1 mở đầu Tính cấp thiết đề tài nghiên cứu Trong chiến lợc phát triển đất nớc, vấn đề nông nghiệp - nông thôn - nông dân có vị trí đặc biệt Các Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, VII, VIII, IX Đảng xác định trình thực công nghiệp hóa, đại hóa (CNH, HĐH) đất nớc phụ thuộc lớn vào trình CNH, HĐH nông nghiệp - nông thôn Giải tốt vấn đề nông nghiệp - nông thôn nông dân đÃ, toán then chốt tạo tiền đề cho thực thắng lợi nghiệp CNH, HĐH Với khoảng 80% dân số sinh sống địa bàn nông thôn, chiến lợc phát triển kinh tế - xà hội quốc gia hay khu vực phải đặt n«ng nghiƯp - n«ng th«n nh mét khu vùc kinh tế - xà hội trọng điểm giàu tiềm năng, có tính định phát triển Trong bối cảnh này, giải tốt vấn đề văn hóa nông thôn có tiền đề điều kiện để giải vấn đề phát triển kinh tế - xà hội văn hóa khu vực, phát triển văn hóa vừa mục tiêu vừa động lực sù ph¸t triĨn kinh tÕ - x· héi ë tõng địa phơng, khu vực nớc Văn hóa phải đợc gắn kết với trình phát triển kinh tế - xà hội với trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn Hoạt động văn hóa nông thôn phải có mục tiêu, nội dung, biện pháp bớc thích hợp để thực đóng vai trò động lực mục tiêu phát triển nông nghiệp - nông thôn Đây vấn đề có tính chiến lợc mà giải tốt sở lý luận thực tiễn quan trọng cho phát triển văn hóa, phát triển kinh tế - xà hội nớc ta nói chung Quảng Nam nói riêng giai đoạn tới Cuộc vận động xây dựng làng văn hóa Đảng Nhà nớc ta đà đợc phát động có ý nghĩa đặc biệt quan trọng phát triển văn hóa, phát triển kinh tế - xà hội nông thôn nớc ta giai đoạn Nông thôn khu vực bao gồm hai thực thể xà hội bản: làng xà thị tứ, thị trấn; làng xà thực thể xà hội bản, tiêu biểu cho xà hội nông thôn, khu vực tụ c c dân nông thôn Trong biến thiên lịch sử, làng - xà văn hóa làng - xà có vị trí đặc biệt Do đó, nói đến nông thôn trớc hết phải nói đến làng - xÃ, từ làng - xà ta có tranh toàn diện xà hội nông thôn trình phát triển Làng - xà hình dung nh quốc gia thu nhỏ, có đời sống vật chất tinh thần bền vững Vì vậy, bối cảnh CNH, HĐH đất nớc nay, phát huy giá trị văn hóa làng, kết hợp với yếu tố đại vận động xây dựng làng văn hóa thực chất trình "tiếp biến văn hóa", quy luật vận động tất yếu văn hóa đơng đại việc kế thừa phát triển truyền thống văn hóa dân tộc Xây dựng làng văn hóa kế thừa phát triển làng - xà Việt Nam điều kiện phù hợp với tiến văn hóa xà hội Làng nôi văn hóa đợc ví nh gơng phản chiếu sinh động truyền thống văn hóa tốt đẹp dân tộc: chủ nghĩa yêu nớc, tinh thần đoàn kết cộng đồng, thn phong mü tơc, mèi quan hƯ xãm giỊng, mèi quan hệ thành viên gia đình tất kết thành tinh hoa văn hóa lĩnh văn hóa Việt Nam không bị đồng hóa lực xâm lợc đô hộ Tinh hoa cần đợc phát huy mạnh mẽ biến thành động lực tinh thần cho công xây dựng làng văn hóa, xây dựng môi trờng văn hóa lành mạnh nông thôn, làm tảng cho việc giữ gìn phát huy sắc văn hóa dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại Làng văn hóa mảnh đất màu mỡ nuôi dỡng phát triển giá trị đạo đức, tình cảm, lối sống cộng đồng Và mảnh đất có khả tiềm tàng việc ngăn chặn đẩy lùi tợng văn hóa tiêu cực đà tác động dội đến mặt đời sống xà hội gây thay đổi đáng kể thang giá trị xà hội thời điểm Mặt trái kinh tế thị trờng có nguy phá vỡ giá trị văn hóa truyền thống Bản sắc văn hóa dân tộc có lúc, nơi bị xâm hại sức mạnh ghê gớm nh: chủ nghĩa cá nhân, lối sống thực dụng Kinh tế thị trờng phát triển, lũy tre làng không vành đai cát Nhng tính cục bộ, địa phơng chủ nghĩa, "phép vua thua lệ làng", tệ cờng hào nông thôn lại trỗi dậy Đây nguyên nhân dẫn đến xáo trộn mối quan hệ làng làng, làm nảy sinh hàng loạt vấn đề ý thức đoàn kết cộng đồng, diện mạo văn hóa, an ninh trị trật tự an toàn xà hội Cơ chế thị trờng len lỏi vào miền quê xa xôi có nguy phá vỡ nét bình làng - xà xa xa "Cây đa, bến nớc, sân đình"hình ảnh tiêu biểu làng quê có dấu hiệu bị biến dạng Các tệ nạn xà hội có hội điều kiện chuyển dịch nông thôn Ma chay, cới xin vÉn cã xu híng quay l¹i víi tËp tơc rêm rà, tốn kém, xen lẫn mê tín dị đoan Chính vậy, việc xây dựng làng văn hóa nhằm bảo vệ phát huy giá trị văn hóa làng, phát huy tính tích cực Văn hóa làng vừa kết hoạt động ngời làng, đồng thời môi trờng, động lực làm cho thành viên cộng đồng làng giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống tiếp tục tạo giá trị văn hóa tiên tiến Và, làng văn hóa thực khẳng định vai trò góp phần điều chỉnh quan hệ xà hội chế thị trờng, làm động lực phát triển nông thôn nớc ta Quảng Nam nh nhiều địa phơng khác nớc đà thực chủ trơng xây dựng làng văn hóa Cuộc vận động xây dựng làng văn hóa Quảng Nam đợc trọng từ tái lập tỉnh (1997), song đà đóng góp phần tích cực vào nhiệm vụ trị địa phơng, đợc đông đảo quần chúng nhân dân đồng tình hởng ứng Tuy nhiên, trình thực đà bộc lộ vớng mắc lý luận thực tiễn, cha tạo đợc mô hình đảm bảo chắn phù hợp với miền, vùng dân c, diện phong trào hạn chế Xác định tầm quan trọng tính thiết vận động xây dựng làng văn hóa, chọn đề tài nghiên cứu "Văn hóa làng xây dựng làng văn hóa tỉnh Quảng Nam nay" làm luận văn tốt nghiệp, nhằm nhận diện phân tích rõ đặc trng văn hóa làng, đặc sắc văn hóa làng Quảng Nam công xây dựng làng văn hóa Quảng Nam Tình hình nghiên cứu đề tài Lý luận thực tiễn xây dựng làng văn hóa không hoàn toàn xét bình diện nớc Nhiều công trình đà đợc công bố với cách tiếp cận khác văn hóa làng xây dựng làng văn hóa nh: "Văn hóa làng làng văn hóa" GS.TS Nguyễn Duy Quý, PGS.TS Thành Duy PGS Vũ Ngọc Khánh; "Văn hóa làng phát triển" GS.TS Nguyễn Duy Quý; "Làng xà Việt Nam - mét sè vÊn ®Ị kinh tÕ - x· hội" GS Phan Đại DoÃn; "Sự biến đổi làng xà Việt Nam ngày nay" Tô Duy Hợp; "Cộng đồng làng xà Việt Nam nay" tập thể tác giả Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh; "Mô hình làng văn hóa nông thôn nay" Thu Linh; "Sự biến đổi làng xà Việt Nam ngày đồng sông Hồng" Tô Duy Hợp; "Tín ngỡng làng xÃ" PGS Vũ Ngọc Khánh; "Nếp cũ - Làng xóm Việt Nam" Toan ánh; "Hơng ớc hồn quê" Toan ánh; "Bản sắc văn hóa làng xây dựng nông thôn đồng Bắc Bộ" TS Lê Quý Đức công trình trên, tác giả đà bàn văn hóa tinh thần văn hóa vật chất làng xà Nhiều tác giả đà đề cập đến hội làng, nếp sống, phong tục, tôn giáo, sân khấu dân gian, văn hóa nghệ thuật dân gian Một số chuyên luận có ý kiến nhận xét di sản làng xÃ, mặt kinh tế - xà hội, văn hóa; mà nêu lên điểm tích cực tiêu cực làng xà trình dựng nớc giữ nớc Tuy nhiên, tỉnh Quảng Nam vấn đề tơng đối vận động xây dựng làng văn hóa Quảng Nam đợc phát động vào ngày 12/7/1997 với Chỉ thị 04/CT-TU Ban thêng vơ TØnh đy Do vËy, ®Õn cha cã công trình nghiên cứu mang tính hệ thống dới dạng luận văn khoa học giải cách thỏa đáng vấn đề lý luận thực tiễn xây dựng làng văn hóa tỉnh Quảng Nam Mục đích nhiệm vụ luận văn Mục đích nghiên cứu: Góp phần làm sáng tỏ sở lý luận thực tiễn văn hóa xây dựng đời sống văn hóa sở, xây dựng làng văn hóa xu phát triển toàn diện nớc ta nói chung Quảng Nam nói riêng; đề xuất phơng hớng giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh công xây dựng làng văn hóa Quảng Nam bối cảnh CNH, HĐH đất nớc Nhiệm vụ luận văn: - Xác định rõ khái niệm văn hóa làng làng văn hóa làm sở lý luận chung cho toàn luận văn - Khảo sát làng văn hóa Quảng Nam, tiến hành phân loại rút đặc trng văn hóa làng làng văn hóa Quảng Nam - Đề xuất phơng hớng giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh vận động xây dựng làng văn hóa Quảng Nam Giới hạn nghiên cứu luận văn Xây dựng làng văn hóa lµ mét néi dung lín sù nghiƯp chung cđa Đảng Nhà nớc ta bối cảnh nay, có nhiều vấn đề cần sâu nghiên cứu Tuy nhiên khuôn khổ luận văn thạc sĩ văn hóa, tập trung làm rõ vấn đề lý luận văn hóa làng làng văn hóa (chủ yếu tập trung nghiên cứu làng ngời Việt - đại diện tiêu biểu làng Việt Nam); phân tích thực trạng xây dựng làng văn hóa Quảng Nam đề xuất phơng hớng, giải pháp chủ yếu để tiếp tục đẩy mạnh việc xây dựng làng văn hóa đời sống văn hóa sở Quảng Nam thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH Đóng góp luận văn - Hệ thống hóa sở lý luận văn hóa làng làng văn hóa - Phân tích sở lý luận chung xây dựng làng văn hãa thêi kú CNH, H§H - ThuyÕt minh cã khoa học tiếp nối biện chứng từ di sản văn hóa làng đến việc xây dựng làng văn hóa bối cảnh - Bổ sung số quan niệm làng văn hóa công tác xây dựng làng văn hóa - Tiến hành phân loại rút đặc trng văn hóa làng làng văn hóa Quảng Nam - Đánh giá thực trạng đề xuất giải pháp có tính khả thi, góp phần nâng cao chất lợng hiệu vận động xây dựng làng văn hóa Quảng Nam nói riêng nớc ta nói chung Kết nghiên cứu luận văn dùng làm tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu giảng dạy lý luận văn hóa đờng lối văn hóa Đảng Cộng sản Việt Nam, xây dựng phát triển văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà sắc dân tộc, xây dựng đời sống văn hóa sở Phơng pháp nghiên cứu Luận văn vận dụng phơng pháp nghiên cứu khoa học chủ yếu phơng pháp điều tra, điền dÃ, phân tích khảo cứu, phơng pháp diễn giải quy nạp, phơng pháp so sánh, đối chiếu sở kết hợp chặt chẽ lý luận thực tiễn khách quan 7 Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu kết luận danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có nội dung gồm ba chơng: Chơng 1: Một số vấn đề lý luận văn hóa làng làng văn hóa Chơng 2: Làng văn hóa làng Quảng Nam Chơng 3: Thực trạng công tác xây dựng làng văn hóa phơng hớng, giải pháp đẩy mạnh công tác xây dựng làng văn hóa Quảng Nam Chơng Một số vấn đề lý luận văn hóa làng làng văn hóa 1.1 Quan niệm văn hóa Thập kỷ cuối kỷ XX lịch sử nhân loại kết thúc Thập kỷ giới phát triển văn hóa (1988-1997) nhằm thực Nghị 41/87 ngày 9/12/1986 Liên hợp quốc Điều chứng tỏ quan tâm nhân loại kỷ cuối thiên niên kỷ thứ hai văn hóa đà phát triển sâu rộng Bớc vào kỷ XX, thuật ngữ văn hóa đà thâm nhập vào đời sống xà hội cách sâu sắc, làm thay đổi nhận thức ngời hớng tiếp cận phù hợp với xu phát triển khoa học công nghệ Văn hóa đà trở thành đối tợng nghiên cứu nhiều ngành khoa học xà hội nhân văn Từ tạo bớc ngoặt quan trọng việc hình thành khung lý thut míi trªn nhiỊu lÜnh vùc cã liªn quan đến văn hóa - xà hội Khái niệm văn hóa, theo nhà ngôn ngữ học ngời Đức W Vun-đơ (W.Wundt) bắt nguồn từ động từ tiếng La Tinh "Colere" vµ sau chun thµnh "Cultura" víi nghÜa cày cấy, vun trồng Trong vận động ngôn ngữ, "Cultura" chuyển nghĩa từ trồng trọt cối sang hàm nghĩa trồng trọt tinh thần, trí tuệ; gắn bó với ngời dới dạng thức mới, đợc biểu mô thức phức tạp song lại hàm chứa nội dung sâu sắc so với nghĩa ban đầu Quan niệm văn hóa đợc E.B Tylor đề cập công trình "Văn hóa nguyên thủy" (1871) trở thành định nghĩa đối tợng nghiên cứu văn hóa Theo ông, "văn hóa hay văn minh theo nghĩa rộng tộc ngời học, nói chung bao gồm tri thức, tín ngỡng, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, tập quán số lực thói quen khác đợc ngời chiếm lĩnh với t cách thành viên xà hội" [92, tr 13], Trong kỷ XX, nhà nghiên cứu văn hóa giới đà tiếp tục đa nhiều định nghĩa khác văn hóa, tiếp cận dới nhiều góc độ khác Theo kháo sát PGS Phan Ngọc, đà có 400 định nghĩa văn hóa [62, tr 19] Điều cho thấy "mảnh đất" văn hóa để cày xới, thâm nhập, tiếp cận rộng, đa dạng phong phú Trong tuyên bố chung Hội nghị quốc tế Mêhicô UNESCO chủ trì họp từ 26/7 đến 6/8 năm 1982, ngời ta chấp nhận quan niệm văn hóa nh sau: "Trong ý nghĩa rộng nhất, văn hóa tổng thể nét riêng biệt tinh thần vật chất, trí tuệ xúc cảm định tính cách xà hội hay nhóm ngời xà hội Văn hóa bao gồm nghệ thuật văn chơng, lối sống, quyền ngời, hệ thống giá trị, tập tục tín ngỡng" [95, tr 5-6] Tổng giám đốc UNESCO F.May-ơ (Federico Mayor Zaagoza) có quan niệm văn hóa nêu viết ông nh sau: "Văn hóa tổng thể sống động hoạt động sáng tạo khứ Qua kỷ, hoạt động sáng tạo đà hình thành nên hệ thống giá trị, truyền thống thị hiếu - yếu tố xác định đặc tính riêng dân tộc" [11, tr 23] Văn hóa trình sáng tạo tự thân ngời phát triển lịch sử - "Đó lực lợng bẩm sinh xuất cách tự nhiên, mà chúng biến đổi tác động quan hệ xà hội, trình độ phát triển văn hóa Các lực lợng chất ngời đợc khách thể hóa thông qua họat động cải tạo giới ngời Chính họat động phơng thức tồn tái sản xuất ®êi sèng x· héi" [97, tr 40] ë ViÖt Nam, tõ quan niƯm cđa Chđ tÞch Hå ChÝ Minh vỊ văn hóa: "Vì lẽ sinh tồn nh mục đích sống, loài ngời sáng tạo phát minh ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, công cụ cho sinh hoạt hàng ngày mặc, ăn, phơng thức sử dụng - Toàn sáng tạo phát minh tức văn hóa" [58, tr 431], đến nội hàm khái niệm văn hóa mà Hội nghị lần thứ Ban chấp hành Trung ơng khóa VIII xác định: "Văn hóa tảng tinh thần xà hội, vừa mục tiêu, vừa động lực thúc đẩy tự phát triển kinh tế - xà hội" [24, tr 10] phát triển quan niệm văn hóa Đảng ta nhằm xây dựng phát triển văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà sắc dân tộc, để văn hóa thực trở thành tảng tinh thần xà hội, động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xà hội, đồng thời mục tiêu cao chủ nghĩa xà hội thời đại ngày Nh vậy, điểm thống quan niệm xem lao động sáng tạo cội nguồn văn hóa Và, văn hóa đà đem lại cho ngời khả suy xét thân, làm cho trở thành sinh vật đặc biệt mang tính nhân sâu sắc, có lý tính, có óc phê phán dấn thân cách có lý trí tình cảm khát vọng vơn tới chân - thiện - mỹ Và nhờ văn hóa mà ngời thể đợc phẩm chất, tự ý thức đợc 10 thân, tự biết phơng án "cha hoàn thành", đặt để xem xét thành tựu thân, tìm tòi mệt "ý nghĩa mẻ sáng tạo nên công trình vợt trội lên thân mình" [95, tr 5-6] Dới góc độ tiếp cận xem lao động sáng tạo cội nguồn, khởi điểm văn hóa hớng giá trị nhân nhằm hoàn thiện ngời, nhà nghiên cứu Hoàng Vinh đà có quan niệm xác đáng rằng: "Văn hóa toàn sáng tạo ngời, tích lũy lại trình hoạt động thực tiễn xà hội, đợc đúc kết thành hệ giá trị chuẩn mực xà hội, biểu thông qua vốn di sản văn hóa hệ ứng xử văn hóa cộng đồng ngời Hệ giá trị xà hội thành tố cốt lõi làm nên sắc riêng cộng đồng xà hội, có khả chi phối đời sống tâm lý họat động ngêi sèng céng ®ång x· héi Êy" [102, tr 43] Hoạt động sáng tạo văn hóa vật chất tinh thần ngời nhằm hình thành nên giá trị văn hóa để từ cộng đồng ngời nói chung ngời nói riêng soi vào để chiêm nghiệm, đối chiếu phấn đấu để đạt đợc chuẩn mực giá trị cần thiết mà cá nhân, gia đình, xà hội đòi hỏi Vì vậy, hiểu: Văn hóa trình vận động đặc biệt làm biến đổi liên tục sâu sắc đến lực sáng tạo cá nhân cộng đồng nhằm ngày hoàn thiện nhân cách xà hội, vơn tới thống cao cá nhân - gia đình - cộng đồng làng xà toàn xà hội tồn phát triển tiến ngời xà hội 1.2 Quan niệm văn hóa làng Phác họa tranh tổng quát văn hóa làng sở tiêu chí giúp có đủ liệu để khái quát thực trạng văn hóa - x· héi ë níc ta hiƯn