Khãa ln tèt nghiƯp Ngun Mai Th¬ng MỞ ĐẦU Lí chọn đề tài Từ buổi bình minh lịch sử lồi người, nơng nghiệp ln đóng vai trò quan trọng việc phát triển kinh tế nói chung đảm bảo an ninh cho lồi người nói nói riêng Đúng Ăng - ghen khẳng định: nơng nghiệp ngành có ý nghĩa định toàn giới cổ đại nơng nghiệp lại có ý nghĩa Nông nghiệp cung cấp lương thực, thực phẩm phục vụ cho nhu cầu người mà nguyên liệu cho ngành kinh tế khác công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, xuất – nhập khẩu, tạo việc làm cho dân cư thúc đẩy ngành kinh tế khác phát triển Vai trị nơng nghiệp vơ quan trọng, đặc biệt thời đại ngày với thực trạng dân số giới tăng nhanh cộng với nhu cầu ngày cao người việc phát triển nơng nghiệp trở nên thiết Việt Nam quốc gia có nơng nghiệp phát triển lâu đời hoạt động sản xuất nơng nghiệp ln chiếm vị trí to lớn sản xuất người dân cấu kinh tế Các biện pháp để phát triển nơng nghiệp tồn diện mà đạt tốc độ cao mối quan tâm hàng đầu nhà nước ta, đặc biệt giai đoạn đổi Nhà nước ta đưa hàng loạt sách điều lệ khuyến khích phát triển nơng nghiệp, cụ thể tháng 4/1988, Bộ Chính trị ban hành Nghị số 10 NQ/TW tiếp tục đổi quản lý nơng nghiệp, thực khốn 10 (khốn hộ) Cùng với nhiều sách Chính phủ ban hành, nơng nghiệp nước ta có nhiều bước phát triển mạnh mẽ, nhiều hộ nông dân mạnh dạn đầu tư vào sản xuất nông, lâm thủy sản theo nhiều mơ hình khác nhau; chuyển từ sản xuất nơng nghiệp tự cung, tự cấp sang sản xuất hàng hóa; quan hệ sản xuất nơng nghiệp có bước điều chỉnh phù hợp với công đổi kinh tế đất nước; tạo động lực thúc đẩy kinh tế phát triển nhanh tồn diện Líp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tèt nghiƯp Ngun Mai Th¬ng Là tỉnh miền núi nằm Đông Bắc nước ta, nông nghiệp chiếm vị trí chủ đạo cấu kinh tế Yên Bái Từ thực tiễn đó, Hội Nghị Ban Chấp hành Đảng Tỉnh khoá 13 ban hành Nghị số 03 - NQ/TƯ ngày 15/3/1993 “Tiếp tục đổi phát triển nông thôn, lâm, nghiệp tồn diện, xây dựng nơng thơn mới” với định hướng “Phát triển kinh tế hộ chủ trương có tính chiến lược Đảng nhằm mục tiêu xóa đói, giảm nghèo, dân giàu, nước mạnh, xã hội cơng bằng, văn minh…khuyến khích hộ nơng dân đầu tư vốn, lao động, kĩ thuật kinh nghiệm vào đầu tư khai thác có hiệu diện tích đất trống, đồi núi trọc, phát triển kinh tế đồi rừng, kinh tế trang trại, không hạn chế qui mô, diện tích…” Để khai thác có hiệu nguồn lực phát triển nơng nghiệp tỉnh cần có nghiên cứu tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp tỉnh n Bái có tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp cách hợp lí khai thác triệt để, toàn diện nguồn lực tự nhiên, kinh tế - xã hội đồng thời đẩy mạnh việc chun mơn hóa sản phẩm tăng nhanh suất lao động xã hội Chính từ tính cấp thiết thực tiễn vấn đề mà em chọn “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Yên Bái” làm đề tài cho khóa luận Mục tiêu, nhiệm vụ, giới hạn phạm vi nghiên cứu 2.1 Mục tiêu Trên sở tổng quan có chọn lọc vấn đề lí luận thực tiễn TCLTNN giới Việt Nam, đề tài nghiên cứu thực trạng TCLTNN tỉnh Yên Bái Qua đó, đề xuất giải pháp nhằm TCLTNN cách hợp lý khai thác có hiệu tài ngun nơng nghiệp tỉnh theo hướng phát triển bền vững 2.2 Nhiệm vụ đề tài - Tổng quan vấn đề lí luận thực tiễn tổ chức lãnh th nụng nghip Lớp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Mai Th¬ng - Phân tích nhân tố ảnh hưởng tới tổ chức lãnh thổ nông nghiệp nghiên cứu hình thức tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp địa bàn tỉnh - Tóm mặt hạn chế, tồn hình thức tổ chức lãnh thổ chính, từ đề xuất phương hướng giải pháp để đem lại hiệu tối ưu cho phát triển nông nghiệp tỉnh 2.3 Phạm vi nghiên cứu đề tài - Về khơng gian: nghiên cứu các hình thức tổ chức lãnh thổ điển hình địa bàn tỉnh Yên Bái - Về thời gian: vấn đề nghiên cứu chủ yếu khoảng thời gian 2000 - 2008 Lịch sử nghiên cứu Trên giới, từ lâu khái niệm tổ chức lãnh thổ, tổ chức không gian sản xuất nhiều nhà khoa học địa lý quan tâm nghiên cứu Nổi bật I.G.Thunen (người Đức, 1826) với lý thuyết phát triển vành đai nông nghiệp, A.Weber (đầu kỉ XX) với lý luận khu vi luận công nghiệp, W.Christaller (Mỹ, 1903) với lý thuyết “điểm trung tâm”, ngồi cịn có F.Perroux (1923), Jean Paul De Gaudemar (1922) Ở nước ta, đặc biệt sau tiến hành đổi (1986) nơng nghiệp nói chung TCLTNN nói riêng đề tài nhiều quan nhà khoa học quan tâm nghiên cứu Điển hình ta kể tới cơng trình nghiên cứu giáo trình “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp” tác giả Lê Thông, Nguyễn Minh Tuệ, NXB Giáo dục, 1996; giáo trình “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp giới” Lê Thơng, NXB Giáo dục, 1996 giáo trình “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam” tác giả Đặng Văn Phan, NXBGD, 2008 Bên cạnh đó, vấn đề TCLTNN đề cập tới giáo trình khác “Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam” nhóm tác giả Lê Líp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tèt nghiƯp Ngun Mai Th¬ng Thơng (chủ biên), Nguyễn Văn Phú, Nguyễn Minh Tuệ, NXB ĐHSP Hà Nội, 2004 Giáo trình “Địa lí kinh tế - xã hội đại cương” tác giả Nguyễn Minh Tuệ, Lê Thông, Nguyễn Viết Thịnh, NXB ĐHSP Hà Nội, 2006 “Nhập môn địa lý nhân văn” tác giả Lê Thông, NXB ĐHSP Hà Nội, 1992 Trong thời gian gần đây, có số đề tài nghiên cứu TCLTNN vùng nơng nghiệp điển hình có: “Tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp vùng trung du miền núi phía Bắc” Th.S Nguyễn Thị Liễu, năm 2008 Hình thức kinh tế trang trại nghiên cứu cụ thể với “Kinh tế trang trại tỉnh trung du miền núi phía Bắc” TS Nguyễn Đức Thịnh, năm 2000; “Kinh tế trang trại ngoại thành Hà Nội” Th.S Ngô Thị Hải Yến, năm 2001; “Kinh tế trang trại nước ta thời kì cơng nghiệp hóa, đại hóa” Th.S Nguyễn Tú Linh, năm 2005 Quan điểm phương pháp nghiên cứu 4.1 Quan điểm nghiên cứu 4.1.1 Quan điểm tổng hợp lãnh thổ Như biết đối tượng địa lý địa tổng thể nên nghiên cứu đối tượng đòi hỏi nghiên cứu cách tổng hợp Trong khoá luận, dựa tài liệu, số liệu thu thập được, đề tài phân tích cách tổng hợp rút đặc điểm hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp, phát triển phân bố chúng địa bàn tỉnh Trong trình xây dựng đề tài, vấn đề lí luận thực tiễn có gắn bó chặt chẽ; vấn đề điều kiện sản xuất, đặc điểm hình thức, tình hình phát triển hình thức nghiên cứu mối quan hệ qua lại tạo thành thể tổng hợp 4.1.2 Quan điểm sinh thái Quan điểm sinh thái có ý nghĩa quan trọng đặc biệt nghiên cứu địa lý nói chung địa lý kinh tế – xã hội nói riêng Dựa quan điểm Líp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khãa ln tèt nghiƯp Ngun Mai Th¬ng sinh thái, đối tượng nghiên cứu dựa mối quan hệ tác động qua lại tự nhiên người Con người coi chủ thể hoạt động sản xuất tiêu dùng tác động tới môi trường tự nhiên nhằm đạt hiệu kinh tế cao Các địa hệ sinh thái có khác miền miền, khác biệt khơng diễn tự nhiên mà người – chủ thể sản xuất nên chu trình sản xuất có khác biệt lớn Chính thể cần nắm vững quan điểm sinh thái để nắm rõ chất đối tượng vùng sinh thái khác 4.1.3 Quan điểm lịch sử – viễn cảnh Khi phân tích tượng địa lý phải đặt hồn cảnh lịch sử nó, phải đặt kiện q trình tương tác, vận động khơng ngừng Trước phân tích đặc điểm hình thức tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp tỉnh Yên Bái cần tìm hiểu lịch sử hình thành hình thức Thế giới Việt Nam sau phân tích hình thức tranh nơng nghiệp nước thời kì cơng nghiệp hố, đại hố nơng thơn Từ thực trạng đó, đưa phương hướng phát triển mơ hình thời gian tới 4.2 Phương pháp nghiên cứu 4.2.1 Phương pháp thu thập sử lý số liệu Trong trình thực đề tài, tác giả tiến hành thu thập tài liệu thư viện quốc gia, thư viện trường Đại học sư phạm Hà Nội, thư viện khoa Địa lý – trường ĐHSPHN, Sở kế hoạch đầu tư tỉnh Yên Bái, Sở NN PTNT tỉnh Yên Bái, qua niên giám thống kê tỉnh Yên Bái niên giám thống kê Việt Nam… Các nguồn số liệu sau thu thập sử lí, phân tích, khái qt hố tổng hợp để tìm nét đặc trưng hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp phát triển, phân bố hình thức tồn tỉnh Ngồi ra, số liệu so sánh nm, gia Yờn Bỏi v Lớp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tốt nghiệp Ngun Mai Th¬ng tỉnh khác, địa phương tỉnh nhằm thấy phát triển phân hố theo thời gian khơng gian đối tượng nghiên cứu 4.2.2 Phương pháp biểu đồ – đồ Đây phương pháp Địa lý, cho phép nhìn nhận vấn đề cách trực quan, rõ ràng dễ dàng quan sát chất vật, tượng Cơ sở liệu xử lý, đồ thành lập sử dụng phần mềm Mapinfo, biểu đồ vẽ phần mềm Excel 4.2.3 Phương pháp thực địa Trong trình thực đề tài, việc điều tra thực địa, tham khảo ý kiến vấn chủ hộ gia đình, chủ trang trại chủ tịch số hợp tác xã tiêu biểu công việc thiếu Phương pháp làm tăng tính thuyết phục thực tế đề tài nghiên cứu Cấu trúc khóa luận Ngồi phần mở đầu, kết luận, phụ lục, nội dung khố luận gồm chương: Chương I Một số vấn đề lí luận thực tiễn việc TCLTNN Chương II Các nhân tố ảnh hưởng tới TCLTNN tỉnh Yên Bái Chương III Thực trạng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Yên Bái Chương IV Định hướng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tnh Yờn Bỏi Lớp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Mai Th¬ng CHƯƠNG I CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP 1.1 Cơ sở lí luận 1.1.1 Quan niệm Con người ln gắn với lãnh thổ định, nơi họ sống làm việc Chính từ nơi đây, họ tạo hệ thống mối quan hệ qua lại hợp lí người tự nhiên Hệ thống này, mặt cho phép người sử dụng tốt nhân tố lãnh thổ sản xuất với chi phí xã hội thấp nhất, hiệu kinh tế cao mặt khác, tạo nên điều kiện thuận lợi cho sống lao động Đúng tác giả Jean Pean Paul De Gaudemar viết: “Tổ chức lãnh thổ hiểu nghệ thuật sử dụng lãnh thổ cách đắn có hiệu quả” (TCLTNN Việt Nam, PGS.TS Đặng Văn Phan, NXBGD, 2008) Tổ chức xã hội theo lãnh thổ bao gồm hai hình thức chủ yếu: tổ chức sản xuất xã hội tổ chức môi trường sống người, tổ chức sản xuất xã hội giữ vai trò định bao gồm hàng loạt hình thức tổ chức lãnh thổ cấp thấp như: TCLTCN, TCLTNN… Các hình thức tổ chức hợp lí góp phần khơng nhỏ vào việc nâng cao hiệu kinh tế sản xuất xã hội Nông nghiệp hai ngành sản xuất vật chất độc đáo xã hội lồi người Cùng với ngành cơng nghiệp, TCLTNN với tư cách việc tổ chức ngành sản xuất vật chất, ngành kinh tế then chốt quan tâm nhằm góp phần nâng cao hiệu kinh tế sản xuất xã hội Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp hiểu hệ thống liên kết không gian ngành, xí nghiệp nơng nghiệp lãnh thổ dựa sở qui trình kĩ thuật nhất, chun mơn hóa, tập trung hóa, liên hp húa v Lớp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Mai Th¬ng tổ chức hóa sản xuất, cho phép sử dụng có hiệu khác theo lãnh thổ điều kiện tự nhiên, kinh tế, nguồn lao động đảm bảo suất lao động xã hội cao Như vậy, TCLTNN có số đặc điểm bật: - Phân công lao động theo lãnh thổ với việc kết hợp điều kiện tự nhiên, kinh tế lao động sở để hình thành mối liên hệ qua lại theo không gian (lãnh thổ) - Trong TCLTNN, khía cạnh ngành khía cạnh lãnh thổ kết hợp chặt chẽ, qua lại với - Các đặc điểm không gian (lãnh thổ) sản xuất nơng nghiệp xác định tính chất việc khai thác sử dụng điều kiện sản xuất có - Hiệu kinh tế suất lao động tiêu chuẩn hàng đầu TCLTNN TCLTNN ln thay đổi, phù hợp với hình thái kinh tế - xã hội Trong điều kiện nay, TCLTNN gắn liền với khoa học công nghệ, với q trình cơng nghiệp hóa, đại hóa Cùng với phát triển sản xuất xã hội, nhiều hình thức TCLTNN xuất hiện, mang lại hiệu cao mặt kinh tế, xã hội môi trường TỔ CHỨC LÃNH THỔ XÃ HỘI TỔ CHỨC LÃNH THỔ NỀN SẢN XUẤT XÃ HỘI Công nghiệp Nông nghiệp … TỔ CHỨC LÃNH THỔ ĐỊA BÀN CƯ TRÚ Dịch vụ Nông thôn Thành thị Sơ đồ 1.1 Vị trí tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp tổ chc lónh th xó hi Lớp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội Khóa luận tốt nghiệp Ngun Mai Th¬ng 1.1.2 Các hình thức tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp Các hình thức tổ chức nơng nghiệp giới đa dạng Phụ thuộc vào điều kiện cụ thể nước lại có hình thức tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp khác Hiện nay, q trình cơng nghiệp hố, đại hoá, việc áp dụng thành tựu khoa học vào sản xuất nơng nghiệp làm cho hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ngày trở nên phong phú, với nhiều thay đổi cách thức sản xuất nhằm tạo tiền đề cần thiết để sử dụng hợp lí điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội vùng Nhìn đại thể, có hình thức tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp xí nghiệp nơng nghiệp, thể tổng hợp nông nghiệp, băng truyền địa lý nơng nghiệp vùng nơng nghiệp 1.1.2.1 Xí nghiệp nơng nghiệp: Xí nghiệp nơng nghiệp hình thức TCLTNN, có thống lực lượng lao động với tư liệu lao động (đất đai) đối tượng lao động (cây trồng, vật nuôi) để tạo lương thực, thực phẩm cho người nguyên liệu cho ngành kinh tế Các nông hộ, trang trại, hợp tác xã, nông trường quốc doanh, đồn điền,… coi xí nghiệp nơng nghiệp a Hộ gia đình Trên Thế giới Việt Nam, người ta cơng nhận “hộ” “gia đình” “kinh tế hộ” “kinh tế gia đình” Hộ đơn vị kinh tế - xã hội tự chủ lúc thể nhiều chức mà đơn vị khác khơng thể có Hộ tế bào xã hội với thống thành viên có huyết tộc, thành viên có nghĩa vụ trách nhiệm làm tăng thu nhập, đảm bảo tồn tại, hộ đơn vị sản xuất tiêu dùng Hộ gia đình hình thức vốn có sản xuất nhỏ, tồn phổ biến nước phát triển thuộc châu Á, có Việt Nam Đây hình thức kinh tế có quy mơ gia đình mà thành viên có mối quan hệ gắn bó với Lớp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Néi Khãa ln tèt nghiƯp Ngun Mai Th¬ng huyết thống kinh tế, sống chung mái nhà, tiến hành sản xuất có chung nguồn thu nhập Các đặc điểm hộ gia đình là: mục đích sản xuất chủ yếu nhằm thoả mãn nhu cầu tiêu dùng gia đình; quy mơ đất đai nhỏ bé, biểu rõ nét tính chất tiêu nơng, vốn; kĩ thuật canh tác cơng cụ sản xuất biến đổi, trình độ kỹ thuật mang tính truyền thống; chủ yếu sử dụng lao động gia đình Đối với nước phát triển, hộ gia đình đóng vai trị quan trọng việc bảo tồn xã hội, phát triển kinh tế nông thôn, sở đảm bảo cho kinh tế tập thể tồn thúc đẩy nông thơn q độ lên trình độ cao hơn: nơng thơn sản xuất hàng hố b Trang trại: Trang trại có nguồn gốc từ hộ gia đình phát triển dần trình chuyển dịch kinh tế tiểu nông tự cấp tự túc sang kinh tế hàng hóa Như vậy, trang trại hình thức tổ chức sản xuất cao hộ gia đình, hình thành phát triển thời kỳ cơng nghiệp hố Trang trại xuất lần nước Tây Âu gắn liền với Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, sau phổ biến tất nước công nghiệp châu Âu, Bắc Mĩ, lan sang Nhật Bản, Hàn Quốc xuất nhiều nước thực cơng nghiệp hố thuộc khu vực Nam Á, Đông Nam Á Ở Việt Nam, hình thức phát triển nhanh từ đầu thập kỉ 90 kỉ XX trở lại Líp: K55A - Khoa Địa lý Trờng ĐHSP Hà Nội