ĐỘNG ĐÁNH BẮT VÀ BẢO VỆ NGUỒN THỦY SẢN CỦA NGƯỜI VIỆT Ở TỈNH VĨNH LONG Chuyên ngành: Văn hóa học Mã ngành: 8229040 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HÓA HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đặng Văn Thắng Tp Hồ Chí Minh, 2021 LỜI CẢM ƠN Để hồn thành luận văn tơi nhận nhiều động viên, giúp đỡ cá nhân đơn vị quan Trước hết, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Đặng Văn Thắng hướng dẫn thực đề tài nghiên cứu Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành tới thầy giáo, người cho tơi kiến thức bổ ích, giá trị vô ý nghĩa năm học vừa qua Xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban giám hiệu, Khoa Sau đại học trường Đại học Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh, Phịng Quản lý Văn hóa Gia đình – Sở Văn hóa, Thể thao Du lịch Vĩnh Long, Bảo tàng Vĩnh Long, tạo điều kiện cho tơi q trình học tập Trường Tôi xin chân thành cảm ơn Cục Thủy sản Vĩnh Long, quyền địa phương ngư dân huyện, thị tỉnh Vĩnh Long giúp đỡ cho đợt khảo sát thực địa địa phương Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao Du lịch, Bảo tàng Vĩnh Long tạo điều kiện cho tham gia lớp Cao học có thời gian thực đề tài nghiên cứu Cuối cùng, tơi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp động viên, hỗ trợ khuyến trình thực đề tài nghiên cứu Trân trọng! Thành phố Hồ Chí Minh, ngày tháng Học viên Dương Thị Minh Hạnh năm 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi tên DƯƠNG THỊ MINH HẠNH, học viên lớp Cao học khóa 5, chuyên ngành Văn hóa học, khóa 2017 – 2019 Tôi xin cam đoan luận văn đề tài “Tri thức dân gian hoạt động đánh bắt bảo vệ nguồn thủy sản người Việt Vĩnh Long” cơng trình nghiên cứu riêng tơi hướng dẫn PGS.TS Đặng Văn Thắng Các số liệu, tài liệu, tư liệu sử dụng luận văn trình nghiên cứu, khảo sát thực địa Thành phố Hồ Chí Minh, ngày tháng Người cam đoan Dương Thị Minh Hạnh năm 2021 MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Lý chọn đề tài Mục đích, mục tiêu nghiên cứu 2.1 Mục đích đề tài 2.2 Mục tiêu đề tài 3 Tổng quan tình hình nghiên cứu 3.1 Nhóm cơng trình liên quan đến tri thức dân gian qua ngư cụ đánh bắt thủy sản 3.2 Nhóm cơng trình liên quan đến tri thức dân gian hoạt động đánh bắt Vĩnh Long .6 3.3 Nhóm cơng trình mang tính tổng quan mơi trường vùng Đồng sơng Cửu Long Đối tượng phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu 4.2 Phạm vi nghiên cứu Câu hỏi giả thuyết nghiên cứu 5.1 Câu hỏi nghiên cứu 5.2 Giả thuyết nghiên cứu Lý thuyết tiếp cận Lý thuyết sinh thái văn hóa (Cultural Ecology) Ý nghĩa khoa học thực tiễn 10 7.1.Ý nghĩa khoa học 10 7.2 Ý nghĩa thực tiễn 10 Phương pháp nghiên cứu 11 8.1 Phương pháp luận 11 8.2 Phương pháp nghiên cứu định tính 11 Bố cục luận văn 13 CHƯƠNG 15 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ TỈNH VĨNH LONG 15 1.1 Cơ sở lý luận 15 1.1.1.Thao tác hóa khái niệm 15 1.1.2 Lý thuyết tiếp cận 22  Lý thuyết sinh thái văn hóa (Cultural Ecology) 22 1.2 Tổng quan tỉnh Vĩnh Long 24 1.2.1 Đặc điểm địa lý tự nhiên 24 1.2.2 Đặc điểm cộng đồng dân cư 31 1.2.3 Đặc điểm kinh tế 34 1.2.4 Đặc điểm văn hóa – xã hội .37 Tiểu kết chương 40 CHƯƠNG 41 TRI THỨC DÂN GIAN TRONG HOẠT ĐỘNG ĐÁNH BẮT THỦY SẢN CỦA NGƯỜI VIỆT Ở TỈNH VĨNH LONG 41 2.1 Tri thức nguồn lợi thủy sản với đời sống người dân Vĩnh Long 41 2.1.1 Tri thức nhận biết nguồn lợi thủy sản 41 2.1.2 Tri thức nhận biết ngư trường đánh bắt 46 2.2 Tri thức dân gian hoạt động đánh bắt thủy sản 47 2.2.1 Tri thức dân gian nhận biết mùa vụ đánh bắt 48 2.2.2 Tri thức nhận biết lịch nước trăng 50 2.3 Tri thức dân gian qua loại hình ngư cụ đánh bắt thủy sản truyền thống 55 2.3.1 Kinh nghiệm đánh bắt thủy sản 56 2.3.1.1 Kinh nghiệm đánh bắt ghe cào 56 Đánh bắt cào gọng .56 Đánh bắt cào dép 56 2.3.1.2 Cách sử dụng bàn cào cá chạch 58 2.3.1.3 Cào hến tay .58 2.3.1.4 Kinh nghiệm đánh bắt câu 59 2.3.1.5 Cách dùng chài quăng .62 2.3.1.6 Cách dùng chài rê 64 2.3.1.7 Kinh nghiệm săn ếch đồng .65 2.3.1.8 Bắt lươn chỉa 65 2.3.1.9 Sử dụng dớn bắt cá 66 2.3.1.10 Đánh bắt đáy 67 + Đáy khơi đóng cọc 68 + Đáy khơi bỏ neo 69 2.3.1.11 Kinh nghiệm đánh bắt đăng lưới 70 2.3.2.12 Bắt cá lưới 71 + Lưới cá cơm, cá lòng tong (lưới giăng) 71 + Lưới cá cơm, cá lòng tong (lưới giăng) 72 + Lưới cá kết (lưới giăng) 73 + Lưới cá mè vinh (lưới bén, lưới rê) .74 + Lưới cá sủ (lưới bén, lưới rê) 75 + Lưới cá úc (lưới bén cố định) 76 2.3.1.13 Kinh nghiệm vớt cá mè vinh 77 2.3.1.14 Kéo côn bắt cá 78 2.3.1.15 Cách sử dụng kẹp cá 79 2.3.1.16 Đánh bắt xiệp nhủi (đẩy te) 80 2.3.2 17 Bắt cá chất chà 81 2.3.1.18 Dùng bắt cá .82 2.3.1.19 Kinh nghiệm bắt cá sặc 83 Đặt lờ bắt cá sặc .83 Đặc lờ bắt tôm xanh .83 2.3.1.20 Kinh nghiệm bắt cá lọp 84 Đặt lợp bắt cá bóng đen (bóng dừa) 85 Đặt lợp bắt tôm xanh .86 2.3.1.21 Dùng nơm bắt cá 86 2.3.1.22 Sử dụng móc để bắt cua đồng 87 2.3.1.23 Trúm (dùng đặt lươn) 87 2.3.1.24 Sử dụng vó cất để bắt cá 89 2.3.1.25 Sử dụng mười hai cửa ngục bắt cá 90 2.3.1.26 Dùng chụp bắt cá .91 2.3.1.27 Tát đìa bắt cá 92 Tiểu kết chương 94 CHƯƠNG 95 BẢO TỒN TRI THỨC DÂN GIAN TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY 95 3.1 Quan niệm vấn đề bảo vệ nguồn thủy sản 95 3.1.1 Tín ngưỡng thờ bà cậu với vấn đề bảo vệ nguồn lợi thủy sản 95 3.1.2 Công tác bảo vệ nguồn lợi thủy sản tự nhiên .98 3.2 Các yếu tố tác động đến biến đổi tri thức dân gian vấn đề bảo vệ nguồn lợi thủy sản 100 3.2.1 Yếu tố kinh tế- xã hội 101 + Tác động dân số 103 3.2.2 Yếu tố tác động từ môi trường tự nhiên 107 3.3 Bảo tồn phát huy tri thức dân gian bảo vệ nguồn thủy sản 111 3.3.1 Bảo tồn tri thức dân gian bảo vệ nguồn lợi thủy sản 112 3.3.2 Tuyên truyền, phổ biến giá trị tri thức dân gian 115 Tiểu kết chương 119 KẾT LUẬN 121 TÀI LIỆU THAM KHẢO 127 PHỤ LỤC 134 PHỤ LỤC BẢNG PHỎNG VẤN NGƯ DÂN 134 PHỤ LỤC 136 DANH SÁCH PHỎNG VẤN SÂU VÀ PHỎNG VẤN HỒI CỐ TẠI TỈNH VĨNH LONG 136 PHỤ LỤC 138 THÔNG TIN PHỎNG VẤN SÂU 138 BIÊN BẢN PHỎNG VẤN 138 PHỤ LỤC 196 THÔNG TIN PHỎNG VẤN HỒI CỐ 196 BIÊN BẢN PHỎNG VẤN 196 PHỤ LỤC 206 MỘT SỐ HÌNH ẢNH LIÊN QUAN ĐẾN HOẠT ĐỘNG ĐÁNH BẮT 206 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AL Âm lịch ĐBSMC Đồng sông Mê Kông GS Giáo sư TS Tiến sĩ Nxb Nhà xuất Tr Trang Ha Héc ta Sđd Sách dẫn Stt Số thứ tự UBND Ủy ban nhân dân BĐKH Biến đổi khí hậu XNM Xâm nhập mặn BBPV Biên vấn 220 Hình 34, 35: mục 2.3.1.16 Kẹp cá tay (Ảnh: Cục thủy sản Vĩnh Long) Hình 36: mục 2.3.1.17 Xiệp nhủi (te) (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp Thị trấn Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long, ngày 9/12/2019 221 Ngư cụ đánh bắt thủy sản thụ động Hình 37,38: mục 2.3.2.1 Dàn chà (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp xã Mỹ Hòa, Thị xã Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long, ngày 7/12/2019 Hình 39, 40: Dàn chà (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp xã Mỹ Hịa, Thị xã Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long, ngày 7/12/2019 222 Hình 41: Hoạt động tháo chà (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp xã Mỹ Hòa, Thị xã Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long, ngày 7/12/2019 Hình 42,43: Hoạt động thu hoạch dàn chà (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp xã Mỹ Hịa, Thị xã Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long, ngày 7/12/2019 223 Hình 44: mục 2.3.2.3 Lờ bắt cá sặc (Ảnh: Minh Hạnh)Chụp Bảo tàng Vĩnh Long, ngày 25/11/2019 Hình 45: Lờ bắt cá sặc (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp Bảo tàng Vĩnh Long, ngày 25/11/2019 Hình 46: Lờ bắt tơm (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp Thị trấn Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long, ngày 9/12/2019 224 Hình 47: Đặt lờ tơm (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp Xã mỹ Hòa, Thị xã Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long, ngày 7/12/2019 Hình 48: Lờ tôm (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long, ngày 12/02/2020 225 Hình 49: mục 2.3.2.4 Lọp cá bóng Hình 50: Lọp tép (Ảnh: Minh Hạnh) – (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp Bảo tàng Vĩnh Chụp Bảo tàng Vĩnh Long, ngày Long, ngày 25/11/2019 25/11/2019 Hình 51,52: Đặt lọp sơng (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long ngày 12/02/2020 226 Hình 53: mục 2.3.2.5 Nơm (Ảnh: Minh Hạnh)- Chụp nhà trưng bày huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long, ngày 12/02/2020 Hình 54,55: mục 2.3.2.6 Móc cua (Ảnh: Minh Hạnh) ) - Chụp nhà trưng bày huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long, ngày 12/02/2020 227 Hình 56: mục 2.3.2.7 Trúm nhựa bắt lươn (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long, ngày 12/02/2020 Hình 57: Hom trúm (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long, ngày 12/02/2020 228 Hình 58: mục 2.3.2.8 Vó cất (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long, ngày 11/02/2020 Hình 59: Vó cất (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long, ngày 11/02/2020 229 Hình 60: mục 2.3.2.9 Đặt mười hai cửa ngục (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp xã Mỹ An, huyện Mang Thít, tỉnh Vĩnh Long, ngày 28/01/2020 Hình 61: Hoạt động dỡ mười hai cửa ngục (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp Thị trấn Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long, ngày 9/12/2019 230 Hình 62: Dỡ mười hai cửa ngục (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp huyện Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long, ngày 11/02/2020 Hình 63: mục 2.3.2.10 Xiệp điện (Ảnh: Cục Thủy sản Vĩnh Long) 231 HOẠT ĐỘNG BẢO VỆ NGUỒN LỢI THỦY SẢN Hình 64: Xử lý vật đánh bắt trái phép (Ảnh: Cục Thủy sản Vĩnh Long) Hình 65,66: Hoạt động tuần tra xử lý phương tiện cấm khai thác (Ảnh: Cục Thủy sản Vĩnh Long) 232 Hình 67, 68: Cơng tác tun truyền bảo vệ nguồn lợi thủy sản Vĩnh Long (Ảnh: Cục Thủy sản Vĩnh Long) Hình 69: Cơng tác tun truyền bảo vệ nguồn lợi thủy sản Vĩnh Long (Ảnh: Cục Thủy sản Vĩnh Long) 233 Hình 70: Hoạt động thả cá tái tạo nguồn lợi thủy sản (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp phường Tân Ngãi, Tp Vĩnh Long, ngày 18/7/2020 Hình 71: Hoạt động thả cá tái tạo nguồn lợi thủy sản sông Tiền (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp phường Tân Ngãi, Tp Vĩnh Long, ngày 18/7/2020 234 Hình 72: Hoạt động thả cá tái tạo nguồn lợi thủy sản sông Tiền (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp phường Tân Ngãi, Tp Vĩnh Long, ngày 18/7/2020 Hình 73: Hoạt động thả cá tái tạo nguồn lợi thủy sản sông Tiền (Ảnh: Minh Hạnh) - Chụp phường Tân Ngãi, Tp Vĩnh Long, ngày 18/7/2020