VINHÀNLÂM KHOAHỌCXÃHỘIVIT NAM HỌC VIỆN KHOAHỌCXÃ HỘI NGUYỄNMINHNGUYÊN TƢ TƢỞNG CẢICÁCH CỦAFUKUZAWAYUKICHI(18351901)VÀGIÁTRỊCỦANÓ Chuyênngành:LịchsửTriethQcMã so:62.22.03.01 LUN ÁNTIENSĨTRIETHỌC Ngƣihƣngn h o h Qc: PGS.TS Hoàng Thị ThơPGS.TS.PhạmHồngThái HÀNỘI–2016 LI CAMÐOAN Ti x i n m o n yl ngtrnhnghin u rin g t i s liu tronglunnltrungthngungrrngkếtlunkhohlunn h t ngn g t r nt kn g trnhnokh TÁCGIẢLUN ÁN NguyễnMinhNguyên MỤCLỤC LI CAMÐOAN i MỤCLỤC ii MỞÐẦU NỘIDUNG .9 CHƢƠNG1:T Ổ N G QUANTÌNHHÌNHNGHIÊNCỨU 1.1 Nhữngvấnđềđãđƣợcnghiêncứu .9 1.2 Nhữngvấnđềđãđƣợckếthừavàcầntiếptụcgiảiquyết 25 Tiểukếtchƣơng1 .26 CHƢƠNG2:BỐICẢNHRAĐỜITƢTƢỞNGCẢICÁCHCỦAFUKUZAWA YUKICHI 28 2.1 Bốicảnhhìnhthànhtƣ tƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi .28 2.2 ConngƣờivàsựnghiệpcủaFukuzawaYukichi 42 Tiểukếtchƣơng2 .47 CHƢƠNG3:TƢTƢỞNGCẢICÁCHCỦAFUKUZAWAYUKICHI.493 1.Tƣtƣởngcảicáchvềgiáodục .50 3.2 Tƣtƣởngcảicáchvềnhànƣớc 68 3.3 Tƣtƣởngcảicáchvềngoạigiao .78 Tiểukếtchƣơng3 .93 CHƢƠNG4:MỘTSỐGIÁTRỊCỦATƢTƢỞNGCẢICÁCHFUKUZA WAYUKICHI 95 4.1 Giá trị tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi sáchcảicáchcủachínhquyềnMinhTrị .95 4.2 GiátrịcủatƣtƣởngcảicáchFukuzawaYukichiđốivớiphongtràoCanhtâ nViệtNamđầuthếkỷXX 119 4.3 GiátrịgợimởcủatƣtƣởngcảicáchFukuzawaYukichiđốivớiViệtNamhiệnn ay 140 Tiểukếtchƣơng4 .147 KETLUN 149 DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH ÐÃ CƠNG BO CĨ LIÊN QUAN ÐENLUN ÁN 152 DANHMỤCTÀILIỆUTHAMKHẢO 153 PHỤLỤC .167 MỞÐẦU Tínhcấpthietcủađềtài Cuộc cải cách Minh Trị cuối kỷ XIX (1868) đánh dấumốcquantrọngđƣaNhậtBảntừmộtquốcgiathuộcchâlạchậu,bịphƣơngTây dồn ép bƣớc,nhanhchóngpháttriểnthànhmộtcƣờngquốckhuvựcvàthếgiớichỉtrongvịngchƣađầymộtnửathếkỷ NhữngthànhquảcủathờikỳMinhTrịđãtạonênnềntảngvữngchắcchoNhật Bản bƣớc đƣờng phát triển vƣợt bậc sau Kể từ kết thúcchiếntranhThếgiớithứII,NhậtBảntừmộtnƣớcbạitrận,bịtànpháhoangtànnhƣngvẫnlạinhanh chóngđứngdậytrởthànhmộtmộtcƣờngquốchàngđầuthếgiớivềkinhtếchỉsauvàithậpniên.Khơngítýkiếnchorằngnhững thànhquảmànƣớcNhậthiệnđạiđangcóđƣợcđãbắtnguồntừcáctƣtƣởngcảicáchthờiMinhTrị Lý giải “thần kỳ” Nhật Bản thời Minh Trị, từ góc độ lịch sử tƣtƣởng, có lẽ bên cạnh sáng suốt, đoán tầng lớp quan liêu với tầmnhìnđầythaolƣợccịncóvaitrịkhơngthểbỏquacủatầnglớptríthứcƣutú-nhữngngƣờicótƣ tƣởngcảicáchvƣợtthờiđạimàFukuzawaYukichilàmộtnhânvậtđiểnhìnhkhơngthểbỏqua.Cũngvìvậyviệcnghiêncứu,lígiải, làmrõ tƣ tƣởng cải cách ơng cách tiếp cận có thểgiúphiểusâusắchơnnhữngngunnhâncănbảntạonênthànhcơngcủacơngcuộcDuytânMinh Trị, vai trò nhà tƣ tƣởng nhữngchuyểnbiếncótínhchiếnlƣợccủaxãhộiNhậtBảnthờiđó Khơng tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi cịn có ảnhhƣởng quốc tế lúc đƣơng thời rộng rãi, chẳng hạn ảnh hƣởng tƣtƣởngcủngđếntầnglớpsĩphuunƣớcViệtNamđầuthếkỷXX.Dovậy,nghiêncứutƣt ƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichisẽgópphầnthấyrõhơn tác động đến Việt Nam đầu kỷ XX, đời phong trào CanhtânởViệtNamvàmốiliênhệtƣtƣởnggiữahaidântộcViệtNam–NhậtBảnởgiai đoạnđầu thếkỷXXđầysơiđộng.Thậmchí,trongcơngcuộcđổimớicủa Việt Nam hơm vẫncóthể tiếp tục khai thác nhiềugiá trịq u a n h ữ n g bàihọcvềtƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi HiệnnayởViệtNam,trƣớcnhữngbiếnđổikhơngngừngcủađờisốngxã hội, đặcbiệtlàvấnđềgiáodục-đàotạo,vấnđềthamơthamnhũng,nhữngvấnđềngoạigiaotrongbốicảnhxungđộtquốctếngàycàng phứctạp, chothấy tính cấp thiết phải xây dựng hệ thống lý thuyết đắn giáo dục, xâydựngNhànƣớcphápquyền,xâydựngchiếnlƣợcngoạigiaomềmdẻo,linhhoạt để có đƣợc Việt Nam “dân giàu, nƣớc mạnh, dân chủ, công bằng,vănminh”.Trêncơsởkếthừanhữngtinhhoatƣtƣởngcủanhânloại,phùhợpvớiđiềukiệ nthựctiễncủaViệtNam,nhữngnghiêncứutƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawa Yukichi giáo dục, Nhà nƣớc,ngoạigiaosẽgópphầnbổsungnhững học kinh nghiệm việc xây dựng sở lý luận cho việc xâydựng, phát triển Việt Nam nhiều phƣơng diện quan trọng bối cảnhhiệnnay Hơn nữa, việc nghiên cứu nhà tƣ tƣởng Fukuzawa Yukichi lànguồn tƣ liệu cho đề tài nghiên cứu khác có liên quan đến Nhật Bản thờikỳ Minh Trị nói riêng Nhật Bản nói chung- m ộ t đ ố i t c c h i ế n l ƣ ợ c h i ệ n naycủa ViệtNam Vìnhữnglýdotrên,tơiđãchọnvấnđềTt ởngả i h FukuzwYukichi(18351901)vg i t r ị n l m đềtàiluậnántiếnsĩcủamình Mụcđíchvànhiệmvụnghiên cứu 2.1 Mụcđíchnghiêncứu LàmrõnhữngtƣtƣởngcảicáchcủaFukazawaYukichi.Từđó,đánhgiágiátrịcủanóđối vớicơngcuộcDuytânMinhTrịởNhậtBảnvàvớiphongtrào Canh tân Việt Nam đầu kỷ XX, đƣa số gợi ý Việt Namtrongcơngcuộcđổimớiđấtnƣớchiệnnay 2.2 Nhiệmvụnghiêncứu Đểthựchiệnđƣợcmụcđíchnêutrên,đềtàinàycómộtsốnhiệmvụ: - Nghiên cứu đời, nghiệp, tác phẩm tiểu biểu FukuzawaYukichitrongbốicảnhlịchsử,kinhtếxãhộithờikỳDuytânMinhTrị - PhântíchcáctƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi,tậptrungvàobaphƣơngdiện chủyếulà:giáodục,Nhànƣớcvàngoạigiao - Phân tích ảnh hƣởng tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi tớithànhcôngcủacôngcuộccảicáchMinhTrị - Làm rõ ảnh hƣởng tƣ tƣởng Fukuzawa phong tràoCanhtânởViệtNamđầuthếkỷXX,từđórútramộtsốgợimởchocơngcuộcĐổimớiv àhộinhậpởViệtNamngàynay Ðoitƣợngvàphạmvinghiêncứucủaluậnán 3.1 Đốitượng Đối tƣợng nghiên cứu luận án tƣ tƣởng cải cách FukuzawaYukichi tác động Nhật Bản nhƣ ảnh hƣởng đến ViệtNamtronggiaiđoạncậnđại 3.2 Phạmvi nghiêncứu - NghiêncứucáctƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichivềgiáodục,Nhà nƣớc, ngoạigiaovànhữngảnhhƣởngcủanóởNhậtBảntrongthờikỳMinhTrịtừ1868-1912 - Nghiên cứu tác động tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi đếnphongtràoCanht â n ởViệtNamđầuthếkỷXX Cơsởcơsởlýluậnvàphƣơngphápnghiêncứu 4.1 Cơsởlýluận Luận án đƣợc thực sở vận dụng phƣơng pháp luận vậtbiện chứng vật lịch sử chủ nghĩa Mác – Lênin để nghiên cứu vàđánhgiátƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi,mộtđạidiệntƣtƣởngthờicậnđại,quacáctác phẩmcủngvàtrongbốicảnhlịchsửcụthểcủaNhậtBảnthờikỳMinhTrị 4.2 Phươngphápnghiêncứu Đểđạtđƣợchiệuquảcaotrongnghiêncứu,luậnánsửdụngcácphƣơngphápnghiêncứulị chsửTriếthọckếthợpvớimộtsốphƣơngphápnghiêncứukhácnhƣphântíchtổnghợp,diễndịc h,quynạp,sosánh,đốichiếu,lơgíc-lịchsử để nghiên cứu tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi Cụ thể sốphƣơngphápđƣợcápdụngtrongluậnánnhƣsau: - PhươngphápnghiêncứulịchsửTriếthọc Phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử Triết học đƣợc coi phƣơng phápquantrọngđểthựchiệnđềtàiluậnán Luận án vận dụng phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử triết học để nghiêncứutƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichithờikỳMinhTrịDuytânởNhậtBảntừgócđộ triếthọc.Từđósosánhvớitƣtƣởngtriếthọcchínhtrịởgiaiđoạn lịch sử trƣớc để làm rõ ơng tiếp thu hay phê phán gì? Tiếpđó, làm rõ ảnh hƣởng giá trị tƣ tƣởng đến đƣờng pháttriển Nhật Bản thời kỳ Minh Trị nhƣ trở thành số giá trị gợi mởđối với Việt Nam thời trở liên hệ với tƣ tƣởng đổi đất nƣớc củaViệtNamhiệnnay -Phươngphápphântích,tổnghợp Phân tích tổng hợp hai phƣơng pháp gắn bó chặt chẽ, qui định vàbổsungchonhautrongnghiêncứuđềtàiluậnán.Từviệcphântíchnhậnthức cải cách đến hoạt động cải cách Fukuzawa Yukichi rút đƣợcnội dung cải cách Fukuzawa Yukichi lĩnh vực giáo dục Nhànƣớc Nhật Bản thời kỳ Minh Trị Từ việc phân tích hoạt động cải cáchthựctếcủa Fukuzawa Yukichi thấy đƣợc giá trị tƣ tƣởng cải cách đối vớicảicáchgiáodụcvàcảicáchNhànƣớcthờikỳMinhTrị.Từviệcphântíchsựtƣơng đồng, khác biệttrongbốicảnhlịchsửthờikỳcậnđạiNhậtBảnvàViệtNamcũngnhƣsựhìnhthànhvàchuyểnbiếntƣtƣởngcủanhàtríthức unƣớc Nhật Bản – Fukuzawa Yukichi với nhà trí thức yêu nƣớc Việt Namtrong nhận thức ứng xử với thực tiễn lịch sử, rút số gợi mở vềvấnđềcảicáchgiáodụcvàhoànthiệnhơnnữavềNhànƣớccũngnhƣkinhnghiệm ngoại giao Việt Nam Phƣơng pháp phân tích, tổng hợpđƣợcđƣợcsửdụngkháphổbiếntrongluậnán,nhằmđạtđƣợchiệuquảcao,cósứcthuyế tphụctrongnghiêncứuvấnđề - Phươngphápsosánh Việc sử dụng phƣơng pháp giúp cho luận án tiến hành đốichiếu, so sánh bối cảnh lịch sử thời cận đại Nhật Bản Việt Nam, so sánhảnh hƣởng tƣ tƣởng cải cách giáo dục, Nhà nƣớc Fukuzawa Yukichi vớimột số nhà tƣ tƣởng cải cách Nhật Bản đƣơng thời; đồng thời liên hệ so sánhvớiphongtràoCanhtânởViệtNamđầuthếkỷXX -Phươngphápl g í c -lịchsử Sửdụngphƣơngpháplơgíc-lịchsửgiúpluậnántìmhiểuquyluậtv ậ n động tất yếu chuyểnbiếntƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi,đặttrong trình cải cách Nhật Bản lĩnh vực khác nhau, mà trọngtâm lĩnh vực giáo dục, lĩnh vực Nhà nƣớc với mối liên hệ tác động qua lạigiữachúngcũngnhƣkếtquảtấtyếucủachúng Ngoài ra, tác giả kết hợp phƣơng pháp nghiên cứu liên ngànhTriếthọcvớiĐơngphƣơnghọc,Sửhọc,Vănhóahọc,Chínhtrịhọc,Giáodụchọc, đểth ựchiệnluậnánmộtcáchsâusắcvàtồndiệnhơn Nguồntàiliệugocsửdụng trongluậnán Fukuzawa Yukichi để lại cho nhân loại kho tri thức khổng lồ vềtƣ tƣởnggồmhơn100tácphẩmdoôngviếtgồmnhiềuthểloạikhácnhau.Gồm tƣ tƣởng lịch sử, địa lý, quân sự, kinh tế, văn minh, giáo dục, ảnhhƣởngsâusắcđếnxãhộiNhậtBảnthờiMinhTrịvàđếntậnbâygiờ.Cáctrƣớctáccủaôngđềuđ ƣợcxuấtbảnnhiềulầnnhƣnglớnnhấtlàbộTồntậpgồm21tậpdotrƣờngĐạihọcKeioGijuku(d ngsánglập)biêntập,xuấtbảntừnăm1958-1964 Trong điều kiện hạn hẹp tƣ liệu ông Việt Nam, tác giả luận án cốgắngtiếpcậntƣtƣởngcảicáchcủaôngtrêncơsởnghiêncứunhữngtácphẩmtiêu biểu nhất, gồmcáctácphẩmbằngtiếngNhật,tiếngAnhvàmộtsốtácphẩmđƣợcdịchsangtiếngViệt Tác phẩmT y d ơng st n h gồm hai đƣợc Fukuzawa Yukichi viếtnăm 1866 1867 Cuốn gồm: phần thứ ghi chép giới thiệuchung phong tục tập quán chế độ xã hội phƣơng Tây, phần hai giớithiệuvềcácnƣớc,nộidunggiớithiệuđƣợcơngchọnlọctừnhữngvấnđềtrọngđiểmlà4bốnl ĩnhvực:lịchsử,chínhtrị,hảiqn,tàichínhcơng.Cuốnthứhainộidunghầuhếtdịchtómlƣợc“kinhtếhọc” củacácấnphẩmgiáodụcnƣớcAnh,ngồi rabổsungnộidungcuốnđầucịnthiếulàngunlýcănbảncủaviệc hình thành văn minh vấn đề nhƣ quyền ngƣời, hệthốngthuế, Tác phẩmKhuyến hđƣợc viết từ năm 1872 đến 1876 gồm 17 chƣơng.Nộidungphêphánlốihọctậpkhôngthựcdụng“hƣhọc”,chủtrƣơnghọchọcthựcng hiệpvàphƣơngphápđộclậpsuynghĩ“thựchọc”.Cáchviếtdễhiểu, gần gũi với nội dung phong phú khiến cho tác phẩm hút độc giả Ngƣờiđọc thấy lời khuyên, lời phân tích hữu ích, thiết thực cho sống, chotƣơng lai Nhật Bản Chính lẽ đó, tác phẩm trở thành sách gối đầugiƣờngcủanhiềuthếhệngƣờiNhậtBản Tác phẩmKh i lvề văn minhviết năm 1875 Đây tác phẩm đƣợcđánhgiálàquantrọngnhấtcủaFukuzawaYukichivàcủaNhậtBảnthờikỳ cậnđại.Quacácchuyếnđinƣớcngồivà cáctácphẩmnổitiếngcủa phƣơngTây,tƣtƣởngvềvănminhcủngđãthểhiệnquacuốnsáchnày.Ơngchorằn gphƣơngTâyđãđạtđƣợcvănminhcịnNhậtBảnđangtronggiaiđoạnbánvănminh.Vậy,muố ntiếnlênđàivănminhthìkhơngcócáchnàokhácNhậtBảnphảibảovệđộclậpdântộcvàtiế pthunềnvănminhtiêntiếnphƣơngTây TácphẩmTho tÁlu nthựcchấtlàmộtb i b o d i 0 c h ữ đ ƣ ợ c đăng tờThời s t nonăm 1885 Tuy báo ngắn gọn nhƣng thực sựchiếmvịtríquantrọngtrongcáctƣtƣởngcủng.Nộidungbàibáo,tậptrungphân tíchrõ trạng củaNhậtBảnlúcbấygiờvớihaikhảnăngcóthểlàbƣớc vào đƣờng văn minh hóa bị ngoại xâm khơng thốtkhỏilạchậuvìtàndƣcủachếđộphongkiếnvẫncịnnênnguycơhồiphụccủanóvẫnlớn.Từđó, ơngđãmạnhdạnđƣarkiếncủamìnhvềtấtyếuNhậtBản phải giá khỏi vịng kiềm tỏa “Á luận”, cụ thể “Hánhọc”trênnƣớcNhật,từđómớicóthểbƣớclênđàivănminhsánhngangcùngcácnƣớctiê ntiến Tác phẩmPhú ng tt r u y n đƣợc Fukuzawa Yukichi viết năm 1899,vào lúc cuối đời Đây tập tự truyện viết đời ông từ thủa thiếu thời,miêutảcuộcsốngcủngcũngnhƣxãhộiNhậtBảnthờikỳPhongkiếnvànótrở thành tƣ liệuqbáuchoviệcnghiêncứuvềcuộcđờivàsựchuyểnbiếntƣtƣởngcảicáchcủng