ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ****** LÊ XN HẬU VĂN HĨA ĐÌNH LÀNG TRONG BỐI CẢNH ĐƠ THỊ HĨA Ở ĐỒNG NAI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HĨA HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 2022 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ****** LÊ XN HẬU VĂN HĨA ĐÌNH LÀNG TRONG BỐI CẢNH ĐƠ THỊ HĨA Ở ĐỒNG NAI Ngành: VĂN HĨA HỌC Mã số: 9229040 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS HUỲNH QUỐC THẮNG PHẢN BIỆN ĐỘC LẬP: PGS.TS ĐỖ NGỌC ANH PGS.TS BUÔN KRÔNG TUYẾT NHUNG PHẢN BIỆN: PGS.TS NGUYỄN NGỌC THƠ PGS.TS ĐỖ NGỌC ANH PGS.TS NGUYỄN ĐỨC LỘC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án Văn hóa đình làng bối cảnh thị hóa Đồng Nai cơng trình nghiên cứu tơi thực hướng dẫn khoa học PGS.TS Huỳnh Quốc Thắng Các tư liệu sử dụng Luận án trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, khơng có chép, trùng lắp cơng trình nghiên cứu Tơi hồn tồn chịu trách nhiệm cơng trình nghiên cứu Thành phố Hồ Chí Minh, ngày Tác giả luận án Lê Xuân Hậu tháng năm LỜI CẢM ƠN Luận án hoàn thành kết tìm hiểu, nghiên cứu thân động viên, giúp đỡ nhiệt thành Thầy hướng dẫn, giảng viên Khoa văn hóa học - Trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, Ban Giám đốc Phân hiệu Trường Đại học Nội vụ Hà Nội Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Đồng Nai, nhà nghiên cứu Đồng Nai, bạn bè, đồng nghiệp gia đình Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Huỳnh Quốc Thắng người tận tình hướng dẫn, định hướng nghiên cứu cho tơi suốt q trình thực luận án Tôi xin tri ân Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, Ban Giám hiệu Trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, Q Thầy Cơ phịng Sau Đại học, Q Thầy Cơ Khoa Văn hóa học, Quý Thầy Cô giảng dạy học phần nghiên cứu sinh Quý Thầy Cô Hội đồng cấp có nhận xét, góp ý, định hướng để tơi hồn thành tốt luận án Tác giả luận án Lê Xuân Hậu MỤC LỤC DẪN NHẬP .1 Lý chọn đề tài Lịch sử nghiên cứu vấn đề 3 Mục tiêu, đối tương pham vi nghiên cứu 15 3.1 Mục tiêu nghiên cứu 15 3.2 Đối tượng nghiên cứu 16 3.3 Phạm vi nghiên cứu 16 Câu hỏi nghiên cứu giả thuyết khoa học 16 4.1 Câu hỏi nghiên cứu 16 4.2 Giả thuyết khoa học 17 Phương pháp nghiên cứu nguồn tư liệu 18 5.1 Phương pháp nghiên cứu 18 5.2 Nguồn tư liệu 21 Đóng góp luận án 21 6.1 Về ý nghĩa khoa học 21 6.2 Về ý nghĩa thực tiễn 22 CHƯƠNG CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 25 1.1 Các khái niệm 25 1.1.1 Các khái niệm liên quan văn hóa 25 1.1.2 Các khái niệm biến đổi văn hóa 34 1.1.3 Các khái niệm liên quan văn hóa đình làng 37 1.1.4 Các khái niệm đô thị, thị hóa, cơng nghiệp hóa, đại hóa 45 1.2 Quan điểm tiếp cận lý thuyết nghiên cứu 49 1.2.1 Quan điểm tiếp cận 49 1.2.2 Lý thuyết nghiên cứu 50 1.3 Khái qt Đồng Nai q trình thị hóa 56 1.3.1 Yếu tố địa lý, lịch sử .56 1.3.2 Yếu tố kinh tế, văn hóa, xã hội .57 1.3.3 Người Việt Đồng Nai 61 1.3.4 Khái quát q trình thị hóa Đồng Nai 62 Tiểu kết chương 68 CHƯƠNG VĂN HĨA ĐÌNH LÀNG ĐỒNG NAI TỪ TRUYỀN THỐNG ĐẾN BIẾN ĐỔI TRONG Q TRÌNH ĐƠ THỊ HÓA 69 2.1 Những đặc điểm văn hóa truyền thống đình làng Đồng Nai 69 2.1.1 Lịch sử hình thành, phát triển đình làng Đồng Nai 69 2.1.2 Di sản văn hóa vật thể đình làng Đồng Nai 79 2.1.3 Di sản văn hóa phi vật thể đình làng Đồng Nai 89 2.2 Những đặc điểm biến đổi văn hóa đình làng Đồng Nai 103 2.2.1 Về khơng gian văn hóa đình làng 103 2.2.2 Về tín ngưỡng, lễ hội 113 2.2.3 Về đối tượng thờ tự 118 2.3 Giá trị tiêu biểu văn hóa đình làng 119 2.3.1 Giá trị văn hóa 119 2.3.2 Giá trị lịch sử 120 2.3.3 Giá trị khoa học 123 2.3.4 Giá trị giáo dục 124 2.3.5 Giá trị đạo đức, nhân văn 126 Tiểu kết chương 128 CHƯƠNG VẤN ĐỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA ĐÌNH LÀNG ĐỒNG NAI TRONG BỐI CẢNH ĐƠ THỊ HĨA 129 3.1 Văn hóa đình làng Đồng Nai bối cảnh 129 3.1.1 Giá trị văn hóa đình làng trước tác động từ quy luật kinh tế - xã hội đô thị hóa tồn vùng 129 3.1.2 Vị văn hóa đình làng đời sống văn hóa truyền thống xu hướng “đình hóa” phổ biến thiết chế tín ngưỡng dân gian 132 3.2 Nhận định nguyên nhân xu biến đổi văn hóa đình làng Đồng Nai q trình thị hóa 142 3.2.1 Nhận định đặc điểm, nguyên nhân biến đổi 142 3.2.2 Xu hướng tái cấu trúc văn hóa đình làng 162 3.3 Công tác bảo tồn phát huy giá trị truyền thống văn hóa đình làng Đồng Nai q trình thị hóa 166 3.3.1 Thực trạng quan điểm, định hướng bảo tồn gắn với phát huy giá trị văn hóa đình làng Đồng Nai 166 3.3.2 Phân tích SWOT vấn đề bảo tồn phát huy giá trị truyền thống văn hóa đình làng Đồng Nai 173 3.3.3 Giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống văn hóa đình làng182 Tiểu kết chương 194 KẾT LUẬN 195 TÀI LIỆU THAM KHẢO 201 PHỤ LỤC 215 Phụ lục 1: Bản đồ 215 Phụ lục 2: Bảng biểu 216 Phụ lục 3: Sơ đồ 233 Phụ lục 4: Danh sách, biên vấn sâu .247 Phụ lục 5: Bản phiên âm, dịch nghĩa chữ Hán 331 Phụ lục 6: Hình ảnh minh họa 361 BẢNG QUY ƯỚC VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ ĐẦY ĐỦ AL Âm lịch BH Biên Hòa BVHTT Bộ Văn hóa - Thơng tin BVHTTDL Bộ Văn hóa, Thể thao Du lịch CHXHCNVN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam CP Chính phủ COGIDO Cơng ty giấy Đồng Nai ICOMMOS Trung tâm Quốc tế Nghiên cứu Bảo tồn Trùng tu Di sản văn hóa ICCROM Hội đồng quốc tế Di tích Di KĐNN Khải Định nhị niên (1918) NĐ Nghị định MMNN Minh Mệnh nhị niên (1821) MMTN Minh Mệnh tam niên (1822) NXB Nhà xuất PVS Phỏng vấn sâu QĐ-UBND Quyết định - Ủy ban nhân dân SWOT Điểm mạnh (Strenghs), Điểm yếu (Weaknesses), Cơ hội (Opportunities), Thách thức (Threats) TĐTN Tự Đức tam niên (1850) TĐNN Tự Đức ngũ niên (1852) TP Thành phố TP HCM Thành phố Hồ Chí Minh TTTN Thiệu Trị tam niên (1843) UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học Văn hóa Liên hiệp quốc VIKYNO Công ty Máy Nông nghiệp Miền Nam DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU TRONG LUẬN ÁN STT NỘI DUNG SỐ TRANG Bảng 1.1 Số lượng phiếu vấn sâu theo địa bàn 20 Bảng 2.1 Tổng hợp đình làng người Việt Đồng Nai 75 Bảng 2.2 Số lượng đình vùng đất người Việt sinh sống 76 lâu đời Bảng 2.3 Số lượng đình vùng đất người Việt khai phá từ 78 khoảng cuối kỷ XIX, đầu kỷ XX Bảng 2.4 Niên hiệu vua phong sắc, số lượng sắc phong 91 DANH MỤC HÌNH ẢNH TRONG LUẬN ÁN STT NỘI DUNG SỐ TRANG Hình 2.1 Kiến trúc kiểu chữ (đình Phước Thọ, Nhơn Trạch) 79 Hình 2.2 Kiến trúc kiểu chữ nhị (đình Phú Thạnh, Nhơn Trạch) 79 Hình 2.3 Kiến trúc kiểu chữ tam (đình Phước Lộc, Long Thành) 79 Hình 2.4 Kiến trúc tứ trụ đình Tân Xuân, Thành phố Long Khánh 80 Hình 2.5 Kết cấu cột, kèo, xun, trính đình Mỹ Khánh, TP Biên Hịa 80 Hình 2.6 Vì kèo nối đình Phước Thiền, huyện Nhơn Trạch 80 Hình 2.7 Khơng gian thờ tự đình Phước Lộc, huyện Long Thành 87 Hình 2.8 Hồnh phi “Hộ quốc tý dân” đình Phước Lư 101 Hình 2.9 Liễn đối đình Bình Kính (Thành phố Biên Hịa) 102 Hình 2.10 Đình Tân Đức (xã Tân Bình, huyện Vĩnh Cửu) 107 Hình 2.11 Đình Long Tân (xã Long Tân, huyện Nhơn Trạch) 107 Hình 2.12 Đình Long Đức (xã Long Đức, huyện Long Thành) 107 Hình 2.13 Liễn đối đắp xi-măng đình Mỹ Khoan 110 Hình 2.14 110 Liễn đối đình Phú Hội (xã Phú Hội, Nhơn Trạch) Hình 2.15 Liễn đối chữ Hán chạm âm vào tường xi-măng 110 Hình 2.16 Tự khí đình Phú Trạch, huyện Vĩnh Cửu 113 Hình 2.17 Mõ thái bình đình Bình Trước, TP Biên Hịa 113 Hình 2.18 Khởi chinh cổ lễ cúng đình An Hịa, TP Biên Hịa 113 Hình 2.19 Khởi đại cổ lễ cúng đình An Hịa, TP Biên Hịa 113 Hình 3.1 Hồnh phi “Lân Thị cố miếu” (TP Biên Hịa) 135 Hình 3.2 Hồnh phi “Vinh Thạnh cố miếu” (TP Biên Hịa) 135 Hình 3.3 Hồnh phi “Bình Trước vũ miếu” (TP Biên Hịa) 135 365 Hình 09: Đình Thần Trị An (huyện Vĩnh Cửu) Ảnh: Trịnh Văn Lý - 2012 Hình 10: Đình Hưng Phú (TP Biên Hịa) Ảnh: Lê Xn Hậu - 2020 366 Hình 11: Đình Phước Long (huyện Long Thành) Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2011 Hình 12: Đình Bình Sơn (huyện Vĩnh Cửu) Ảnh: Trần Kiệt - 2021 367 Hình 13: Đình Tam An (huyện Long Thành) Ảnh: Thanh Hiên - 2013 Hình 14: Đình Rạch Cá (huyện Nhơn Trạch) Ảnh: Ái Vân - Bảo tàng Đồng Nai - 2014 368 Hình 15: Lễ hội Kỳ yên đình Bình Thiềng (phường Quang Vinh, TP Biên Hịa) Ảnh: Ái Vân - 2013 Hình 16: Tiền đình - đình Phước Thiền (xã Phước Thiền, huyện Nhơn Trạch) Ảnh: Phan Văn Thành - 2022 369 Hình 17: Thỉnh sắc Thần đình Mỹ Khoan (xã Hiệp Phước, huyện Nhơn Trạch) Ảnh: Trần Minh Trí - Bảo tàng Đồng Nai - 2012 Hình 18: Thực nghi thức trình sanh lễ Kỳ yên Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2012 370 Hình 19: Heo trình sanh đình Bình Thiềng (phường Quang Vinh, TP Biên Hịa) Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2008 Hình 20: Heo chong tế Thần Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2011 371 Hình 21: Khai sắc lễ Kỳ yên đình Mỹ Khoan (xã Hiệp Phước, huyện Nhơn Trạch), Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2011 Hình 22: Lễ vật cúng đình, Ảnh: Mai Thị Thu Phương - 2019 372 Hình 23: Phân bố thịt cúng lễ hội Kỳ yên đình Mỹ Khoan (huyện Nhơn Trạch), Ảnh: Lê Xuân Hậu - 2021 Hình 24: Xơi cúng đình Ảnh: Lê Xn Hậu - 2021 373 Hình 25: Sắc Minh Mạng tam niên (1822) Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2015 Hình 26: Sắc Thiệu Trị tam niên (1843) Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2015 374 Hình 27: Sắc Thiệu Trị tam niên (nhuận) Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh, Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2015 Hình 28: Sắc Tự Đức tam niên (1850) Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2015 375 Hình 29: Sắc Tự Đức ngũ niên (1852) đình Bình Thới (huyện Vĩnh Cửu) Ảnh: Vũ Văn Thuân - Bảo tàng Đồng Nai - 2015 Hình 30: Sắc Khải Định nhị niên (1918) đình Hưng Lộc (huyện Thống Nhất) Ảnh: Cao Văn Vĩnh - 2011 376 Hình 31: Hiện trạng sắc đình Long Hịa (xã Bình Hịa, huyện Vĩnh Cửu) Ảnh: Bảo tàng Đồng Nai - 2011 Hình 32: Hiện trạng sắc Thần đình Tân Lập (TP Long Khánh) Ảnh: Lê Thị Ái Vân - Bảo tàng Đồng Nai - 2011 377 Hình 33: Sắc Thần phục chế (đình Phước Thái, xã Phước Thái, huyện Long Thành) Ảnh: Lê Thị Ái Vân - Bảo tàng Đồng Nai - 2012 Hình 34: Sắc Thần phục chế (đình Long Phước, huyện Long Thành) Ảnh: Phạm Trung Trực - Bảo tàng Đồng Nai - 2012 378 Hình 35: Hồnh phi, liễn đối đình An Hịa (Thành phố Biên Hịa) Ảnh: Lê Xn Hậu - 2022 Hình 36: Liễn đối đình Mỹ Khoan (xã Hiêp Phước, huyện Nhơn Trạch) Ảnh: Lê Xuân Hậu - 2011 379 Hình 37: Trùng tu di tích đình An Hịa (phường An Hịa, Thành phố Biên Hòa) Ảnh: Nguyễn Bá Tâm - Bảo tàng Đồng Nai - 2010 Hình 38: Khn in văn cúng đình chữ Hán (đình Bình Điện, phường Bửu Long, Thành phố Biên Hòa); lưu giữ, bảo quản Bảo tàng Đồng Nai Ảnh: Lê Xuân Hậu - 2011