BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN DINH DƯỠNG PHAN TIẾN HỒNG ĐÁNH GIÁ TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG VÀ KẾT QUẢ BỔ SUNG VI CHẤT SẮT, KẼM Ở TRẺ – TUỔI SUY DINH DƯỠNG THẤP CỊI TẠI MỘT SỐ TỈNH PHÍA BẮC (2017 – 2020) LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: DINH DƯỠNG HÀ NỘI – 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN DINH DƯỠNG PHAN TIẾN HỒNG ĐÁNH GIÁ TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG VÀ KẾT QUẢ BỔ SUNG VI CHẤT SẮT, KẼM Ở TRẺ – TUỔI SUY DINH DƯỠNG THẤP CỊI TẠI MỘT SỐ TỈNH PHÍA BẮC (2017 – 2020) LUẬN ÁN TIẾN SĨ DINH DƯỠNG CHUYÊN NGÀNH: DINH DƯỠNG CỘNG ĐỒNG MÃ SỐ: 9720401 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS TS NGUYỄN QUANG DŨNG PGS TS TRẦN THÚY NGA HÀ NỘI – 2023 LỜI CAM ĐOAN Tơi Phan Tiến Hồng, nghiên cứu sinh khóa 11, Viện Dinh dưỡng Quốc gia, chuyên ngành dinh dưỡng, xin cam đoan: Đây luận án thân tham gia triển khai can thiệp, thu thập số liệu, trực tiếp phân tích kết viết báo cáo hướng dẫn PGS.TS Nguyễn Quang Dũng – Phó Trưởng Bộ mơn Dinh dưỡng An toàn vệ sinh thực phẩm, Viện Đào tạo Y học dự phịng Y tế cơng cộng, Đại học Y Hà Nội PGS.TS Trần Thúy Nga – Khoa Vi chất dinh dưỡng, Viện Dinh dưỡng Quốc gia Số liệu kết nêu luận án hoàn toàn xác, trung thực phần tác giả luận án cơng bố tạp chí khoa học chuyên ngành Hà Nội, ngày … tháng năm 2023 Tác giả luận án LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Lãnh đạo Viện Dinh dưỡng, Trung tâm Đào tạo Dinh dưỡng Thực phẩm, Thầy Cơ giáo Khoa Phịng liên quan Viện dinh dưỡng tạo điều kiện giúp đỡ tơi suốt q trình học tập hồn thành luận án Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành sâu sắc tới Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Bác sĩ, Nguyễn Quang Dũng; Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Bác sĩ Trần Thúy Nga, Cô Thầy tận tình hướng dẫn, động viên khích lệ, dành nhiều thời gian trao đổi giúp đỡ cho q trình thực luận án Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn Ban Lãnh đạo Trung Tâm Kiểm sốt bệnh tật tỉnh Quảng Bình đồng nghiệp giúp đỡ, động viên, hỗ trợ tạo điều kiện cho tơi suốt q trình học tập hồn thành luận án Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn gửi lời cảm ơn chân thành anh chị, bạn tham gia điều tra, nghiên cứu, xét nghiệm Trung tâm kiểm soát bệnh tật tỉnh: Hà Nam, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Trung tâm Y tế huyện 12 Trạm Y tế xã tỉnh tạo điều kiện để tơi hồn thành nghiên cứu Cuối cùng, tơi xin gửi lịng chân thành tới Gia đình tơi, người ln dang rộng vịng tay, tiếp lượng, tạo niềm tin động lực cho tơi suốt q trình học tập hồn thành luận án MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN……………………………………………………… i DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ………………………………………… v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT………………………………………… viii ĐẶT VẤN ĐỀ…………………………………………………………… MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU…………………………………………… CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN…………………………………………… 1.1 Khái niệm suy dinh dưỡng thấp còi vi chất dinh dưỡng ……… 1.3 Vi chất dinh dưỡng sắt …………………………………………… 10 1.3 Vi chất dinh dưỡng kẽm …………………………………………… 12 1.4 Thực trạng thiếu sắt thiếu kẽm trẻ em………………………… 17 1.5 Tương tác sắt kẽm nghiên cứu hiệu bổ sung vi chất sắt, kẽm……………………………………………………………… 22 CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU…… 37 2.1 Đối tượng, địa điểm thời gian nghiên cứu……………………… 37 2.1.2 Địa điểm nghiên cứu……………………………………………… 37 2.1.3 Thời gian nghiên cứu:……………………………………………… 38 2.2 Phương pháp nghiên cứu…………………………………………… 38 2.2.1 Thiết kế nghiên cứu………………………………………………… 38 2.2.2 Công thức tính mẫu cỡ mẫu…………………………………… 39 2.2.3 Chọn mẫu………………………………………………………… 41 2.2.4 Sơ đồ nghiên cứu………………………………………………… 42 2.2.5.Tóm tắt biến số nghiên cứu…………………………………… 43 2.2.6 Các khái niệm, tiêu chuẩn đánh giá……………………………… 43 2.2.7 Phương pháp thu thập số liệu……………………………………… 45 2.2.8 Triển khai nghiên cứu……………………………………………… 49 2.2.9 Sản xuất sản phẩm bổ sung………………………………………… 54 2.2.10 Phân tích số liệu………………………………………………… 55 2.2.11 Sai số hệ thống biện pháp khắc phục………………………… 57 2.2.12 Đạo đức nghiên cứu……………………………………………… 58 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ………………………………………………… 60 3.1 Tình trạng nhẹ cân, gầy còm, thiếu máu, thiếu sắt, thiếu kẽm trẻ suy dinh dưỡng thấp còi 1-3 tuổi………………………………………… 60 3.2 Kết sử dụng sắt - kẽm phối hợp, sử dụng kẽm riêng rẽ lên tình trạng thấp cịi, nhẹ cân, gầy còm, thiếu máu, thiếu sắt thiếu kẽm trẻ 1-3 tuổi suy dinh dưỡng thể thấp còi sau tháng can thiệp………… 70 CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN……………………………………………… 91 4.1 Tình trạng nhẹ cân, gầy cịm, thiếu máu, thiếu sắt, thiếu kẽm trẻ suy dinh dưỡng thấp còi 1-3 tuổi………………………………………… 91 4.2 Kết sử dụng sắt - kẽm phối hợp, sử dụng kẽm riêng rẽ lên tình trạng thấp cịi, nhẹ cân, gầy cịm, thiếu máu, thiếu sắt thiếu kẽm trẻ 1-3 tuổi suy dinh dưỡng thể thấp còi sau tháng can thiệp………… 97 KẾT LUẬN……………………………………………………………… 120 Tình trạng nhẹ cân, gầy còm, thiếu máu, thiếu sắt, thiếu kẽm trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi 1-3 tuổi………………………………………… 120 Kết sử dụng sắt - kẽm phối hợp với sử dụng kẽm riêng rẽ trẻ 1-3 tuổi suy dinh dưỡng thể thấp còi sau tháng can thiệp……… 120 KHUYẾN NGHỊ………………………………………………………… 123 DANH MỤC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ CƠNG BỐ……………………………………………………………… 124 TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………… 125 PHỤ LỤC………………………………………………………………… 141 DANH MỤC BẢNG VÀ HÌNH Danh mục bảng Trang Bảng Nhu cầu khuyến nghị kẽm trẻ em 10 tuổi (mg/ngày) 15 Bảng Thứ tự sinh gia đình đối tượng nghiên cứu 61 Bảng Trình độ học vấn, nghề nghiệp mẹ đối tượng nghiên cứu .62 Bảng 3 Tỷ lệ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân đối tượng nghiên cứu theo giới tuổi .63 Bảng Tỷ lệ suy dinh dưỡng thể gầy còm đối tượng nghiên cứu theo giới tuổi .64 Bảng Tỷ lệ thiếu máu đối tượng nghiên cứu mức độ 65 Bảng Tỷ lệ thiếu máu đối tượng nghiên cứu theo giới tuổi .66 Bảng Tỷ lệ thiếu sắt đối tượng nghiên cứu theo địa bàn nghiên cứu67 Bảng Tình trạng thiếu sắt đối tượng nghiên cứu theo giới tuổi 67 Bảng Tỷ lệ thiếu kẽm đối tượng nghiên cứu theo giới tuổi .69 Bảng 10 Đặc điểm nhân trắc đối tượng nghiên cứu thời điểm trước can thiệp .70 Bảng 11 Phân bố đối tượng nghiên cứu theo tỉnh nhóm nghiên cứu tại71 Bảng 12 Kết thay đổi số Z-score chiều cao/tuổi đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp 72 Bảng 13 Kết can thiệp thay đổi tỷ lệ suy dinh dưỡng thể thấp còi 73 Bảng 14 Chỉ số hiệu tình trạng SDD thấp cịi sau can thiệp 74 Bảng 15 Kết thay đổi số Z-score cân nặng/tuổi đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp 75 Bảng 16 Thay đổi tỷ lệ suy dinh dưỡng thể nhẹ cân sau can thiệp 76 Bảng 17 Chỉ số hiệu can thiệp tình trạng suy dinh dưỡng thể nhẹ cân sau can thiệp .77 Bảng 18 Kết thay đổi số Z-score cân nặng/ chiều cao đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp 78 Bảng 19 Thay đổi tỷ lệ suy dinh dưỡng thể gầy còm sau can thiệp 79 Bảng 20 Chỉ số hiệu tình trạng suy dinh dưỡng gầy còm sau can thiệp 80 Bảng 21 Thay đổi nồng độ Hb đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp .81 Bảng 22 Kết thay đổi tỷ lệ thiếu máu đối tượng nghiên cứu trước sau can thiệp .82 Bảng 23 Chỉ số hiệu can thiệp tình thiếu máu sau can thiệp 83 Bảng 24 Thay đổi nồng độ Ferritin huyết đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp .84 Bảng 25 Thay đổi tỷ lệ thiếu sắt đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp .85 Bảng 26 Chỉ số hiệu can thiệp tình trạng thiếu sắt sau can thiệp 86 Bảng 27 Thay đổi nồng độ kẽm huyết đối tượng nghiên cứu 87 Bảng 28 Giảm tỷ lệ thiếu kẽm đối tượng nghiên cứu sau tháng can thiệp .88 Bảng 29 Chỉ số hiệu tình trạng thiếu kẽm sau can thiệp .89 Danh mục hình Trang Hình 1 Diễn biến SDD thấp cịi trẻ em tuổi theo vùng sinh thái từ năm 2015 – 2020 YHình Phân bố đối tượng theo giới tính 60 Hình Tỷ lệ trẻ có cân nặng sơ sinh ngưỡng 2500g 60 Hình 3 Tỷ lệ đối tượng theo trình độ học vấn 61 Hình Tỷ lệ Suy dinh dưỡng thể nhẹ cân đối tượng nghiên cứu 62 Hình Tỷ lệ Suy dinh dưỡng thể gầy còm đối tượng nghiên cứu .64 Hình Tỷ lệ thiếu kẽm đối tượng nghiên cứu 68 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT AAS Atomic Absorption Spectrophotometric (Phương pháp phổ hấp thu nguyên tử) ARR Absolute risk reduction (giảm nguy tuyệt đối) BMI Body mass index (chỉ số khối thể) DNA Deoxyribonucleic acid (Vật chất di truyền) EDTA Etheylene diaminete Traacetic acid (axit aminopolycarboxylic) HAZ Height for age z-score (Chỉ số z-score chiều cao theo tuổi) Hb Hemoglobin NNT Number needed to treat (số bệnh nhân cần điều trị để giảm ca bệnh) SDD Suy dinh dưỡng TTDD Tình trạng dinh dưỡng UNICEF United Nations International Children's Emergency Fund (Quỹ Nhi đồng lLiên hợp quốc) YNTK Ý nghĩa thống kê WHO World Health Organization (Tổ chức Y tế Thế giới) WAZ Weight-for-Age Z-score (Chỉ số z-score cân nặng theo tuổi) WHZ Weight-for-Height Z-score (Chỉ số z-score Cân nặng theo chiều cao)