CHƯƠNG I NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ BHXH VÀ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH BHXH I.NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ BHXH Sự tồn khách quan BHXH Con người muốn tồn phát triển trước hết phải đáp ứng nhu cầu tối thiểu ăn, ở, mặc, lại…Để đáp ứng nhu cầu người phải khơng ngừng lao động để tìm sản phẩm cần thiết để lao động người phải có sức khỏe khả lao động định.Song thực tế sống khơng phải lúc người lao động có đủ điều kiện sức khỏe, khả lao động may mắn khác, lúc thuận lợi mà người phải đối mặt với rủi ro bất ngờ xảy khó tránh khỏi như:ốm đau, tai nạn, già yếu, chết hay thiếu công việc làm ảnh hưởng tự nhiên, điều kiện sống sinh hoạt tác nhân xã hội khác Khi rơi vào vào trường hợp nhu cầu thiết yếu khơng mà Trái lai, lại cịn tăng lên, chí cịn xuất thêm nhu cầu như: khám chữa bệnh, người chăm sóc…Bởi vậy, để tồn phát triển, người phải tìm nhiều biện pháp để phòng ngừa, hạn chế, khắc phục biến cố rủi ro Thực tế người tìm nhiều biện pháp tích lũy, vay, né tránh rủi ro, hạn chế rủi ro…Tuy nhiên cách hoan tồn thụ động không chắn để khắc phục rủi ro Nhất từ kinh tế hàng hóa phát triển việc th mướn nhân cơng trở nên phổ biến mối quan hệ kinh tế người lao động làm thuê giới chủ trở nên phức tạp mâu thuẫn chủ-thợ phát sinh giới chủ dử dụng lao động không chịu đảm bảo thu nhập cho cơng nhân làm việc cho trường hợp họ gặp phải rủi ro gây nên tổn thất Vì vây, giới thợ liên kết lại để đấu tranh buộc giới chủ phải thực cam kết trả công lao động đảm bảo cho họ số thu nhập định để họ trang trải cho nhu cầu thiết yếu gặp phải biến cố làm giảm khả lao động Cuộc đấu tranh phát triển rộng lớn ảnh hưởng đến nhiều mặt đời sống kinh tế, trị, xã hội Do vậy, Nhà nước phải đứng can thiệp điều hòa mâu thuẫn Nhà nước buộc giới chủ sử dụng lao động người lao động phải đóng góp khoản tiền định hàng tháng để hình thành quỹ tiền tệ tập trung phạm vi quốc gia, với tài trợ Nhà nước cần thiết Qũy nhằm đảm bảo đời sống cho người lao động gặp phải biến cố bất lợi cho nguồn thu nhập họ.Toàn hoạt động ràng buộc chặt chẽ giới quan niệm BHXH người lao động Như vậy, qua nhiều thời kì, với tranh chấp nhiều vấn đề giới chủ giới thợ, với đổi trình phát triển kinh tế xã hội đất nước, với trình độ chun mơn nhân biết BHXH người lao động ngày nâng cao, cách chủ động khắc phục không may gặp rủi ro xảy ngày hoạn thiện Tuy nhiên, đến có đời BHXH tranh chấp khó khăn giải cách ổn thỏa có hiệu Đó cách giải chung cho xã hội loài người trình phát triển đất nước Sự xuất BHXH tất yếu khách quan mà thành viên xã hội cảm thấy cần thiết phải tham gia hệ thống BHXH cần thiết phải tiến hành bảo hiểm cho người lao động Vì vây, BHXH trở thành nhu cầu quyền lợi người lao động thừa nhận nhu cầu tất yếu khách quan, quyền lợi người Tuyên ngôn nhân quyền Đại hội đồng Liên hợp quốc họp thông qua ngày 10-12-1948; nêu: “ Tất người với tư cách thành viên xã hội có quyền hưởng Bảo hiểm xã hội” Khái niệm BHXH BHXH đời, tồn phát triển nhu cầu tất yếu khách quan Tuy nhiên, BHXH gì? Cho đến chưa có khái niệm thống BHXH Trong đề tài đưa hai khái niệm phổ biến dễ hiểu BHXH: - “BHXH đảm bảo thay bù đắp phần thu nhập cho người lao động họ có biến cố rủi ro làm suy giảm sức khỏe, khả lao động, việc làm, chết; gắn liền với trình tạo lập quỹ tiền tệ tập trung hình thành bên tham gia BHXH đóng góp việc sử dụng quỹ cung cấp tài đảm bảo mức sống cho thân người lao động người ruột thịt (bố , mẹ, vợ/chồng, con) người lao động trực tiếp phải ni dưỡng, góp phần đảm bảo an toàn xã hội” - “BHXH bảo vệ xã hội thành viên thơng qua loạt biện pháp cơng cộng ( pháp luật, trách nhiệm Chính phủ ) để chống lại tình trạng khó khăn kinh tế xã hội bị giảm thu nhập gây ốm đau, khả lao động, tuổi già, tàn tật chết Hơn nữa, BHXH cịn phải bảo vệ cho việc chăm sóc y tế, sức khỏe trợ cấp gia đình cần thiết” Đây khái niệm BHXH tổ chức lao động quốc tế ILO, phản ánh cách tổng quan mục tiêu, chất chức BHXH quốc gia Mục tiêu cuối BHXH hướng tới phát triển cá nhân toàn xã hội, thể gắn kết quyền lợi trách nhiệm cá nhân cộng đồng toàn xã hội người Bản chất chức BHXH 3.1 Bản chất Trên giới, nhà nước phải thừa nhận nghèo khổ người dân ốm đau, tai nạn, rủi ro, thất nghiệp, tật nguyền bẩm sinh…gây không trách nhiệm thân cá nhân, gia đình, người thân họ mà trách nhiệm Nhà nước cộng đồng xã hội Cùng với trình phát triển, tiến loài người, BHXH coi sách xã hội quan trọng Nhà nước nào, nhằm đảm bảo an toàn cho sản xuất, cho đời sống vật chất tinh thần người xã hội Nhất kinh tế hàng hóa phát triển, việc thuê mướn lao động trở nên phổ biến địi hỏi phát triển đa dạng BHXH Do BHXH sản phẩm tất yếu kinh tế hàng hóa Khi trình độ phát triển kinh tế quốc gia đạt đến mức độ hệ thống BHXH có điều kiện đời phát triển.Vì ,các nhà kinh tế cho rằng,sự đời phát triển BHXH phản ánh phát triển kinh tế Với cách hiểu cách hiểu chất BHXH thể nội dung chủ yếu sau: Thứ nhất, BHXH nhu cầu khách quan, đa dạng phức tạp xã hội,nhất xã hội mà sản xuất hàng hóa hoạt động theo chế thị trường, mối quan hệ thuê mướn lao động phát triển đến mức độ Kinh tế phát triển BHXH đa dạng hồn thịên Vì nói kinh tế tảng BHXH hay BHXH không vượt trạng thái kinh tế nước Thứ hai, mối quan hệ bên BHXH phát sinh sở mối quan hệ lao động diễn bên: Bên tham gia BHXH ,bên BHXH bên BHXH Bên tham gia BHXH người lao động người lao động người sử dụng lao động Bên BHXH(bên nhận nhiệm vụ BHXH) thông thường quan chuyên trách Nhà nước lập bảo trợ Bên BHXH người lao động gia đình họ có đủ điều kiện ràng buộc cần thiết Thứ ba, biến cố làm giảm khả lao động ,mất việc làm BHXH rủi ro ngẫu nhiên trái với ý muốn chủ quan người như: Ốm đau, tai nạn lao động ,bệnh nghề nghiệp…Hoặc trường hợp xảy khơng hồn tồn ngẫu nhiên như:Tuổi già ,thai sản v.v… Đồng thời nhứng biến cố xảy ngồi trình lao động Thứ tư, phần thu nhập người lao động bị giảm gặp phải biến cố, rủi ro bù đắp thay từ nguồn quỹ tiền tệ tập trung tồn tích lại Nguồn quỹ bên tham gia BHXH đóng góp chủ yếu ,ngồi cịn hỗ trợ từ phía Nhà nước Thứ năm, mục tiêu BHXH thỏa mãn nhu cầu thiết yếu người lao động trường hợp bị giảm thu nhập, việc làm Mục tiêu tổ chức lao động quốc tế(ILO) cụ thể hóa sau: +Đền bù cho người lao động khoản thu nhập bị để đảm bảo nhu cầu sinh sống thiết yếu họ; +Chăm sóc sức khỏe chống bệnh tật; +Xây dựng điều kiện sống đáp ứng nhu cầu dân cư nhu cầu đặc biệt người già,người tàn tật trẻ em 3.2 Chức BHXH Cũng thành phần khác kinh tế bảo hiểm, BHXH có hai chức chức phân phối chức giám đốc Tuy nhiên, tính đặc thù mình, BHXH khơng có tính kinh tế mà cịn có tính xã hội cao Do hoạt động BHXH hoạt động nghiệp lợi ích chung tồn xã hội, lợi nhuận khơng phải mục tiêu hoạt động BHXH Vì vậy, tổng quát BHXH có chức chủ yếu sau: -Bảo đảm thay bù đắp phần thu nhập cho người lao động tham gia bảo hiểm họ bị giảm thu nhập khả lao động hay việc làm theo điều kiện định Sự bảo đảm thay bù đắp chắn xảy suy cho cùng, khả lao động đến với tất người lao động hết tuổi lao động theo điều kiện quy định BHXH Còn việc làm khả lao động tạm thời làm giảm thu nhập, người lao động hưởng trợ cấp BHXH với mức hưởng phụ thuộc vào điều kiện cần thiết, thời điểm thời hạn hưởng phải quy định Đây chức BHXH,nó định nhiệm vụ ,tính chất chế tổ chức hoạt động BHXH -Tiến hành phân phối phân phối lại thu nhập người tham gia BHXH Tham gia BHXH khơng có người lao động mà có người sử dụng lao động Các bên tham gia phải đóng góp vào quỹ BHXH Quỹ dùng để trợ cấp cho số người lao động tham gia họ bị giảm thu nhập Số lượng người thường chiếm tỷ trọng nhỏ tổng số người tham gia đóng góp Như theo luật số đơng bù số ít, BHXH thực phân phối lại thu nhập theo chiều dọc chiều ngang người lao động có thu nhập cao thấp,giữa người khỏe mạnh làm việc với người ốm yếu phải nghỉ việc, khái quát số đông người đóng góp vào quỹ BHXH kì với số người hưởng trợ cấp theo chế độ xác định Thực chức có nghĩa BHXH góp phần thực công xã hội - BHXH góp phần kích thích người lao động hăng hái lao động sản xuất nâng cao suất lao động cá nhân suất lao động xã hội Khi khỏe mạnh tham gia lao động sản xuất, người lao động chủ sử dụng lao động trả lương tiền cơng, cịn bị ốm đau ,thai sản ,tai nạn lao động, già có BHXH trợ cấp thay nguồn thu nhập bị Vì vậy, họ gia đình họ ln đảm bảo ổn định có chỗ dựa Do đó,người lao động ln n tâm,gắn bó tận tình với cơng việc,với nơi làm việc Từ đó,họ tích cực lao động sản xuất, nâng cao suất lao động hiệu kinh tế Chức thực đòn bẩy kinh tế kích thích người lao động nâng cao suất cá nhân kéo theo suất lao động xã hội -BHXH gắn bó lợi ích người lao động với người sử dụng lao động, người lao động với xã hội Trong thực tế lao động sản xuất, người lao động người sử dụng lao động vốn có mâu thuẫn nội tại,khách quan tiền lương, tiền công, thời gian lao động v.v…Thông qua BHXH, mâu thuẫn điều hòa giải Đặc biệt ,cả hai giới thấy nhờ có BHXH mà có lợi bảo vệ Từ làm họ hiểu gắn bó lợi ích với Đối với Nhà nước xã hội,chi cho BHXH cách thức có hiệu giải khó khăn đời sống cho người lao động gia đình họ, góp phần làm cho sản xuất ổn định, kinh tế ,chinh trị ,xã hội phát triển an toàn 4.Hệ thống chế độ BHXH Chế độ BHXH cụ thể hóa sách BHXH nước cụ thể hóa mục đích chế độ, đối tượng hưởng, điều kiện hưởng, mức hưởng, thời gian trợ cấp BHXH… Năm 1952, Tổ chức lao động quốc tế (ILO) khuyến cáo nước giới tham gia công ước số 192 Giơnevơ Theo công ước hệ thống chế độ BHXH bao gồm chín chế độ sau đây: 1.Chăm sóc y tế 2.Trợ cấp ốm đau 3.Trợ cấp thất nghiệp 4.Trợ cấp tuổi già 5.Trợ cấp tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp 6.Trợ cấp gia đình 7.Trợ cấp sinh đẻ 8.Trợ cấp tàn phế 9.Trợ cấp cho người sống (trợ cấp người ni dưỡng) Chín chế độ hình thành hệ thống chế độ BHXH Các nước tham gia BHXH phải thực tối thiểu chế độ phải có năm chế độ: (3);(4);(5);(8);(9) Hệ thống chế độ BHXH có đặc điểm chủ yếu sau đây: - Hệ thống chế độ BHXH xây dựng dựa vào số sở định sơ sinh học, sở ngành nghề, việc làm, vệ sinh an tồn thực phẩm, sở tài chính, điều kiện kinh tế - xã hội… - Hệ thống chế độ phải luật hóa cách cụ thể chi tiết, có tiến hành chi trả cho chế độ trợ cấp cách khách quan, đáp ứng nhu cầu người lao động - Hệ thống chế độ BHXH mang tính chất san sẻ rủi ro thông qua việc phân phối phân phối lại quỹ BHXH - Đồng tiền sử dụng làm phương tiện để toán tiền trợ cấp cho chế độ - Hệ thống chế độ ln ln hồn thiện cho phù hợp với điều kiện kinh tê-xã hội quốc gia thời kì Ngun tắc BHXH BHXH có số nguyên tắc chủ yếu sau: - Mọi người lao động trường hợp bị giảm bị khả lao động việc làm có quyền BHXH - Nhà nước người sử dụng lao động có trách nhiệm phải BHXH người lao động, người lao động phải có trách nhiệm tự BHXH cho - BHXH phải dựa đóng góp bên tham gia để tự hình thành quỹ BHXH độc lập tập chung - Phải lấy số đơng bù số Đó ngun tắc chia sẻ rủi ro - Phải kết hợp hài hòa lợi ích, khả phương thức đáp ứng nhu cầu BHXH - Mức trợ cấp BHXH phải thấp mức tiền lương lúc làm , phải đảm bảo mức sống tối thiểu - Kết hợp giưa BHXH bắt buộc với BHXH tự nguyện - Phải đảm bảo tính thống BHXH phạm vi nước, đồng thời phải phát huy tính đa dạng, động phận cấu thành - BHXH phải phát triển bước phù hợp với điều kiện kinh tếxã hội đất nước giai đoạn phát triển cụ thể 6.Quỹ BHXH Quỹ BHXH tập hợp đóng góp tiền người tham gia BHXH hình thành quỹ tiền tệ tập trung để chi trả cho người BHXH gia đình họ họ bị giảm thu nhập bị giảm, khả lao động việc làm Do vậy, quỹ BHXH quỹ tài độc lập, tập trung nằm ngồi ngân sách Nhà nước Quỹ vừa mang tính kinh tế vừa mang tính xã hội cao Quỹ BHXH hình thành chủ yếu từ nguồn sau đây: -Người sử dụng lao động đóng góp -Người lao động đóng góp -Nhà nước bù thiếu -Các nguồn khác(như cá nhân tổ chức từ thiện ủng hộ, lãi đầu tư phần quỹ nhàn rỗi) Mức đóng góp người lao động người sử dụng lao động vào quỹ BHXH thực chất phí BHXH Phí BHXH yếu tố định cân đối thu chi quỹ BHXH Vì vậy, quỹ phải tính tốn cách khoa học.Việc tính phí phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: - Xác suất rủi ro liên quan đến chế độ BHXH - Tiền lương quỹ lương - Nhu cầu tối thiểu người trợ cấp BHXH - Hiệu đầu tư tăng trưởng quỹ - Điều kiện kinh tế-xã hội nước thời kì… Tồn mức phí chia làm ba phận: P=P1+P2+P3 Trong đó: P : Phí BHXH P1: Phí túy trợ cấp BHXH P2: Phí dự phịng P3: Phí quản lý Mặc dù việc xác định mức phí BHXH lại vơ khó khăn, phức tạp lẽ : Trong chế độ BHXH có chế độ ngắn hạn dài hạn, xác định mức phí lại phải chủ yếu vào tiền lương mà tiền lương thường xuyên biến động Hơn nữa, quỹ BHXH lại quản lý theo kĩ thuật tồn tích qua nhiều năm, nhiều hệ người lao động Chính vậy, xác định mức phí khơng xác, khơng phù hợp ảnh hưởng trực tiếp đến việc chi trả vấn đề an toàn quỹ Tuy nhiên, xác định mức phí bảo hiểm phải đảm bảo nguyên tắc: Cân thu chi, lấy số đông bù số có dự phịng Mức phí xác định phải cân mức hưởng, với nhu cầu BHXH điều chỉnh cho tối ưu Quỹ BHXH sử dụng chủ yếu để chi trả cho mục đích: - Chi trợ cấp cho chế độ BHXH - Chi phí cho nghiệp quản lý BHXH - Chi đầu tư tăng trưởng quỹ BHXH Trong chi trả trợ cấp cho chế độ BHXH lớn quan trọng II Quản lý Tài BHXH Bản chất đặc điểm Tài BHXH Tài BHXH tổng thể mối quan hệ kinh tế phát sinh trình hình thành quỹ BHXH tập trung thống đóng góp bên tham gia theo quy định pháp luật Việc phân phối sử dụng nguồn quỹ tài nhằm đảm bảo ổn định sống cho người lao động gia đình họ, từ góp phần ổn định kinh tế xã hội + Quỹ BHXH thực chất hạt nhân Tài BHXH Vì chủ thể tài BHXH chủ thể sở hữu quỹ BHXH Chủ thể thực chất người tham gia đóng góp Ở Việt Nam, đại diện chủ thể hội đồng quản lý BHXH + Tài BHXH thuật ngữ phạm trù tài chính, ám mắt khâu tài độc lập nằm hệ thống tài quốc gia, tham gia vào q trình phân phối, phân phối lại thơng qua q trình sử dụng nhằm đảm bảo sống cho người lao động gia đình họ + Quỹ BHXH thuật ngữ nội dung vật chất Tài BHXH, nói lên số lượng tiền nhiều hay hình thành đóng góp từ đâu, đồng thời sử dụng chủ yếu để chi trả cho chế độ BHXH người lao động theo quy định pháp luật + Xét mặt lý luận: Để hình thành khâu tài phải vào ba vấn đề sau: - Khâu tài tạo lập sử dụng cho mục đích định - Mỗi khâu phải gắn với chủ thể định - Các quan hệ tài xếp vào khâu tài chính, q trình hoạt động có tính chất, đặc điểm, vai trị đồng hình thức quan hệ tài phù hợp với mục đích sử dụng quỹ tiền tệ - Tài BHXH quỹ BHXH hai thuật ngữ khác nhau, song lại có nhiều nội dung đồng nghĩa với nói Tài BHXH nói đến mối quan hệ việc tạo lập sử dụng quỹ BHXH Do đặc điểm trình tạo lập sử dụngquỹ mục đích sử dụng quỹ BHXH, nên Tài BHXH quỹ BHXH nhà kinh tế nước thống đặc điểm sau: - Quỹ BHXH quỹ tiền tệ tập trung, giữ vị trí khâu trung gian hệ thống tài quốc gia, hoạt đông quỹ không áp dụng theo luật doanh nghiệp - Phân phối quỹ BHXH vừa mang tính chất hồn trả, vừa mang tính chất khơng hồn trả Tính chất hoàn trả: Thể rõ chế độ hưu trí tử tuất, cịn tính chất khơng hoàn trả thể rõ chế độ ốm đau, thai sản - Sự đời, tồn phát triển quỹ BHXH phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế, xã hội quốc gia vào điều kiện lịch sử thời kì nước