1 Mở đầu Tính cấp thiết đề tài Cổ phần hóa phận doanh nghiệp nhà nớc (DNNN) chủ trơng lớn Đảng Nhà nớc đợc khởi xớng từ Quyết định 143/HĐBT ngày 10-05-1990 Mục tiêu chơng trình là: - Đa dạng hóa sở hữu DNNN, huy động nguồn vốn nhân dân thông qua việc bán cổ phần Nhà nớc rút phần vốn từ DNNN cổ phần hóa (CPH) để tái đầu t vào công trình trọng ®iĨm cđa nỊn kinh tÕ - §ỉi míi triƯt ®Ĩ chế quản lý doanh nghiệp (DN), làm cho DN động hoạt động sản xuất kinh doanh (SXKD) để thích nghi với chế thị trờng - Tạo điều kiện để ngời lao động làm chủ thực sự, gắn lợi ích cá nhân ngời lao động với lợi ích DN Trong 10 năm qua, có nhiều văn Đảng, Quốc héi, ChÝnh phđ híng dÉn triĨn khai thùc hiƯn MỈc dù đà có kết định, nhng chủ trơng lớn diễn chậm chạp, cha đạt yêu cầu mục tiêu nh tiến độ Chặng đờng 10 năm, kể từ Quyết định 202 (1992) Chính phủ ban hành thực "thí điểm cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nớc", sau Nghị định 28/CP, Nghị định 44/NĐ-CP gần Nghị định 64/NĐ-CP ban hành ngày 19/06/2002, việc thực CPH DNNN lúc đầu dè dặt, nhanh hơn, có giai đoạn sôi động, có giai đoạn lắng xuống Tính đến hết tháng 6/2003 nớc có 1.071 DN đợc CPH, đạt gần nửa so với mục tiêu đề Tốc độ CPH DNNN chậm so với yêu cầu Trong bối cảnh kinh tế thị trờng ngày phát triển trớc xu thÕ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, ®Èy nhanh tốc độ CPH DNNN trở thành yêu cầu thiết Từ thực tiễn đó, tác giả đà chọn đề tài nghiên cứu: "Tiếp tục đẩy mạnh trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nớc Việt Nam giai đoạn đến 2010" với hy vọng góp nỗ lực nhỏ hành trình dài tiến hành cải cách DNNN nói chung CPH DNNN nói riêng Việt Nam Mục đích nghiên cứu Đánh giá toàn trình CPH DNNN Việt Nam sau 10 năm thực Phân tích khó khăn vớng mắc cần phải tháo gỡ Đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy trình CPH DNNN Việt Nam Đối tợng nghiên cứu Luận án nghiên cứu trình CPH DNNN Việt Nam qua 10 năm; yêu cầu đặt cho việc CPH DNNN năm tới quan điểm Đảng công tác nhằm đề xuất giải pháp chủ yếu đẩy nhanh trình CPH DNNN Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung vào việc nghiên cứu, tổng kết, đánh giá trình CPH DNNN Việt Nam từ ngày đầu triển khai chủ trơng Đảng Chính phủ Các vấn đề lý luận đợc phân tích, so sánh đánh giá thực đờng lối đổi từ sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (1986) gắn với trình phát triển t kinh tế Đảng, quan điểm quản lý kinh tế Nhà nớc kinh tế thị trờng định hớng xà hội chủ nghĩa Các vấn đề lý luận thể quan điểm Đảng suốt trình đổi toàn diện kinh tế nói chung đổi DNNN nói riêng Phơng pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phơng pháp vật biện chứng; phơng pháp so sánh, diễn giải, phân tích phép vật biện chứng Luận án sử dụng phơng pháp tiếp cận tổng quát dới góc độ kinh tế lý thuyết hệ thống để phân tích vấn đề liên quan đến hoạt động SXKD DN nh hệ thống Các công cụ kinh tế vĩ mô đợc sử dụng nh chiến lợc sách kinh tế, tính quy luật chuyển đổi sở hữu Những đóng góp luận án - Đánh giá cách khái quát toàn trình CPH DNNN Việt Nam từ năm 1992 đến Đóng góp giúp cho việc nhìn nhận cách toàn diện, khách quan chặng đờng 10 năm CPH DNNN nói riêng đổi DNNN nói chung, nhờ tìm học bổ ích cho Việt Nam tõ kinh nghiƯm cđa c¸c níc - B»ng lý luận kinh điển chủ nghĩa Mác - Lênin kinh tế nhà nớc, quan hệ sở hữu lý luận phát triển kinh tế thị trờng, luận án vào luận giải sở khách quan, khoa học vấn đề CPH CPH DNNN Việt Nam Đồng thời, quán triệt quan điểm Đảng xuyên suốt thời kỳ đổi mới, làm sở hành động cho tiến trình CPH DNNN Đóng góp nhằm góp phần hoàn thiện lý luận kinh tế thị trờng định hớng XHCN, vai trò kinh tÕ nhµ níc vµ DNNN, vỊ quan hƯ së hữu quan hệ lợi ích bối cảnh kinh tế thị trờng xu hội nhập kinh tế qc tÕ - Ln ¸n thĨ hiƯn ý tëng khoa học qua giải pháp mang tính vĩ mô vi mô dựa luận giải vấn đề phát sinh thực tiễn khả ứng dụng vào trình CPH DNNN Việt Nam năm tới Những giải pháp đợc đề xuất luận án với mong muốn khẳng định quan điểm quán, thông suốt từ Trung ơng tới địa phơng tính đắn, khách quan, khoa học thực tiƠn cđa chđ tr¬ng CPH DNNN ë ViƯt Nam Chóng kỳ vọng tiến trình CPH DNNN đợc đẩy nhanh, mạnh năm tới, để đóng góp tích cực vào chủ trơng xà hội hóa DN, tạo ®iỊu kiƯn cho DN ViƯt Nam héi nhËp víi khu vực giới Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo phụ lục, luận án gồm chơng, mục Chơng Đánh giá thực trạng trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nớc Việt Nam từ năm 1992 đến kinh nghiệm cổ phần hóa nớc giới 1.1 Thực trạng trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà níc ë ViƯt Nam Tõ cã chđ tr¬ng CPH DNNN Đảng Chính phủ đến nay, trình CPH phân chia làm giai đoạn: Giai đoạn từ tháng 6/1992 đến tháng 4/1996; giai đoạn từ tháng 5/1996 đến tháng 6/1998; giai đoạn từ tháng 7/1998 đến tháng 12/2001 giai đoạn từ tháng 1/2002 đến 1.1.1 Giai đoạn từ tháng 6/1992 đến tháng 4/1996 Ngay từ năm đầu thập kỷ 80, Đảng nhà nớc đà trọng cải tiến quản lý DNNN, coi nhiệm vụ có tính định để thúc đẩy KTNN phát triển Đặc biệt, sau Đại hội Đảng lần thứ VI (năm 1986), thùc hiƯn sù nghiƯp ®ỉi míi, ChÝnh phđ ®· ban hành loạt Pháp lệnh, Nghị định nhằm thúc đẩy sản xuất - kinh doanh DNNN Trong Quyết định 217/HĐBT ngày 14/11/1987 đổi kế hoạch hóa hạch toán kinh doanh XHCN, quyền tự chủ DNNN, Điều 22 đà đề cập tới việc thí điểm tiến hành CPH DNNN giao cho Bộ tài chủ trì Tại thời điểm này, chủ trơng đắn nhng cha thực đợc, vì: Các DNNN đợc bao cấp lớn, đa số có lÃi (mặc dù lÃi giả) đóng góp 60 - 70% số thu ngân sách Mặt khác, thị trờng nớc cha phát triển, hoạt động DNNN cha đợc thơng mại hóa; chế bao cấp tồn lâu nên từ trung ơng tới sở cha hiểu vấn đề phức tạp trên, từ cha có thống quan điểm, tâm toàn Đảng, toàn dân Đến đầu năm 1990, sở đánh giá kết sau năm đổi mới, Hội đồng Bộ trởng ban hành Quyết định số 143/HĐBT ngày 10/5/1990 chủ trơng thí điểm CPH DNNN, thực mô hình khoán, cho thuê xí nghiệp quốc doanh Đến năm 1992, cải cách DNNN có phần chững lại, lúng túng Nếu "ông chủ" thực DNNN giải triệt để vấn đề Tuy vậy, sau năm kể từ chủ trơng CPH DNNN đợc khởi xớng (năm 1987 đến năm 1992) không triển khai đợc đơn vị Nhằm tiếp tục cải cách DNNN giải vấn đề nêu trên, ngày 8/6/1992 Chủ tịch Hội đồng trởng (nay Thủ tớng Chính phủ) Quyết định số 202/CT, đạo tiếp tơc triĨn khai viƯc tiÕn hµnh CPH DNNN b»ng viƯc thí điểm chuyển số DNNN thành CTCP Nh vậy, thời gian đợc coi mốc để nớc ta bớc vào giai đoạn thí điểm CPH DNNN Thực định này, Chỉ thị 84/TTg ngày 4/3/1993 Thủ tớng Chính phủ đà chọn DN, đồng thời giao nhiệm vụ cho Bộ, ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ơng chọn từ đến DN để tiến hành thí điểm CPH Đến 31/12/1993 nớc có 30 DNNN đăng ký thực thí điểm CPH Bộ Tài đà định danh sách 19 DN đại diện cho loại hình sản xuất - kinh doanh số để thực thí điểm CPH Cuối Chính phủ chọn DN làm thí điểm Tuy vậy, trình xây dựng đề án, DNNN đợc Chính phủ chọn để thí điểm CPH xin rút không làm thí điểm, nhiều DN đạo thí điểm xin rút không đợc tiếp tục làm thử không đủ điều kiện để CPH có hiệu Do đó, đến 4/1996, sau năm kể từ có Quyết định số 143/HĐBT nớc có DNNN đợc chuyển thành CTCP, 2/61 tỉnh, thành phố 3/7 có DNNN đợc CPH Năm DNNN đà chuyển sang CTCP DNNN đợc thành lập, có quy mô vừa nhỏ, chủ yếu sản xuất hàng hóa dịch vụ lĩnh vực không quan trọng Do hoạt động CPH DNNN thức đợc thực Việt Nam, hệ thống chế sách CPH cha lờng hết đợc khía cạnh phát sinh tiến trình CPH DNNN nh: - Còn nhiều sách u tiên cho DNNN, đặc biệt sách tài - tín dụng làm cho DN cảm thấy bị thiệt thòi chuyển sang hình thức CTCP - Việc xử lý tồn tài chÝnh DN cha cã híng dÉn thĨ, râ ràng, mang tính chất "khoán trắng" cho DN (DN phải xử lý trớc tiến hành CPH) làm cho DN gặp khó khăn lúng túng xử lý vấn đề tồn Một số DN xin không làm thí điểm CPH thời gian dài cha xác lập đợc quyền sở hữu số tài sản đợc tiếp quản trình cải tạo công thơng tự xử lý tồn tài nh: Các khoản lỗ, công nợ khó đòi hàng hóa ø ®äng, kÐm, mÊt phÈm chÊt - Cha cã chÝnh sách u đÃi thỏa đáng cho DN ngời lao ®éng ë c¸c DN thùc hiƯn CPH, dÉn tíi viƯc ngời lao động DN cảm thấy quyền lợi không đợc đảm bảo - Việc đánh giá tài sản mang nặng tính chủ quan ngời bán nhà nớc, cha xét đến nhu cầu quyền lợi ngời mua nên đa vào giá trị DN tài sản thuộc đối tợng nhu cầu sử dụng khả sinh lời Song, quan trọng nhận thức cha đầy ®đ vỊ vÊn ®Ị CPH DNNN nªn viƯc triĨn khai thí điểm CPH chậm, không đạt yêu cầu Đây giai đoạn đầy khó khăn chế vận hành CTCP CPH vấn đề Việt Nam 1.1.2 Giai đoạn từ tháng 5/1996 đến tháng 6/1998 Việc xác định rõ mục tiêu, đối tợng, phơng hớng, lộ trình CPH DNNN thời gian vấn đề quan trọng có ý nghĩa định tiến trình CPH DNNN Để chơng trình CPH DNNN đợc triển khai theo định hớng phát triển kinh tế - xà hội Đảng Nhà nớc, kết luận Bộ Chính trị kế hoạch phát triển kinh tế - xà hội năm 1995 - 2000 đà khẳng định CPH phải giữ vững định hớng XHCN, phải phân loại DNNN để CPH Trên sở đánh giá tình hình triển khai CPH kết bớc đầu CTCP, ngày 4/4/1997, Bộ Chính trị đà có Thông báo số 63/TB-TW "triển khai tích cực, vững việc CPH DNNN để huy động thêm vốn, tạo thêm động lực để thúc đẩy DNNN làm ăn có hiệu quả, làm cho tài sản nhà nớc ngày tăng lên, CPH kết hợp kinh tế nhà nớc với kinh tế nhân dân để phát triển đất nớc để t nhân hóa Bên cạnh DN 100% vốn nhà nớc có nhiều DN mà Nhà nớc nắm đa số cổ phần chi phối" Thực chủ trơng Đảng, Chính phủ đà ban hành Nghị định 28/CP ngµy 7/51996 vỊ viƯc chun mét sè DNNN thµnh CTCP Các Bộ, ngành chức đà tiếp tục ban hành văn hớng dẫn thực Nghị định 28/CP Khuôn khổ pháp lý đúc kết từ học trình thí điểm CPH kinh nghiệm rút từ học CPH DNNN nớc giới nhằm đề chơng trình CPH mở rộng phạm vi đối tợng Tuy nhiên, tiến trình CPH diễn chậm nhiều nguyên nhân cản trở, có nguyên nhân xuất phát từ công tác xây dựng sách, chế độ Để tiếp tục khắc phục thiếu sót đó, Chính phủ đà có nhiều cố gắng việc hoàn thiện công tác xây dựng sách, mở đầu Nghị định 25/CP ngày 26/3/1997 sửa đổi số điều Nghị định 28/CP Chỉ thị 658/TTg ngày 20/8/1997 Thủ tớng Chính phủ thúc đẩy triển khai vững công tác CPH Nghị định 28/CP Nghị định 25/CP đà thể bớc thông thoáng việc CPH DNNN nh vấn đề xác định mục tiêu, đối tợng, phơng pháp xác định giá trị DN CPH, hình thức CPH, sách u đÃi DN ngời lao động Sau Nghị định số 28/CP đời, đà có 200 DN tỉnh, thành phố, tổng công ty 91 đăng ký thực CPH, chiếm 3% tổng số DNNN Tính đến 6/1998, nớc đà chuyển đợc 25 DNNN thành CTCP Kết cho thấy, CPH bớc đầu đà đợc mở rộng Đà có bộ, tổng công ty 11 tỉnh, thành phố có DN CPH Ngành công nghiệp xây dựng có sè DN CPH nhiỊu nhÊt - 12 DN; ngµnh giao thông vận tải DN; ngành chế biến nông - lâm - thủy sản - DN; ngành dịch vụ - DN VỊ quy m«: DNNN CPH cịng lín so với giai đoạn thí điểm: DN có vèn 120 tû ®ång, DN cã vèn tõ 10 tỷ đồng trở lên Trong số 25 DN đà CPH có DN Nhà nớc không nắm giữ cổ phần Công ty đầu t sản xuất thơng mại Hà Nội Còn lại 24 DN, nhà nớc nắm giữ 10%, cao 60,62% số cổ phần; cổ đông ngời lao động công ty sở hữu 10 - 70% cổ phần, lại cổ đông DN Bên cạnh kết đạt đợc đáng kích lệ nh trên, Nghị định 28/CP bộc lộ hạn chế gây nên vớng mắc trình thực CPH Cụ thể: - Về mục tiêu CPH: Mục tiêu huy động vốn cha đợc khai thác tốt Nghị định 28/CP cha qui định việc bán cổ phần cho ngời nớc giới hạn đầu t vốn nhà đầu t nớc từ 5% - 10% giá trị DN Hiện tợng phổ biÕn thêi gian nµy lµ "CPH néi bé", rÊt Ýt DN CPH réng r·i c«ng chóng - VỊ việc lựa chọn DNNN để CPH: Nghị định 28/CP đà xác định tiêu thức để lựa chọn DNNN làm CPH Song, việc hớng dẫn, giải thích tiêu thức lại cha đầy đủ, không rõ ràng Ví dụ: Thế qui mô vừa nhỏ, không thuộc diện nhà nớc cần thiết giữ 100% vốn, ngời xác định: nhà nớc hay DN? - Về hình thức CPH: Nghị định 28/CP đa ba hình thức CPH DNNN Nhng có hình thức lại mơ hồ, tiêu thức rõ ràng, cụ thể nh hình thức tách phận DNNN có ®đ ®iỊu kiƯn ®Ĩ CPH VËy thÕ nµo lµ ®đ điều kiện, điều kiện gì? Cách thức tách tổ chức CPH theo hình thức sao? giải chế độ cho ngời lao động DN nhng không làm việc phận nh nào? - Về việc xác định giá trị DN CPH: Trong trình CPH DNNN, việc xác định giá trị DN CPH có ảnh hởng lớn đến tiến trình CPH DNNN Thực tế CPH DNNN thời gian qua cho thấy phơng pháp định giá trị DN qui định Nghị định 28/CP nhiều hạn chế, cần bổ sung, sửa đổi hoàn thiện, là: + Điều kiện sở cho việc xác định giá trị DN cha đợc thiết lập đầy đủ Biểu thiếu hệ thống văn pháp qui qui định hớng dẫn việc định giá DN thiếu đội ngũ cán có đủ lực, trình độ để làm công việc định giá DN + Cha ý mức quyền lợi ngời mua, biểu hiện: Việc xác định giá trị DN để CPH thực chất trình trao đổi, thỏa thuận ngời mua ngời bán theo qui luật thị trờng ngời bán (Nhà nớc) định trớc, ngời mua định sau nh đà làm thời gian qua Giá trị DN CPH chứa đựng yếu tố rủi ro cao, ngời mua nhu cầu nh: tài sản không cần dùng, chờ lý, khoản công nợ dây da cha đợc xử lý Nên có trờng hợp nhà nớc công bố giá nhng không bán đợc cổ phần, làm cho trình CPH bị bế tắc, kéo dài - Việc xác định giá trị lợi DN cần thiết xác định giá trị DN để CPH, nhng phơng pháp hành qui định Nghị định 28/CP Thông t 50 TC/TCDN nhiều hạn chế: + Khi xác định tỷ suất lợi nhuận năm liền kề với thời điểm CPH dựa vốn nhà nớc cấp hành Nhng xác định lợi lại dựa số vốn nhà nớc đà đánh giá lại Sự không đồng đà làm thiệt hại cho ngời mua phần vốn nhà nớc đánh giá tăng lên thiệt hại cho nhà nớc phần vốn nhà nớc đánh giá lại giảm + Lợi dựa vào kết kinh doanh thực tế khứ, nhng tơng lai DN chịu ảnh hởng nhiều biến động khác, đặc biệt cạnh tranh cao giá trị siêu ngạch lợi mang lại giảm Vì vậy, tính 100% giá trị lợi vào giá trị DN để bán ngời mua cổ phần bị thiệt thòi - Quy trình xác định giá trị DN phiền hà, phải qua tới ba giai đoạn: Hội đồng thẩm định giá DN - Kiểm toán - Hội đồng thẩm định Nhà nớc sau quan có thẩm quyền công bố giá Mỗi giai đoạn tốn không thời gian để thực nên đà kéo dài thời gian định giá DN - Giá trị DN CPH giá trị thực tế mà ngời mua, ngời bán chấp nhận đợc, nhng xác định giá trị DN tổ chức kiểm toán chủ yếu dựa sổ sách kế toán Do đó, kết kiểm toán không sử dụng đợc vào việc công bố giá trị DN để CPH, làm chậm tiến trình CPH làm tăng chi phí DN 1.1.3 Giai đoạn từ tháng 7/1998 đến tháng 12/2001 Để khắc phục mặt tồn trên, nhằm tháo gỡ vớng mắc, đẩy nhanh tiến trình CPH DNNN, Nghị Hội nghị lần thứ IV Ban Chấp hành Trung ơng Đảng (khóa VIII) tháng 12/1997 đà nêu rõ định hớng giải pháp CPH phận DNNN nh sau: Phân loại DN công ích DN kinh doanh, xác định danh mục loại DN cần giữ 100% vốn nhà nớc; loại DNNN cần nắm giữ tỷ lệ cổ phần chi phối; loại DNNN cần giữ cổ phần mức thấp" "đối với DN mà nhà nớc không cần nắm 100% vốn cần lập kế hoạch cổ phần hóa để tạo động lực phát triển, thúc đẩy làm ăn có hiệu Sửa đổi, bổ sung quy định, kiện toàn tổ chức đạo cổ phần hóa cấp Thí điểm bán cổ phần cho ngời nớc Khuyến khích nông dân sản xuất nguyên liệu tham gia mua cổ phần DN chế biến nông sản Quán triệt chủ trơng Đảng, ngày 29/6/1998 Chính phủ đà ban hành Nghị định 44/1998/NĐ-CP thay cho Nghị định 28/CP ngày 7/5/1996, Bộ,