2 ĐẠIHỌC QUỐC GIAHÀNỘI TRƯỜNGĐẠIHỌCKHOAHỌC XÃHỘIVÀ NHÂN VĂN HOÀNGMINHQUÂN TƯTƯỞNGCỦAPHẠMQUỲNHVỀVẤNĐỀX ÂYDỰNGNỀNVĂNHÓADÂNTỘC LUẬNVĂNTHẠCSĨ Chuyênngành Triếthọc HÀNỘI 2014 ĐẠIHỌC QUỐC GIAHÀNỘI TRƯỜNGĐẠI[.]
ĐẠIHỌC QUỐC GIAHÀNỘI TRƯỜNGĐẠIHỌCKHOAHỌC XÃHỘIVÀ NHÂN VĂN HỒNGMINHQN TƯTƯỞNGCỦAPHẠMQUỲNHVỀVẤNĐỀX ÂYDỰNGNỀNVĂNHĨADÂNTỘC LUẬNVĂNTHẠCSĨ Chunngành:Triếthọc HÀNỘI-2014 ĐẠIHỌC QUỐC GIAHÀNỘI TRƯỜNGĐẠIHỌCKHOAHỌC XÃHỘIVÀ NHÂN VĂN HOÀNGMINHQUÂN TƯTƯỞNGCỦAPHẠMQUỲNHVỀVẤNĐỀX ÂYDỰNGNỀNVĂNHĨADÂNTỘC LuậnvănThạcsĩchunngành:TriếthọcM ã số:60220301 Ngườihướngdẫnkhoahọc:PGS,TS.ĐỗThịHịaHới HÀNỘI-2014 LỜICAMĐOAN Tơi xincamđoanluậnvăn thạcsĩnàylà kếtquảnghiêncứu củatơi,dƣới sựhƣớngdẫncủaPGS,TS.ĐỗThịHịaHới.Luậnvăncósựkếthừacáccơngtrìnhn g h i ê n cứucủanhữngngƣờiđitrƣớcvàcósựbổsungnhữngtƣliệuđƣợccậpnhậtmớinhất Tơihồntồnchịutráchnhiệmvềnộidungcủađềtài Ngườicamđoan HồngMinhQn LỜICẢMƠN Đểhồnthànhluậnvănnày,emxinchânthànhcảmơnqtrìnhdạydỗtậntình,thấu đáocủacácthầy,cơgiáokhoaTriếthọc,trƣờngĐạihọcKhoahọcXãhộiv Nhânvăn,Đạihọc QuốcgiaHàNội Đặcbiệt,emgửilờicảmơnchânthànhđếnPGS,TS.ĐỗThịHịaHới,ngƣờiđãtrựctiếp hƣớngdẫnemtrongsuốtthờigianthựchiệnluậnvănthạcsĩ.Sựchỉbảotậntìnhcủacơđãtạođộn glựcvàgiúpđỡemhồnthànhluậnvănnày Luậnvănnàychắcchắnkhơngtránhkhỏicịnnhiềuthiếusót,emrấtmongnhậnđ ƣợcsựgópýcủacácthầy,cơgiáođểemcóthểtiếptụcpháttriểnhƣớngn g h i ê n cứunày HàNội,ngày22tháng05năm2014 MỤCLỤC A MỞĐẦU B NỘIDUNG CHƢƠNG1 : ĐIỀUK I ỆN,T I ỀNĐ Ề C H O S ỰH Ì N H T H À N H TƢ 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2 CHƢƠNG2 : 2.1 2.1.1 2.1.2 Trang 17 17TƢ Ở NGCỦAPHẠMQUỲNHVỀVẤNĐỀXÂYDỰNGNỀN VĂNHĨADÂNTỘC Nhữngđiềukiện,tiềnđềkháchquan:Bốicảnhchínhtrị, 17k i n h tế,xãhội,vănhóa,tƣtƣởngởViệtNamvàthếgiới đầuthếkỷXX Bốicảnhchínhtrị,kinhtế,xãhội,vănhóaởViệtNamvà 17thếgiớiđầuthếkỷXX Tiềnđềtƣtƣởng 25 Nhữngnhântốchủquan:Thânthế,cuộcđời,sựnghiệpvà 36d i thảocủaPhạmQuỳnh MỘTS ỐN ỘID U N G C Ơ BẢNT R O N G T Ƣ T Ƣ Ở NG 39CỦAPH ẠMQ U ỲNHV ỀV ẤNĐ ỀX  Y D ỰNGN ỀN VĂNHĨADÂNTỘC QuanniệmcủaPhạmQuỳnhvềnhữngcơsởxáclậpcho 39việcgiảiquyếtvấnđềxâydựngnềnvănhóadântộc Vềkháiniệmvănhóavàmốiquanhệgiữavănhóavới 39chínhtrị Vềvăn hóa phƣơngĐ ơng, vănhóa p hƣ ng Tâyvàmối 47q ua nhệgiữahainềnvănhóaĐơngTây 2.1.3 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 Vềmốiquanhệgiữatruyềnthốngvớihiệnđạivàvấnđề 55tiếpnhậnvănhóa QuanniệmcủaPhạmQuỳnhvềđƣờnghƣớngxâydựngnền 59vănhóadântộc Ýtƣởngvềmộtnềnvănhóamớitrêncơsởđiềuhịavăn 59hóaĐơng–Tây Haiphƣơngdiệncủaviệcxâydựngnềnvănhóadântộc: 61T h â u tháivàbảotồn Mộtsốbiệnphápxâydựngnềnvănhóadântộc Nhữngg i t r ịv h ạnc h ếc h ủyếut r o n g tƣt ƣ ngcủa 80PhạmQuỳnhvềvấnđềxâydựngnền vănhóadântộc Giátrị Hạnchế 2.3.1 2.3.2 C KẾTLUẬN D TÀILIỆUTHAMKHẢO 70 80 84 88 90 A MỞĐẦU Lýdochọnđềtài PhạmQuỳnh(1892– 1945)làmộthọcgiảlớnởnƣớctatrongnhữngnămđầuthếkỷXX.Ơnglànhânvậttiêub iểuchotầnglớptríthứcTâyhọc,đƣợcđàotạobởinềngiáodụcPháp– Việtởthờikỳnày.Đƣợcbiếtđếnnhƣmộttrongbốnn h tríthứcTâyhọclớnthờibấygiờ,b êncạnhNguyễnVănVĩnh,Phạm DuyTốn,NguyễnVănTố,viếtbáotừkhicịnrấttrẻ,lạilàchủbútcủamộttờbáolớnlàtạpch íNamPhong,PhạmQuỳnhthựcsựcómộttầmảnhhƣởnglớnđốivớitầnglớpt h a n h niê n tríthức,cũng nhƣnềnvănhóaViệt Nam đầuthếkỷXX.Di sảnmàơngđểlạirấtphongphú.Ơnglàmộtngƣờiunbác,trƣớctácởrấtnhiềulĩnhvựckhácn h a u , nh ƣ t r i ế th ọc,vă n h óa , v ă n h ọ c,k h ảoc ứu,p b ì n h , d ịcht h u ật… M ặ cd ù k h n gđểlạimộtchunluậnlớnnào,nhƣngvớisứcviếtđángnểcủamình,ơ ngvẫnxâydựngđƣợcchomìnhmộthệthốngquanđiểmriêng,khánhấtqn,thơngq u a nhữngbàibáo,bàitiểuluận.Vàmặcdùngịibútcủngđƣợcphântánrarấtnhiềulĩnhvực, chúngtavẫncóthểnhậnravănhóalàmốiquantâmhàngđầucủng QuanhữngdisảnPhạmQuỳnhđểlại,chúngtacóthểnhậnthấy,ơnglànhàt ƣ tƣởngc óýthứcsâusắcvềvậnmệnhcủanềnvănhóadântộcvàvấnđềxâydựngnềnvănhóamớichodân tộcViệtNamtrongbốicảnhhếtsứcphứctạpcủanhữngn ă m đầuthếkỷXX.Cóthểnóiđólà mốiquantâmhàngđầucủaPhạmQuỳnh,lànộidungquantrọng,đặcsắcnhấttrongtƣtƣởng củaPhạmQuỳnh,cũnglàlĩnhvựcg h i dấunhữngđónggópchủyếucủng.Vìvậy,nghiêncứu sựnghiệpvàtƣtƣởngP h ạmQuỳnh,khơngthểbỏquatƣtƣởngcủngvềvấnđềvănhóanóic hung,vấnđềxâydựngnềnvănhóadântộcnóiriêng.Thếnhƣngnhữngtƣtƣởngấycủngđ ãnảysinhtrongmộtgiaiđoạnđầyphứctạpcủalịchsửViệtNam,vàcáchchọnl ựachomìn hchỗđứngtronggiaiđoạnấy,cùngnhữnghànhtrạngcủaPhạmQuỳnh,đ ã khiếnơngtrởthàn hmộtnhânvật,mộthiệntƣợngkhóxétđốn.Quảthực,xungquanh vấnđềđánhgiáPhạmQuỳnhvàtƣtƣởngcủng,chođếnnay,vẫncịntồntạinhiềkiếntr áingƣợ c.Cónhữngquanđiể m,trong phêphánl ậptrƣờngc h í n h t r ịc ủaP h ạm Q u ỳnh,đ ã p h ủ n h ậnn h ữngđ ó n g g ó p c ủ aông.B ê n c ạnhđ ó , c ũ n g cónhữngýkiến,đặc biệtlàtrongthờigiangầnđây,dựatrênnhiềutƣliệumới,đ ã k h ẳ n g địnhc c h thểhiệnt i n h t h ầnyêun ƣ cc ủaô n g , đ ngt h ờik h ẳngđịnh nhữngđónggóptolớncủngchonềnvănhóanƣớcnhà.Nhữngtranhluậnnàyđếnnay dƣờngnhƣvẫnchƣahềngãngũ.PhạmQuỳnhvàtƣtƣởngcủngvẫnđồngthờinhậnđ ƣợccảnhữnglờikhenvàchê.Nhƣngviệccáctác phẩmcủaPhạmQuỳnhđƣợcsƣutầmvàxuấtbảnmộtcáchchínhthứctrongkhoảngmƣờin ămtrởlạiđâyđãlàcơsởchothấysựthừanhậncủagiớinghiêncứuđốivớivịtrícủngtrong tiếntrìnhvănhóadântộc,cũngnhƣchothấyviệctiếptụcnghiêncứulàmrõt ƣ tƣởngvàđón ggópcủngvẫnlàmộtviệclàmcầnthiết.Thựctếđóđãthúcđẩychúngtơiđivàotìmhiểutƣ tƣởngcủaPhạmQuỳnh,màcụthểhơnlàtìmhiểuvềbộphậnquantrọngnhấtcủanó:tƣtƣởn gvềvấnđềxâydựngnềnvănhóadântộc.C h ú n g tơithấyrằng,khiđọccáctácphẩmcủn g,chúngtakhơngchỉhiểuđƣợcphầnnàocác vấnđềvăn hóa,tƣ tƣởng,họcthuật củadân tộctrongnhữngnămđầuthếkỷXX,màcịncóthểthấy trongđónhiềugợimởchochúngtakhiđứngtrƣớcn h ữngvấnđềvănhóađƣơngđại.Hơnnữa ,nghiêncứu,tìmhiểutƣtƣởngcủaPhạmQuỳnhvềvấnđềxâydựngnềnvănhóadântộc,một mặt,giúpchúngtahiểuthêmvềmộtkhuynh hƣớngxâydựng vănhóadântộc trongsựphát triểncủatƣtƣởngởnƣ ctathếkỷXX,quađógópphầnkhẳngđịnhnhữngđónggópcủn gcholịchsửtƣtƣởngViệtNam;mặtkhác,từđógópphầngiúpchúngtacóđƣợcnhữngbàih ọc,nhữngkinhnghiệmkhiđốimặtvớinhữngvấnđềvănhóacủadântộctrongthờiđạit ồncầuhóa.Vớinhữnglýdođó,chúngtơichọnvấnđề“TƣtƣởngcủaP h ạmQuỳnhv ềvấnđềxâydựngnềnvănhóadântộc”làmđềtàiluậnvănthạcsỹc ủamình Lịchsửnghiêncứuvấnđề LàmộthọcgiảlớnởnƣớctanhữngnămđầuthếkỷXX,PhạmQuỳnhđãs ớmnhậ nđƣợcsựquantâmtìmhiểucủanhiềunhànghiêncứuởnhiềulĩnhvựck h c nhau.Nh ữngnghiêncứuvàđánhgiávềPhạmQuỳnhnóichung,vềsựnghiệpv tƣtƣởngvănhóacủa ơngnóiriêng,khảosáttheotiếntrìnhlịchsử,cóthểthấy,b a o gồmcácgiaiđoạn:nhữngng hiêncứu,đánhgiátrƣớcCáchmạngthángTám1 ; nhữngnghiêncứu,đánhgiátron ggiaiđoạn1945–1975(ởcảhaimiềnNam,Bắc);nhữngnghiêncứutừ1975đếnnay *ỞgiaiđoạntrướcCáchmạngThángTám1945:PhạmQuỳnhđƣợcchúýn gh iê n cứuchủyếuvớitƣcáchmộtnhà văn.Nhữngcơngtrìnhnghiêncứuvănhọct i ê u biểu củagiai đoạnnàyđềuđềcậpđến PhạmQuỳnh vàsựnghiệpcủa ơng.Tiêu biểunhấtlàhaicơngtrìnhvănhọcsử:Nhàvănhiệnđại(1942)củaVũNgọcPhanv ViệtN amvănhọcsửyếu(1941)củaDƣơngQuảngHàm.VũNgọcPhannhìnnhậnPhạmQ uỳnhởhaiđiểmchính:ghinhậnđónggópcủngđốivớinềnquốcv ăn ViệtNamvàkhẳn gđịnhchủtrƣơngvănhóacủaPhạmQuỳnh:“Ơnglàngƣờichủtrƣơngcáithuyết:đọcsác hTâylàđểthâutháilấytƣtƣởng,lấytinhthầnvănh ó a ÂuTâyđểbồibổchonềnquốcvănc ịnkhiếmkhuyết,đểchọnlấycáihaycủan g ƣờ imàdunghịavớicáihaycủamình,ngõhầ ugìngiữchocáihọccủamìnhk h n g mấtbảnsắc,màvẫncócơtiếnhóađƣợc”[54,tr.8 2].Trongkhiđó,DƣơngQuảngHàmcũngchiasẻvớiVũNgọcPhantrongviệcđánhgi ávaitrịcủaPhạmQuỳnhvớinềnquốcvăn.Mặtkhác,ơngghinhậnPhạmQuỳnhnhƣmộ tngƣờicót h i ê n hƣớngvềhọcthuậttƣtƣởngtrongviệcdịchthuật,vàgópcơngphổbiến tƣtƣởngphƣơngTâyởViệtNam:“ơngQuỳnhthìcócơngdịchthuậtcáchọcthuyếtt ƣ tƣ ởngcủaTháitâyvàluyệnchotiếngNamcóthểdiễnđƣợccácýtƣởngmới”[ , tr.411].N hƣvậy,cóthểthấy,cảVũNgọcPhanvàDƣơngQuảngHàmkhơngchỉnóiđếnnhữngđón ggópcủaPhạmQuỳnhđốivớinềnvănhọcViệtNam,màc ịn khẳngđịnhnhữngđónggóp củngđốivớinềnvănhóa(trongviệcđƣaramộtchủtrƣơngvăn hóa)vàtƣtƣởng(trongviệcphổbiếntƣtƣởng)củadântộc Cùngvớihaicơngtrìnhnày,cũngcóthểnhắcđếncuốnPhêbìnhvàcảoluận(1933)củaThiế uSơn.Cuốn sách nàylàtuyểntậpnhững bàiphêbìnhcủaThiếuSơnvềmộtsốt c giảvănhọcnổibậtởViệtNam đƣơngthời.Trongcuốnsáchnày,PhạmQuỳnhđ ƣ ợ c đặtngayđầucuốnsách.Vềnộidung, cólẽphầnphêbìnhPhạmQuỳnhtrongP h ê bìnhvàcảoluậnđãchothấychândungcủahọcgiả PhạmQuỳnhrõnéthơncả,s o vớihaicuốnsáchởtrên,bởinókhơngchỉnhìnnhậnơngvớ itƣcáchmộtnhàv ă n thuầntúy.ThiếuSơnđãchỉra,mấuchốttrongquanniệmcủaPhạ mQuỳnhlàchủnghĩaquốcgia.Từđó,ơngphântíchchủtrƣơngvănhóa,chínhtrịcủa PhạmQuỳnh.Việcphântích quanđiểmchínhtrịcủaPhạmQuỳnhlàđiềumàcảVũNgọcP h a n vàDƣơngQuảngHàmđ ềuchƣanhắcđến.Cũngởsáchnày,ThiếuSơnđãs ớmđƣaranhậnđịnhvềviệcPhạmQ uỳnhthamgiavàoquantrƣờng.Theotácgiả,việcdấnthânvàolàmchínhtrịlàmộtsailầmcủ aPhạmQuỳnh:“đểchngởcáiđịavịhịabìnhmàgiúpnƣớc,cịních hơnbắtơng raphấn đấuởtrêntrƣờng chánhtrị,làthứkhơnghợpvớicáikhuynhhƣớngcủng”[85,tr.22].Nhìnchung,cóthể thấy,trongđánhgiácủanhữngnhànghiêncứugiaiđoạntrƣớcnăm1945,PhạmQu ỳnhlàmộthọcgiảcónhiềuđónggópchonềnvănhóadântộc,nhấtlàtrongvănhọc.Tuynhiên,Ph ạmQuỳnhkhơngphảilàmộtnhàvănthuầntúy.Nóiđúnghơn, PhạmQuỳnhkh ơn g chỉlà n gƣ ichuyênv ềmộtlĩnhv ự c nà o đ ó Ơ n g vi ế tở r ấtnhiều l ĩ n h v ự c k h c n h a u Đ i ề u đ ó k h i ế nc h o c c b i v i ếtc ủaô n g đ ộ n g đ ế nr ấtnhiều vấnđề,chứkhơngchỉlàvănhọc:vănhóa,tƣtƣởngtriếthọc,chínhtrị,giáodục… Chínhvìvậy,ởnhữngkhíacạnhkhác,PhạmQuỳnhcũngnhậnđƣợcsựđánhg i khácnhautừ nhiềuhọcgiảcùngthời,chứkhơngchỉtừnhữngnhànghiêncứuv ă n học.Trongsốnhữn gđánhgiáđó,nổibậthơn,lạilànhữngđánhgiámangtínhphê phán.Trƣớctiên,cầnphảinh ắcđến“vụánTruyệnKiều”,mộtcuộctranhluậngi ữacácnhàNhoNgơĐứcKế,HuỳnhT húcKhángvớiơngchủbútNamPhong,x u n g quanhcâunóinổitiếngcủaPhạmQuỳnht rongbàidiễnthuyếtnhânngàygiỗNguyễnDunăm1924:“TruyệnKiềucịn,tiếngtacịn ,tiếngtacịn,nƣớctacịn”[ , tr.93].Đâykhơngđơnthuầnlànhữngđánhgiáởkhíacạn hvănhọc,trongmộtcuộctranhluậnvănhọcthuầntúy.Bởi,ngaycảtrongquanniệmcủanh ữngngƣờix e m TruyệnKiềulàmộtkiệttácvănhọc,chứkhơngphải“tàthƣ”,“dâmthƣ” ,thìnhậnđịnhcủaPhạmQuỳnhcũngvẫnlàđốitƣợngcủasựphêphán.Vấnđềkhơngphảiở chỗPhạmQuỳnhcangợiTruyệnKiều,màởchỗơnggắnsốphậncủamộtđấtnƣớcvớitác phẩmấy.N gơ ĐứcKế,từlậptrƣờngcủamộtnhàNho,đãphêp h n PhạmQuỳnhmộtc áchnặngnề:“mộtanhgiảdốilóplép,đứngđầusùngbáiKiều,màmộtb ọnumêh ờh ữngg àohơ irá ns ức để họathe o” [ , tr 309].M ấuchốtcủasựtranhluậnnàylàởchỗ,Phạ mQuỳnhvàNgơĐứcKếcócáchtiếpcậnk h c nhauvềTruyệnKiều,mộtbênnhìnnhậntừ gócđộngơnngữvăntự,mộtbênt h i ê n vềchuẩnmựclnlý.Rốtcuộc,sựkhácnhautron gcáchtiếpcậncủahọđãgây nên“vụánTruyệnKiều”nổitiếng.Nhƣngtrƣớcsựcơngkíchtừ phíaNgơĐứcKế,PhạmQuỳnhđãkhơnghồiđáp.Đólàngunnhândẫnđếnsựphêp hántiếpth eo , từp h í a mộtngƣờ i t nglà cộngsực ủaô ng N am Ph on g tạpc h í: P n Kh ôi ,v t i ếpđ ế n,mộtn h c h í s ĩ l ã o t h n h : H u ỳ nhT h ú c K h n g T r o n g b i v i ết“Cảnhcáocácnhàhọcphiệt”,PhanKhơihƣớngsựphêphánkhơngphảivàonhậnđịn hcủaPhạmQuỳnhvềTruyệnKiều,màhƣớngvàotháiđộ“imlặng”củngtrƣớcsự cơngkíchcủa NgơĐứcKế.VấnđềơngđặtrakhơngcịnlàvấnđềTruyệnKiềunữa,màlàvấnđềtráchnhiệ mvàtháiđộsẵnsàngđốithoại,tranhluậncủa ngƣờitrí thức PhạmQuỳnh cósựhồi đápsựcơng kíchnàytrênNam Phongtạpc h í số152 Tiếp sau bàiviết đó, Huỳnh ThúcKhángđã viết “Chánh học cùngtàthuyếtcóphảilàvấnđềquanhệchungkhơng?”đểphêphánPhạmQuỳnh.Ởbài viếtnày,HuỳnhThúcKháng,đứngvềphíaNgơĐứcKế,phêpháncáchnhìnthuầnt ú y ngơn ngữ,văn tựcủaPhạmQuỳnhvềTruyệnKiều, đồngthời phêphán cản h â n cáchcủaPhạmQuỳnh.Cũngphảithấyrằng,trongnhữngđánhgiávềPhạmQ uỳnh,PhanKhơigiữmộttháiđộcóphầnkháchquanhơn.Thậmchí,PhanKhơisẵns n g c h i a sẻvớiPhạmQ u ỳnhở n h ữngv ấnđ ề m h a i ô n g cùngc h u n g q u a n điểm.Chính vìthế,chínhPhanKhơisauđólạicóbàiphêphánbàiviếtphêphánP h ạmQuỳnhcủa HuỳnhThúcKháng.Nhƣvậy,vấnđềTruyệnKiều,ởđây,đãran g o i địahạtvănchƣơn gthuầntúy.Nhữngtranhluậnxungquanhnóliênquanđếnmộtloạtnhữngvấnđềrộnghơn:đ ạođức,vănhóa,chínhtrị.Sựbấtđồngchủyếuxuấtphát từcách tiếp cận khác nhaucủa nhàtrí thức thời đó.Và sựphức tạpc ủacuộctranhluậnnàycịnđƣợcthểhiệnrõ hơnkhinólạitrởthànhđềtàichomộtcuộctranhluậnkháctronggiớinghiêncứuSàiGịnsau đó,vàonăm1962.“VụánTruyệnKiều”làmộtsựkiệncóảnhhƣởnglớnđếnPhạmQuỳnh vàcáchđánhgiávềPhạmQuỳnh.Vìvậy,khơngkhóhiểukhichođếnnhữngngàycuốiđờ i,nhữngsuynghĩv ề K i ềuv ẫnt h e o đ u ổ iP h ạmQ u ỳnh.T r o n g b i “ C ô K i ề uvớit i ” , n g nhắclại:“Câuấy(tứccâunóitrongbàidiễnthuyếtnăm1924– TG),ngƣờimìnhcón g ƣ ikhơnghiểu,cóngƣờihiểulầm”[81,tr.68].Điềuđángtiếcl àcâunàynằmt r o n g n h ữngd ò n g cuốic ù n g c ủam ộtb i t ù y b ú t c ò n d a n g d ở.Phạm Q u ỳnhđãk h ô n g t h ểviếtt i ếps ựl ý g i ảic ủamình.NếuP h ạmQuỳnhh o n tấtb i v i ếtn ày,c h ún g tasẽcóthêmcăncứđểhiểnghơn Bêncạnhđó,cũng cần phảikểđến sựnhìnnhậnvềPhạmQuỳnhcủa hainhàtríthứclớnởViệtNamđầuthếkỷXX:PhanBộiChâuvàPhanChâuTrinh.Nếu n h ƣ NgơĐứcKế,HuỳnhThúcKháng,PhanKhơilànhữngngƣờitrựctiếpđƣaran hữngt ranhluậnvàphêphánPhạmQuỳnhtrongcácbàiviếtcủamình,thìPhanBộiChâuvà PhanChâuTrinhkhơnghềcómộtbàiviếtnàotrựctiếphƣớngđếnP h ạmQuỳnh.Đ ánhgiácủahọvềPhạmQuỳnhđƣợcbàytỏtrongkhihọđƣaraq u a n đ i ể mc ủam ì n h vềmộts ốv ấnđ ề P h a n B ộiC hâ u t ỏr a b ấtđ ngvớiP h ạmQuỳnhtronglĩnhvựchiếnpháp Trongbàitrảlờiphỏngvấncủabáo ĐôngTây,khiđ ƣ ợ chỏiýkiếnvềHiếnphápPhạmQuỳnh,ôngtrảlời:“NhƣnghiếnphápP Qchỉ