1 MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Hiện khoa học kĩ thuật có tốc độ phát triển nhanh chóng trở thành tiền đề thúc đẩy giáo dục phát triển Cứ khoảng bốn đến năm năm, khối lượng tri thức lại tăng lên gấp đơi Trước gia tăng nhanh chóng khối lượng tri thức kết hợp với đổi phát triển khoa học công nghệ, tất yếu đòi hỏi đổi nội dung phương pháp dạy học nhà trường Trong đổi phương pháp kiểm tra đánh giá kết học tập người học khâu quan trọng trình dạy học Kiểm tra hình thức thiết lập luồng thông tin ngược từ học sinh đến giáo viên từ thân học sinh với học sinh Mỗi học sinh qua làm rút kinh nghiệm làm để điều chỉnh phương pháp học, tự học, tự bổ sung khắc sâu kiến thức đồng thời giáo viên biết lực trình độ, khả lĩnh hội kiến thức học sinh từ có cải tiến để nâng cao hiệu dạy học Vì vậy, nguồn thông tin ngược người dạy người học ngày phong phú, liên tục kịp thời làm cho trình dạy học trở thành hệ khép kín, có khả điều khiển linh hoạt Từ làm cho chất lượng dạy học ngày cao Muốn thu nguồn thơng tin ngược thường xun liên tục, tất yếu địi hịi người dạy phải xác định rõ nội dung, hình thức, số lượng, chất lượng tần suất kiểm tra cho phù hợp Lí luận thực tiễn dạy học có nhiều hình thức kiểm tra cho phép xác định mức độ hiệu trình dạy học khả lĩnh hội kiến thức người học Đánh giá kết học tập q trình thu nhận xử lí thơng tin trình độ, khả thực mục tiêu học tập học sinh, để thấy tác động ngun nhân tình hình nhằm tạo sở cho định sư phạm giáo viên nhà trường, giúp thân học sinh học tập ngày tiến Đánh giá khâu cuối (đầu ra) giai đoạn dạy học, đồng thời lại khâu đầu (đầu vào) giai đoạn dạy học với chất lượng cao trình dạy học Kiểm tra đánh giá có mối liên hệ chặt chẽ, bổ sung cho tảng trình dạy học Chính vậy, để đạt mục đích đổi phương pháp dạy học không đổi phương pháp dạy kiểm tra đánh giá Nhưng làm để kiểm tra đánh giá tốt ? Đây nội dung thu hút quan tâm nhiều nhà khoa học nói vấn đề mang tính thời Các phương pháp kiểm tra đánh giá kết học tập đa dạng phương pháp có ưu điểm nhược điểm định, khơng có phương pháp hồn mĩ mục tiêu giáo dục Thực tiễn giáo dục cho thấy, dạy học không nên áp dụng hình thức thi, kiểm tra cho mơn học mà cần thiết phải tiến hành kết hợp tối ưu hình thức thi kiểm tra khác đạt yêu cầu việc đánh giá kết dạy học Các thi kiểm tra chia làm hai loại: Loại luận đề loại trắc nghiệm khách quan Đối với loại luận đề loại mang tính truyền thống, sử dụng cách phổ biến thời gian dài từ trước tới Ưu điểm loại cho học sinh hội phân tích tổng hợp dự kiến theo lời lẽ riêng mình, dùng để kiểm tra trình độ tư trình độ cao Song loại luận đề thường mắc phải hạn chế dễ nhận ra: Nó cho phép khảo sát số kiến thức thời gian định Hơn việc chấm điểm loại đòi hỏi nhiều thời gian chấm bài, kết khơng có ngay, thiếu khách quan, khó ngăn chặn tượng tiêu cực số trường hợp khơng xác định thực chất trình độ nắm học sinh Đối với loại trắc nghiệm khách quan dùng kiểm tra đánh giá kiến thức vùng rộng, cách nhanh chóng, khách quan xác cho phép xử lí kết theo nhiều chiều với học sinh tổng thể lớp trường học, giúp cho giáo viên kịp thời điều chỉnh hoàn thiện phương pháp dạy để nâng cao hiệu dạy học Nhưng việc biên soạn hệ thống câu hỏi trắc nghiệm khách quan khơng đơn giản, địi hỏi quan tâm nhiều người, đặc biệt nhà giáo phải qua nhiều thử nghiệm nhiều thời gian Trong thời gian qua có nhiều người nghiên cứu tìm đến phương pháp trắc nghiệm khách quan như: Đàm Tố Giang (2005), Nguyễn Thu Hường, Nguyễn Thị Thủy (2006), Lê Thị Thúy Bắc (2007), Nguyễn Quang Hiệu (2008),…nhưng dừng lại việc “xây dựng hệ thống câu hỏi TNKQ nhiều lựa chọn sử dụng để kiểm tra đánh giá chất lượng số kiến thức…” phần cụ thể trường phổ thơng trung học Mặt khác có số người nghiên cứu tìm cách phối hợp hai phương pháp trắc nghiệm khách quan tự luận kiểm tra như: Nguyễn Văn Sang (Tìm hiểu phương thức kết hợp phương pháp trắc nghiệm khách quan phương pháp trắc nghiệm tự luận việc kiểm tra đánh giá kết học tập môn Vật lí trường phổ thơng trung học), Trần Thị Tuyết Oanh (Xây dựng, sử dụng câu hỏi trắc nghiệm khách quan câu tự luận ngắn đánh giá kết học tập môn giáo dục học), Nguyễn Bảo Hoàng Thanh (Nghiên cứu xây dựng sử dụng phối hợp câu hỏi trắc nghiệm khách quan trắc nghiệm tự luận nhằm cải tiến hoạt động đánh giá kết học tập vật lí bậc đại học)… để tận dụng ưu điểm hạn chế nhược điểm hai hình thức kiểm tra đánh giá nên có kết hợp hai hình thức trắc nghiệm khách quan trắc nghiệm tự luận khâu kiểm tra đánh giá Xuất phát từ nhận thức suy nghĩ qua thực tiễn giảng dạy mơn Vật lí trường THPT lựa chọn đề tài “Xây dựng phối hợp hệ thống câu hỏi trắc nghiệm tự luận trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn nhằm kiểm tra đánh giá mức độ nắm vững kiến thức học sinh điều chỉnh hoạt động dạy giáo viên chương “Các định luật bảo toàn” vật lý 10 THPT ban bản” làm đề tài nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu xây dựng sử dụng phối hợp hệ thống câu hỏi tự luận trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn đáp ứng yêu cầu kiểm tra đánh giá mức độ nắm vững kiến thức học sinh điều chỉnh hoạt động dạy giáo viên chương “Các định luật bảo toàn” học sinh lớp 10 THPT Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu sở lí luận cơng tác kiểm tra đánh giá kết học tập học sinh trường THPT điều chỉnh hoạt động dạy giáo viên sau học xong kiến thức chương - Nghiên cứu sở lí luận nguyên tắc xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm tự luận trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn - Nghiên cứu nội dung chương trình vật lí 10 THPT nói chung chương “Các đinh luật bảo tồn” nói riêng Trên sở xác định trình độ mục tiêu kiến thức mà học sinh cần đạt - Nghiên cứu điều tra khó khăn sai lầm học sinh hay mắc phải học phần từ giúp cho giáo viên điều chỉnh hoạt động dạy - Vận dụng sở lí luận xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm tự luận TNKQ nhiều lựa chọn, thiết kế loại đề kiểm tra đánh giá kết học tập học sinh cho số kiến thức chương “Các định luật bảo toàn” vật lý 10 THPT - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hệ thống câu hỏi soạn đánh giá việc học tập học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng phối hợp hệ thống câu hỏi trắc nghiệm tự luận trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn sở mục tiêu đặt có phương án kết hợp phù hợp hai loại câu hỏi cho phép đánh giá xác khách quan mức độ nắm vững kiến thức học sinh điều chỉnh hoạt động dạy giáo viên dạy học chương “Các định luật bảo toàn” vật lý 10 THPT, góp phần nâng cao hiểu dạy học Đối tượng nghiên cứu Quá trình kiểm tra đánh giá kết học tập học sinh điều chỉnh hoạt động dạy học giáo viên chương “Các định luật bảo toàn ” vật lý 10 THPT Phương pháp nghiên cứu 6.1 Phương pháp nghiên cứu lý luận Nghiên cứu lí luận dạy học, lí luận công việc đánh giá lớp học 6.2.Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra - Phương pháp thực nghiệm khoa học giáo dục - Phương pháp thống kê toán học 6.3 Phương pháp thống kê toán học Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lí số liệu thực nghiệm sư phạm mặt định lượng sở đánh giá kết thực nghiệm học sinh Phạm vi nghiên cứu Xây dựng phối hợp hệ thống câu hỏi TNKQ tự luận theo mục tiêu dạy học nội dung chương trình nhằm kiểm tra đánh giá chất lượng kiến thức học sinh điều chỉnh hoạt động dạy giáo viên chương “ Các định luật bảo tồn” mơn Vật lý 10 trường THPT tỉnh Thái Bình: THPT Bình Thanh THPT tư thục Nguyễn Thái Bình năm học 2010 – 2011 Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu kết luận, phụ lục tài liệu tham khảo, luận văn gồm chương: Chương 1: Cơ sở lí luận thực tiễn kiểm tra đánh giá kết học tập học sinh trường phổ thông Chương 2: Xây dựng phối hợp hệ thống câu hỏi trắc nghiệm tự luận trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn nhằm kiểm tra đánh giá mức độ nắm vững kiến thức học sinh điều chỉnh hoạt động dạy giáo viên chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT Chương 3: Thực nghiệm sư phạm CHƯƠNG CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC Ở TRƯỜNG PHỔ THƠNG 1.1 Cơ sở lí luận việc KTĐG kết học tập HS trường phổ thông 1.1.1 Khái niệm kiểm tra đánh giá kết học tập a Kiểm tra - Kiểm tra thuật ngữ cách thức hoạt động giáo viên sử dụng để thu thập thông tin biểu kiến thức, kĩ thái độ học sinh học tập nhằm cung cấp kiện làm sở cho việc đánh giá - Theo từ điển Tiếng Việt Hoàng Phê chủ biên thì: “Kiểm tra xem xét tình hình thực tế để đánh giá, nhận xét”.[18],[25] - Theo Từ điển giáo dục học “Kiểm tra phân hợp thành trình hoạt động dạy học nhằm nắm thông tin trạng thái KQHT HS nguyên nhân thực trạng để tìm biện pháp khắc phục lỗ hổng đồng thời củng cố tiếp tục nâng cao hiệu hoạt động dạy học”.[8] - Theo Trần Bá Hoành “Việc kiểm tra cung cấp kiện, thông tin làm sở cho đánh giá”.[18], [25] - Theo Black & Wiliam (1998b) “Kiểm tra hoạt động bao gồm trình quan sát giáo viên, trao đổi, thảo luận lên lớp thầy trị, phân tích tập, kiểm tra… nhằm đánh giá mức độ tiếp thu học dự báo KQHT HS Nếu có thơng tin vấn đề mà học sinh cịn vướng mắc q trình học tập, giáo viên hiệu chỉnh việc dạy học dạy lại, thử phương pháp dạy học khác hay cho học sinh thêm hội để thực hành…và vậy, thành tích học tập học sinh dần cải thiện”.[16],[23] Như vậy, q trình KT nhằm thu thập thơng tin để đánh giá KQHT, hoạt động KT thực theo hai hướng: định tính định lượng Dựa kết ghi nhận theo hướng định tính định lượng, giáo viên đưa phán đoán, kết luận, định người học việc dạy học Kiểm tra theo hướng định tính phương thức thu thập thông tin kết học tập rèn luyện học sinh cách quan sát ghi nhận dựa theo tiêu chí giáo dục định.[6] Kiểm tra theo hướng định hướng phương thức thu thập thông tin KQHT HS số điểm số số lần thực hoạt động Các phương tiện ghi nhận KQHT HS điểm hay số lần thực theo quy tắc tính KT mang tính chất định lượng Cịn điểm số kí hiệu gián tiếp phản ánh trình độ học lực HS mang ý nghĩa định tính Như vậy, thân điểm số khơng có ý nghĩa mặt định lượng.[6] b Đánh giá Trong giáo dục đánh giá phận hợp thành quan trọng, khâu tách rời trình giáo dục đào tạo Nếu giáo dục hệ thống đánh giá đóng vai trị phản hồi hệ thống, sở cho việc đổi giáo dục đào tạo Vì vậy, đánh giá kết học tập vấn đề quan tâm Có nhiều định nghĩa khác đánh giá giáo dục Sau số định nghĩa tiêu biểu: - Định nghĩa Jean Marie De Ketele Đánh giá có nghĩa là: + Thu thập thơng tin đủ thích hợp, có giá đáng tin cậy + Xem xét mức độ phù hợp tập hợp thơng tin với tập hợp tiêu chí phù hợp với mục tiêu định ban đầu, hay điều chỉnh q trình thu thập thơng tin + Nhằm định - Định nghĩa Ralph Tyler: “Quá trình đánh giá chủ yếu trình xác định mức độ thực mục tiêu chương trình giáo dục” - Định nghĩa E.Beeby: “Đánh giá giáo dục thu thập lí giải cách hệ thống chứng, phần trình, dẫn tới phân xét giá trị theo quan điểm hoạt động” - Định nghĩa Robert F.Mager: “Đánh giá việc miêu tả tình hình học sinh giáo viên để dự đốn cơng việc phải tiếp tục làm để giúp học sinh tiến bộ” Dựa định nghĩa trên, tác giả cuốn: “Cơ sở lí luận việc đánh giá chất lượng học tập HS phổ thông” đưa định nghĩa sau đây: “Đánh giá giáo dục q trình thu thập lí giải kịp thời, có hệ thống thơng tin trạng, nguyên nhân chất lượng hiệu giáo dục vào mục tiêu dạy học, làm sở cho chủ trương, biện pháp hành động tiếp theo” Từ định nghĩa khái quát đánh giá giáo dục, người ta đưa định nghĩa đánh giá KQHT HS sau: “Đánh giá KQHT q trình thu thập xử lí thơng tin trình độ, khả thực mục tiêu học tập HS, tác động nguyên nhân tình hình nhằm tạo sở cho định sư phạm GV nhà trường, cho thân HS để họ học tập ngày tiến hơn”.[3] Từ định nghĩa vừa nêu trên, khẳng định thành tố tạo nên khái niệm “đánh giá” bao gồm: Mục đích – xác định – giải thích – sử dụng Mục đích Tại thực đánh giá ? Xác định Tơi cần phải sử dụng thủ thuật để thu thập thông tin Đánh giá Tôi giải thích kết nào? Tơi sử dụng tiêu chuẩn tiêu chí để đánh giá ? Sử dụng Tôi sử dụng kết đánh ? 1.1.2.Mục đích việc kiểm tra đánh giá kết học tập học sinh Mục đích kiểm tra đánh giá kết học tập để có định đắn trình dạy học Việc kiểm tra đánh giá kết học tập giáo dục nhằm vào mục đích sau: a Đối với học sinh - Chuẩn đốn lực trình độ học sinh để phân loại, tuyển chọn định hướng cho học sinh (kiểm tra đánh giá đầu vào) - Xác định mục tiêu học tập học sinh theo mục tiêu chương trình mơn học - Thúc đẩy, động viên học sinh cố gắng khắc phục thiếu sót, phát huy lực để học tập kết - Đánh giá phát triển nhân cách nói chung học sinh theo mục tiêu giáo dục (kiểm tra đánh giá đầu ra) [18], [25] b Đối với giáo viên - Cung cấp thông tin đặc điểm tâm, sinh lí học sinh trình độ học tập học sinh - Cung cấp thơng tin cụ thể tình hình học tập học sinh, làm sở cho việc cải tiến nội dung phương pháp dạy học, nhằm nâng cao chất lượng hiệu giáo dục [18],[25] c.Đối với cán quản lí nghiên cứu giáo dục - Cung cấp thông tin, làm sở cho việc cải tiến hoạt động giáo dục từ phát triển chương trình, biên soạn sách giáo khoa đến đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, xây dựng sở vật chất, quản lí nhà trường… - Cung cấp thơng tin cần thiết cho việc đánh giá sở giáo dục [18],[25] 1.1.3.Chức kiểm tra đánh giá giáo dục Chức kiểm tra đánh giá phân biệt dựa vào mục đích kiểm tra đánh giá Các tác giả nghiên cứu kiểm tra đánh giá nêu chức khác GS.Trần Bá Hoành đề cập ba chức đánh giá dạy học: Chức sư phạm, chức xã hội, chức khoa học Theo GS – TS Phạm Hữu Tòng, thực tiễn dạy học phổ thơng chủ yếu quan tâm đến chức sư phạm, chia nhỏ thành ba chức năng: Chức chuẩn đoán; chức đạo định hướng hoạt động học; chức xác nhận thành tích học tập, hiệu học tập + Chức chuẩn đoán Các kiểm tra trắc nghiệm sử dụng phương tiện thu lượm thơng tin cần thiết cho việc xác định việc cải tiến nội dung, mục tiêu phương tiện dạy học Nhờ việc xem xét kết KTĐG kiến thức, người dạy biết rõ trình độ xuất phát (đầu vào) người học, từ xem xét xác định nội dung phương pháp dạy học cách phù hợp Đồng thời việc xam xét kết KTĐG cho phép đề xuất định hướng bổ khuyết sai sót, phát huy kết cải tiến 10 hoạt động dạy học phần kiến thức giảng dạy.[29] Dùng kiểm tra đánh giá bắt đầu dạy học môn học để thực chức chuẩn đoán + Chức đạo định hướng hoạt động học Các kiểm tra, trắc nghiệm q trình dạy học sử dụng phương tiện, phương pháp dạy học: thông qua việc KTĐG để dạy (dạy cách KTĐG) Đó câu hỏi kiểm tra phần, kiểm tra thường xuyên sử dụng biện pháp tích cực, hữu hiệu để đạo hoạt động học (chỉ đạo thân trình học) Các trắc nghiệm giao cho học sinh soạn thảo cách công phu xem cách diễn đạt mục tiêu dạy học cụ thể kiến thức, kĩ định Nó có tác dụng định hướng hoạt động học tập tích cực, tự chủ học sinh Việc xem xét thảo luận câu hỏi trắc nghiệm, tổ chức cách khoa học, lúc xem phương pháp dạy học tích cực giúp cho người học chiếm lĩnh kiến thức cách tích cực, sâu sắc vững chắc, đồng thời giúp cho người dạy kịp thời bổ sung, điều chỉnh hoạt động dạy cho có hiệu quả.[29] Dùng kiểm tra đánh giá q trình dạy học mơn học để thực chức đạo định hướng hoạt động học + Chức xác nhận thành tích học tập, hiệu học tập Các kiểm tra, trắc nghiệm sử dụng để đánh giá thành thích học tập, xác nhận trình độ kiến thức, kĩ người học Việc KTĐG trình độ kiến thức, kĩ địi hỏi phải soạn thảo nội dung kiểm tra trắc nghiệm tiêu chí đánh giá, theo mục tiêu dạy học cụ thể xác định cho kiến thức kĩ Các kiểm tra trắc nghiệm sử dụng để nghiên cứu đánh giá mục tiêu dạy học hiệu phương pháp dạy học.[29] Dùng kiểm tra đánh giá sau kết thúc dạy học môn học để thực