VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH LOAN HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Hà Nội – 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆ[.]
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH LOAN HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Hà Nội – 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH LOAN HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG HIỆN NAY Ngành: Văn hoá học Mã số: 9.22.90.40 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS NGUYỄN THỊ PHƢƠNG CHÂM Hà Nội – 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án Tiến sĩ: Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng cơng trình nghiên cứu riêng tơi Các trích dẫn, số liệu kết nêu Luận án trung thực có xuất xứ rõ ràng Những nội dung nghiên cứu luận án chưa cơng bố cơng trình khác Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Loan LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng nay, nhận hướng dẫn, giúp đỡ tận tình nhiều cá nhân tập thể Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Phương Châm – Cô giáo tận tình hướng dẫn, bảo cho tơi từ lúc bắt đầu xây dựng đề cương luận án suốt q trình thực luận án Bên cạnh đó, xin gửi lời cám ơn sâu sắc tới Thầy/Cơ giáo Khoa Văn hóa học, Học Viện Khoa học xã hội ln góp ý, giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi để tơi hồn thành luận án Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới Cán Ban quản lý khu di tích chùa Hương, Thượng Tọa Thích Minh Hiền, Sư Tăng Ni đoàn hành hương Hà Nội, Đại Đức Thích Quảng Hiếu Sư Tăng trụ trì chùa Tân Hải Đại diện Bác, cô, tổ trưởng, người hành hương đoàn hành hương An Lạc người làm loại hình dịch vụ kinh tế chùa Hương giúp đỡ, cung cấp thông tin qua lần điền dã để tơi có ý tưởng, có kiến thức thực tế để tơi hồn thành luận án Hà nội, ngày tháng năm Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Loan MỤC LỤC MỞ ĐẦU Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 10 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu 10 1.1.1 Những nghiên cứu hành hương hành hương tôn giáo 10 1.1.2 Những nghiên cứu hành hương Phật giáo 14 1.1.3 Đánh giá nghiên cứu công bố 20 1.2 Cơ sở lý luận 21 1.2.1 Khái niệm 21 1.2.2 Hướng tiếp cận sở lý thuyết luận án 28 1.3 Tổng quan địa bàn nghiên cứu 33 1.3.1 Vị trí địa lý lịch sử hình thành 33 1.3.2 Chùa Hương, không gian thiêng cho người hành hương 37 Chƣơng 2: NHẬN DIỆN HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG HIỆN NAY 46 2.1 Khái quát đoàn hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng 46 2.2 Đoàn hành hƣơng Phật giáo An Lạc, Hà Nội 51 2.2.1 Sự hình thành 51 2.2.2 Thành phần, lực người hành hương đoàn An Lạc 60 2.3 Mục đích ngƣời hành hƣơng đến chùa Hƣơng 63 2.3.1 Niềm tin tâm linh 63 2.3.2 Chiêm bái cảnh quan học triết lý đạo Phật 67 Chƣơng 3: HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG: KHÍA CẠNH KẾT NỐI MẠNG LƢỚI XÃ HỘI 72 3.1 Duy trì kết nối quan hệ xã hội 72 3.1.1 Duy trì, gắn kết mối quan hệ gia đình 72 3.1.2 Mở rộng quan hệ xã hội – tìm kiếm bạn bè, đối tác làm ăn 75 3.2 Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng: Sự cộng cảm trì mạng lƣới ngƣời hành hƣơng 78 3.2.1 Tính cộng cảm qua trình trải nghiệm hành hương 78 3.2.2 Cộng cảm: yếu tố kết nối trì mạng lưới người hành hương thực hành nghi lễ 88 Chƣơng 4: HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG: KHÍA CẠNH KINH TẾ 99 4.1 Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng chức kinh tế 99 4.1.1 Hành hương Phật giáo: Môi trường phát triển dịch vụ tâm linh 99 4.1.2 Mở rộng môi trường kinh doanh, trao đổi kinh tế người hành hương 110 4.2 Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng: Hoạt động tiết kiệm kinh tế phát triển quỹ công đức thiện nguyện xã hội .116 4.2.1 Hoạt động tiết kiệm kinh tế cho người hành hương xã hội 116 4.2.2 Hành hương Phật giáo chùa Hương hoạt động thiện nguyện .119 4.3 Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng: Hoạt động sinh kế cho ngƣời dân 122 Chƣơng 5: HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 125 5.1 Xã hội đƣơng đại lên thực hành tôn giáo hành hƣơng Phật giáo 125 5.2 Vai trò hành hƣơng Phật giáo xã hội đƣơng đại 130 5.2.1 Gắn đạo với đời sống người 130 5.2.2 Hành hương Phật giáo đáp ứng niềm tin tôn giáo đời sống người Việt 133 5.2.3 Hành hương Phật giáo mở rộng mạng lưới quan hệ xã hội 136 5.3 Những vấn đề đặt hành hƣơng Phật giáo đời sống đƣơng đại 141 5.3.1 Vấn đề lợi dụng đời sống tâm linh 141 5.3.2 Mâu thuẫn tổ chức tôn giáo, Sư Tăng Ni 143 5.3.3 Thị trường dịch vụ tâm linh .144 KẾT LUẬN 147 DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .152 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT HN Hà Nội HCM Hồ Chí Minh MLXH Mạng lưới xã hội Nxb Nhà xuất DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4.1: Người hành hương từ vùng địa cư 52 Biểu đồ 4.2: Tỷ lệ nhóm xã hội tham gia hành hương 53 Biểu đồ 4.3: Biểu đồ tỷ lệ độ tuổi tham gia hành hương 54 Biểu đồ 4.4: Tỷ lệ nam, nữ đoàn hành hương 55 MỞ ĐẦU Tính cấp thiết đề tài Cách năm, Hường1 người bạn thân rủ hành hương Yên Tử chùa Hương đoàn hành hương Phật giáo Hà Nội (HN) có tên gọi An Lạc2 Tơi đồng ý quan sát đoàn hành hương Hiện nay, đoàn hành hương An Lạc có 10 tổ số người hành hương lên đến gần 3000 người với nhiều nghề nghiệp khác như: có tổ gồm cơng chức viên chức, có tổ gồm doanh nhân, có tổ gồm người hưu, có tổ Phật tử pháp hội chùa Hải Tân … Mỗi năm, người hành hương đoàn hành hương tới số ngơi chùa n Tử, chùa Dâu… đặn năm hai lần chùa Hương3 Qua thời gian gần năm thành viên đoàn hành hương Phật giáo An Lạc, vượt qua khác biệt tuổi, giới tính, tính cách, nghề nghiệp, địa vị xã hội tơi có thêm nhiều bạn bè, mối quan hệ với người hành hương Chúng đến chiêm bái, thực hành nghi lễ khơng gian thiêng Bên cạnh đó, tơi giao lưu, kết bạn, trao đổi công việc chứng kiến trình hành hương người hành hương ln có tương trợ giúp đỡ thực hành nghi lễ tìm kiếm cách thức mưu sinh Những hoạt động trao đổi kinh tế tự nguyện, đóng góp, mối quan hệ qua lại, hoạt động từ thiện, … tạo nên kết nối mạng xã hội đa thành phần, nhiều tầng lớp đoàn hành hương Đoàn hành trở thành môi trường thân thiện chủ thể hành hương, cá nhân với cá nhân, cá nhân với nhóm nhóm/tổ với Trưởng đồn hành hương người hành hương tự nguyện đồng thuận tổ chức hoạt động tâm linh hoạt động kinh tế tạo nguồn vật chất qua hình thức đóng góp, trao đổi, hợp tác, hoạt động dịch vụ, hỗ trợ sản xuất Quan hệ xã hội vận hành hòa hợp tinh thần vật chất đoàn hành hương khiến hoạt động hành hương trở nên hấp dẫn thu hút tầng lớp trí Từ trở đi, tên thật nhận vật vấn đổi theo nguyên tắc ẩn danh Để đảm bảo đạo đức nghiên cứu đảm bảo danh tính, an tồn cho thành viên, tên Sư Tăng Ni, tên đoàn hành hương tham gia thay đổi luận án Chùa Hương, Hương Sơn, Mỹ Đức, Hà Nội nơi có thời gian diễn lễ hội truyền thống dài Việt Nam hệ thống cơng trình kiến trúc Phật giáo cổ kết hợp hài hòa với hang động, thung lũng suối tạo nên khu danh lam thắng cảnh tiếng Việt Nam thức, doanh nhân, sinh viên từ khắp nơi Qua năm theo chân Phật tử người cảm mến đạo Phật hành hương nhiều điểm khác Yên Tử, Tây Thiên… dừng chùa Hương chọn nơi địa bàn nghiên cứu cho luận án Trong trình hành hương, tư cách thành viên đoàn hành hương Phật giáo An Lạc, tơi cịn tham gia thêm nhiều đoàn hành hương khác hành hương đất Phật, Hoa Từ Bi, Hạnh Phúc… đến chùa Hương chiêm bái, thực hành nghi lễ nghiên cứu thực hành văn hóa Hiện nay, qua lần hành hương chùa Hương nhận thấy nơi đón nhiều người hành hương từ khắp nơi, đa phần họ theo nhóm/đồn Họ đến lễ kết hợp du lịch văn hóa cơng ty du lịch tổ chức, hay Sư Tăng Ni chùa ơng bà đồng tổ chức chuyến hành hương Những đoàn hành hương Phật giáo thường với số lượng từ 5, 10, 500 đến hàng nghìn người đi, họ theo tần suất 2,3 năm liên tục, có 10 - 20 năm liền năm đi, vừa lễ Phật, tự học triết lý Phật giáo Mỗi năm, nhiều người hành hương lại rủ thêm nhiều bạn bè, người thân tham gia hành hương họ ăn, với thời gian từ đến ngày Hành hương đến chùa Hương nay, so với trước diễn nhiều hơn, sôi hơn, qui mô lớn điều gợi lên nhiều vấn đề nghiên cứu kết nối, trì mạng lưới xã hội, kết nối việc làm ăn kinh tế mối quan hệ khác cần quan tâm nghiên cứu Nhiều người hành hương cho rằng, việc họ theo nhóm/đồn, ngồi việc đáp ứng nhu cầu tâm linh họ cịn cảm cảm thấy khơng đơn, ln vui vẻ có thêm nhiều mối quan hệ làm ăn khác Mỗi chuyến hành hương, người hành hương đáp ứng nhu cầu niềm tin tâm linh, học giáo lý sống, cộng cảm tin tưởng vào người bạn đồng hành Hành hương Phật giáo xã hội đương đại tượng văn hóa thú vị hàm chứa nhiều thông điệp xã hội Nếu như, khứ hành hương đến không gian thiêng đơn giản hoạt động lễ chùa, thực hành nghi lễ, chơi bối cảnh chuyển đổi nay, hành hương phật giáo đặt vấn đề khoa học thực tiễn không thỏa mãn nhu cầu niềm tin tôn giáo mà cịn tìm kiếm phương thức mưu sinh trì MLXH Chính lý khoa học thực tiễn vậy, thực luận án Hành hương Phật giáo chùa hay gọi chùa Trong gần 10 số với bậc thềm đá nham nhở, có đoạn đường dốc tồn gạch khơng làm người hành hương ngại trải nghiệm, họ vừa vừa niệm “Nam Mô A Di Đà Phật” ngắm cảnh núi rừng Hương Sơn hùng vĩ, thơ mộng Hành trình đến động Hương Tích, người hành hương cáp treo đa số người hành hương đoàn An Lạc chọn hình thức vào động Hương Tích đồn đơng thời gian chờ cáp treo lâu quan trọng nhiều người hành hương họ thích trải nghiệm Lễ tạ thực hành nghi lễ sâu vào đời sống người dân Việt, nhiều người hành hương đoàn họ cho dịp để họ cám ơn trời, Phật đức độ phù hộ cho họ Qua thực hành nghi lễ tạ giúp họ vượt qua nỗi vui buồn, gia đình lâm vào cảnh khó khăn, đau ốm hay thi cử, thành đạt, hôn nhân… năm, có người thực hành lễ tạ với mục đích cầu con, cầu Niềm tin việc cầu tự luôm nhiều người hành hương chia sẻ với kết từ bạn bè, người thân họ “cầu tự” động Hương Tích, nơi thờ Phật Bà Chùa Hương thần thông quảng đại với 32 pháp thuật quan tâm đến khổ đau người, chị Hoa67 khoảng 45 tuổi trông bệ vệ bụng bầu kể “Cách năm, sau nhiều năm chạy chữa khơng có gia đình tơi buồn, nhân lần chị em chia sẻ với chị dâu tơi thành viên tổ đồn hành hương An Lạc có rủ tơi hành hương chùa Hương Sau năm liên tục, năm sau chuyến hành hương đầu năm tháng tơi có nhiều người nói tơi có bầu khơng nên cần kiêng đến chùa Nhưng tham gia đoàn hành hương An Lạc, Thầy trưởng đồn Sư Tăng Ni Thích Minh Hà giảng cho biết lĩnh vực Phật học chùa chiền chốn linh thiêng tịnh, nơi cầu may mắn bình an phù hợp với người có tâm hướng thiện nên khơng có trường hợp ngoại lệ kiêng không đến lời đồn Đầu năm cầu tự vợ chồng xoa lên nhũ lần gọi đầu Phật núi cậu với mong muốn có trai “con với bố mẹ con” hôm hành hương chồng lễ tạ cuối năm” Chị Hoa cho chuyến hành hương chị vừa nghỉ, khơng ảnh hưởng đến sức khỏe mà chị cảm thấy vui chia sẻ tình 67 Chị Phạm Thị Hoa, người hành hương tổ đoàn hành hương An Lạc qua trao đổi động Hương Tích tháng 8/2016 86 cảm với nhiều người đạt ước nguyện thấy hạnh phúc an lạc vô Lễ vật sử dụng lễ cầu an đầu năm lễ tạ cuối năm đoàn hành hương Phật giáo An Lạc đồ cúng lễ gọn gàng, dâng sớ, không sử dụng vàng mã để đốt toàn hoa chuẩn bị sẵn từ nhà mang Chúng làm quen với Bà Vân, Phật tử tổ 9, người phân công chuẩn bị đồ lễ chia sẻ “Tôi Phật tử nhà chùa, Thầy phân công làm nhiệm vụ chuẩn bị đồ lễ việc liên quan đến thực hành nghi lễ cho đoàn, chị thấy đồ lễ đủ, đơn giản tiết kiệm Tôi Phật tử Thầy lâu rồi, học nhiều phương pháp thực hành nghi lễ Thầy sống hay lễ hay xem ngày tốt cho người thân quen Tôi hay áp dụng dựa trải nghiệm Thầy số sách lịch vạn ví dụ Sau chị có nhu cầu liên hệ tơi giúp đỡ khả năng” Nhờ người Phật Tử Bà Vân chuẩn bị hết lễ vật mà đoàn hành hương tiết kiệm nhiều thời gian chi phí tồn chuyến đi, từ chúng tơi có thời gian nói chuyện với nhiều người Bạn Khánh68 thành viên tổ cho biết “Em giảng viên dạy văn hóa trường cao đẳng Vinh, qua lời rủ cô bạn giảng viên HN thành viên tổ Trong trình tham gia hành hương em làm quen nhiều người, có thêm bạn bè trò chuyện chia sẻ vấn đề sống Các Cơ/chú/ anh/chị đồn chia sẻ, giúp đỡ chúng em nhiều vấn đề sống Mỗi chuyến hành hương em hiểu nhiều kiến thức sống kiến thức văn hóa văn khấn Mẫu thượng ngàn đền Trấn Song (chùa Hương) tập trung thỉnh cầu bình an, công việc thuận lợi, giải vận hạn thành viên gia đình bình an Mỗi địa điểm đến q trình hành hương, ngồi hướng dẫn Đại Đức Thích Minh Hiếu Bác đồn vui vẻ hướng dẫn, ví dụ đền Trình, văn khấn cầu xin khơng bệnh tật, hưởng điều lành, gia đình an vui Tại ban Tam bảo, lời khấn chủ yếu việc bày tỏ lòng thành kính tới vị chư thần lời cầu 68 Ý kiến Nguyễn Thị Khánh quê Nghệ An, thành viên tổ đoàn hành hương Phật giáo An Lạc trao đổi chùa Ngoài (Thiên Trù), chùa Hương, Hương Sơn, Mỹ Đức, Hà Nội tháng 12/2017 87 xin che chở, làm ăn phát lộc, phát tài, điều lành đến với gia đình, hạn chế điều dữ, gia trung thuận hòa, thịnh vượng Mỗi chùa, đền hệ thống di tích chùa Hương có văn khấn ban Đức Ông, bàn thờ Phật ý nghĩa, lời khẩn cầu văn khấn biên soạn chi tiết, vị sư chùa đọc theo ý nguyện đoàn hành hương” Mỗi hành trình hành hương chùa Hương đoàn hành hương Phật giáo An Lạc kéo dài từ – ngày, ngày thứ thực hành nghi lễ ngày thứ hai (nếu có) hoạt động du lịch tâm linh 3.2.2 Cộng cảm: yếu tố kết nối trì mạng lưới người hành hương thực hành nghi lễ Theo Victor Turner trạng thái hình thành tổ chức nghi lễ có vai trị mang lại ổn định, kết nối cá nhân xã hội q trình cộng cảm, cộng mệnh (1997) [125] Turner ảnh hưởng quan điểm nhà chức luận cho chức thực hành văn hóa giúp người liên kết với xã hội Vì chất người xung đột bắt nguồn từ suy nghĩ khác nhau, đa dạng hình thức biểu đạt sống, công việc Nhưng họ tham gia thực hành tơn giáo lại có tư tưởng, chung niềm tin, chia sẻ từ tạo cộng cảm cộng mệnh yếu tố tạo gắn kết mạng lưới người hành hương tháo bỏ xung đột mâu thuẫn, khác biệt hàng ngày Chùa Hương, nơi mang nhiều dấu ấn văn hóa tâm linh khơng gắn với câu chuyện truyền miệng, dấu tích nơi tu hành đắc đạo Phật Bà Quán Thế Âm, linh thiêng màu nhiệm qua thực hành nghi lễ Những yếu tố tạo nên cộng cảm, cộng mệnh gắn kết mạng lưới người hành hương tạo thành nhóm/đồn hành hương Phật giáo từ tỉnh thành nước hành hương đến chiêm bái cảnh vật thực hành nghi lễ Không gian chùa Hương thời gian thực hành nghi lễ khoảng thời gian linh thiêng, người hành hương cầu nguyện, cầu xin hay ước nguyện69 gửi gắm niềm tin, cầu mong sống bình an, ấm no, hạnh phúc Thực hành nghi lễ thời điểm tạo nên giá trị cộng cảm cộng mệnh người hành hương, họ tham gia thực hành 69 Trong Phật giáo từ “cầu nguyện” , “cầu xin” hay “ước nguyện” hiểu thể ước mơ, niềm hy vọng người đời sống thực hay lý tưởng Cầu nguyện biểu thiện tâm, nghĩa người chấp tay, cúi đầu trước bàn thờ Phật, lòng họ trở nên khiêm hạ, “Ta” trở nên nhỏ bé, lương tâm thổi dậy tâm hồn họ bình hòa (nguồn Giáo hội Phật giáo Việt Nam http//phatgiao.org.vn) 88 nghi lễ Đa số người hành hương có chung nhu cầu tham gia thực hành nghi lễ để giải tỏa áp lực xã hội, thất vọng tình cảm, bất hịa mối quan hệ xã hội thường ngày họ khơng có khả giải Quá trình thực hành nghi lễ không giải niềm tin tôn giáo mà khoảng thời gian người hành hương hiểu thêm, gắn kết họ với tư tưởng đồng đạo tham gia trải nghiệm hoạt động khác với đời thường Ở Việt Nam, tác giả Đào Thế Đức quan tâm tới cộng đồng tín đồ Phật giáo cho thực hành nghi lễ khía cạnh, mục đích người hành hương đến Yên Tử [22] Qua thực tế tham gia hành hương đoàn hành hương Phật giáo An Lạc, hướng dẫn Đại Đức Thích Minh Hà thành viên đoàn tụng kinh tiến hành thực hành nghi lễ cầu an vào dịp đầu năm lễ tạ cuối năm Những lời thỉnh cầu nguyện người hành hương hòa quện thực hành nghi lễ khiến họ trở lên nhỏ bé, khiêm nhường hạ “tơi”, bng bỏ tính cách “cá nhân” “hơn thua” hòa chung tư tưởng đồng đạo xuất cảm xúc lan tỏa tạo nên cộng cảm 3.2.2.1 Thực hành nghi lễ cầu an đầu năm Mùa Xuân thời điểm để người người, nhà nhà nô nức sắm sửa lễ vật đền, chùa hành hương thánh tích Phật giáo để cầu cho thân, gia đình năm an lành hạnh phúc Những người hành hương không gian thiêng Phật giáo thực hành nghi lễ cầu nguyện với mục đích khác Với người nơng dân họ (mong mưa thuận, gió hòa), người kinh doanh (cầu cho mua may bán đắt, ký nhiều hợp đồng mới), sinh viên (mong việc học hành hanh thơng, trường tìm kiếm việc làm), cán viên chức (cầu mong công việc thuận lợi, thăng quan tiến chức) chủ yếu cầu bình an sức khỏe Cầu nguyện thể ước mơ, niềm hy vọng người sống, tất người hành hương không phân biệt vị trí xã hội, tuổi tác cầu nguyện phải chấp tay, cúi đầu trước bàn thờ Phật hướng dẫn Sư Tăng Ni Đại Đức Thích Minh Hà Cầu an nghi lễ thường diễn vào dịp hành hương đầu năm (thời điểm ngày lễ vía đức Quán Thế Âm) Nghi lễ thực để khấn xin đấng cao thượng rủ lịng thương ban cho người bình yên, hạnh phúc Lễ Cầu an 89 thường diễn nơi mang tính chất trung tâm nơi có ý nghĩa thiêng liêng chùa Hương nơi Mục đích người hành hương thực hành nghi lễ cầu an giải nhu cầu năm nhiều sức khỏe, tài lộc, thăng quan tiến chức, sinh ý muốn, mưa thuận gió hịa, mùa màng bội thu, kinh doanh phát đạt… Nghi lễ cầu an thành viên đồn thực nghiêm túc thành kính đáp ứng niềm tin, nguyện vọng sinh tồn người thường ngày cầu bình an, cầu sức khỏe, cầu tài lộc công danh, cầu tự… Trong chuyến hành hương chùa Hương đầu năm, người hành hương thực hành lễ cầu an thường diễn với hoạt động chủ yếu sau: Lễ phóng sinh suối Yến Trong lễ Cầu an thực hành nghi lễ lễ phóng sinh với mục đích người hành hương muốn cầu may, muốn giải hạn, chuộc lỗi lầm… Ngược dòng suối Yến sắc trời mùa xuân muôn trùng núi non nước, người hành hương gần gũi vui vẻ trò chuyện đường hành hương động Hương Tích Trên đường đi, theo hướng dẫn Sư Tăng Ni người dừng lại chân cầu Hội ngồi thuyền để làm lễ phóng sinh Trong khơng khí trang nghiêm buổi lễ, dù số lượng người hành hương đông nghiêm túc, họ ngồi thuyền nghe theo lời thuyết giải Thầy Hà ý nghĩa lễ phóng sinh văn hóa Phật giáo Ngồi cạnh thuyền tôi, bác Liên người hành hương tổ im lặng gương mặt bác lên từ bi, hoan hỷ tiếng nhạc, tiếng tụng kinh gõ mõ hàng nghìn người Sau nghe Đại Đức Thích Minh Hà hướng dẫn, thuyết giảng Phật tử niệm Phật trợ duyên cho chúng sinh hữu duyên như: Tôm, cua, cá, ốc, lươn… Chúng bác Liên tất người hành hương khác hoan hỷ thả chúng sinh trở với tự hòa theo thiên nhiên dòng suối Yến Hàng nghìn người hành hương phóng sinh suối Yến, người có cảm xúc khác khau, có người cười vui, có người khóc có người lặng lẽ khơng nói câu với họ tốt lên thản họ cảm thấy gần gũi với người đồng hành chuyến hành hương Các yếu tố như: đồ vật phóng sinh (ốc, chai, hến), trang phục, âm (âm nhạc tụng kinh mang âm hưởng nhà Phật), tiếng cười, tiếng khóc, chia sẻ… hịa quyện tạo nên 90 cộng cảm [Pl.22] Anh Hùng70 cho biết “Trong lúc thực hành nghi lễ phóng sinh, tơi thấy có thay đổi cấu trúc não tạo nên cung bậc chuyển đổi trạng thái cảm xúc, thản theo tiếng gõ mõ, lời kinh kệ, hương khói, âm nhạc hoạt động thả phóng sinh khiến tơi nghĩ nên sống vị tha, chia sẻ, đồng cảm gắn kết với người bên cạnh mình” Thực hành nghi lễ phóng sinh giúp người hành hương đoàn cảm thấy giải tỏa, hài hòa cảm xúc, giảm áp lực sống thực tại, giúp họ thăng hoa thay đổi nhận thức thông qua hoạt động tâm linh Trải qua trình tham gia thực hành nghi lễ, tất người hành hương đoàn An Lạc thêm gắn bó, hiểu biết, tin tưởng, chia sẻ, tơn trọng với tạo nên xóa nhịa khoảng cách xã hội Chính hấp dẫn thực hành nghi lễ kết nối người hành hương đồn thêm gắn bó lẽ tự nhiên, họ có chia sẻ, cảm thơng với sống Tôi chứng kiến nhiều người tham gia hành hương với gia đình, ví chia sẻ Chị Lan71 “Chúng tơi gia đình anh, chị em, tham gia đoàn hành hương An Lạc, thực hành nghi lễ Trong không gian yên tĩnh, tiếng mõ vọng đều, lời kinh trầm cao, nhìn chồng/con ngồi nghe thực nghi lễ với lòng thành kính, tu tâm đơi lúc họ có xúc động mạnh Tơi thấy chồng/con tơi có cảm xúc gần gũi u thương, có trách nhiệm, tơn trọng với trước Trước đây, bận công việc mà ngày thường vợ/chồng, làm đi, đến ngày nghỉ cuối tuần người việc, đơi lúc tơi cảm thấy đơn nhà Nhiều lúc chứng kiến làm bạn với điện thoại, máy tính, ti vi thể hành động lạnh lùng, tính ích kỷ với nhiều tơi tủi thân Qua hoạt động thực hành nghi lễ, người hành hương kết nối mở rộng thêm nhiều mối quan hệ xã hội tạo nên bền vững mạng lưới người tham gia hành hương Chị Tâm72 cho biết „„Năm hành hương chùa Hương, năm lại rủ thêm bạn bè cùng, đơi lúc bạn tơi lại rủ 70 Nguyễn Văn Hùng, kinh doanh thành viên tổ đoàn hành hương Phật giáo An Lạc trao đổi Hà Nội, tháng 5/2017 71 Nguyễn Thị Thanh Lan, Mộ Lao, Hà Đơng thành viên tổ đồn hành hương An Lạc 72 Ý kiến Nguyễn Thanh Tâm, Hà Nội thành viên tổ đoàn hành hương Phật giáo An Lạc trao đổi thuyền suối Yến, chùa Hương, Hương Sơn, Mỹ Đức, Hà Nội tháng 12/2017 91 thêm bạn họ Hiện nay, thân bị ung thư, chồng làm ăn bị phá sản chị không đủ điều kiện kinh tế để chữa bệnh điệu trị hóa trị Ngày ngày tơi uống thuốc Nam lễ Phật, năm hành hương đến chùa Hương hai lần vào đầu năm cuối năm để cầu an với tâm niệm phóng sinh giảm tội lỗi mà sống vô tình hay cố ý gây Tơi ba năm, trải nghiệm qua ba lần làm lễ phóng sinh suối Yến sau lần làm nghi lễ để cầu mong cho sức khỏe tốt tơi cảm thấy sức khỏe ổn định chị cảm thấy yên tâm, sống nhẹ nhàng không bon chen, yêu sống sau lần tham gia hành hương chiêm bái lễ Phật thực hành nghi lễ‟‟ Với câu chuyện cá nhân người hành hương lan tỏa chia sẻ đoàn hành hương, tạo nên gắn kết mở rộng mạng lưới xã hội người hành hương Người hành hương thực hành nghi lễ để hướng tới niềm tin cầu mong an lành, may mắn đến cho thân, gia đình cộng cảm quan điểm đồng đạo gắn kết họ lại với Tác giả Nguyễn Văn Minh đưa quan điểm nói việc thờ cúng, lễ vật cộng đồng tôn giáo “sự biếu tặng hiến dâng không người dành cho thần linh mà người với nhau, nhằm gắn kết người lại với Chính nhờ vậy, tơn giáo, tín ngưỡng có khả tập hợp, liên kết người có niềm tin” (2013) [62; tr.30] Sự cộng cảm qua thực hành nghi lễ yếu tố quan trọng tgiúp người hành hương mở rộng quan hệ xã hội – tâm linh tạo bền vững hoạt động đoàn hành hương Phật giáo Cúng dường chư Phật chùa Thiên Trù Thiên Trù ngơi chùa quần thể di tích chùa Hương, tọa lạc khu đất thuộc thung Mang, khởi dựng từ thời vua Lê Thánh Tông Chùa Thiên Trù uy nghiêm, trầm mặc với hệ thống di tích Tam bảo Thiên Trù, Long đao gác chuông, Nam Thiên môn Thiên Trù, Nhà bia Dốc Trị, Tổ đường, Viên Cơng bảo tháp uy ngả màu rêu phong Ngồi lễ phóng sinh, lễ cầu an cịn có lễ cúng dàng chư Phật với mong muốn làm dày thêm phúc báo, giúp người qua hoạn nạn năm Trong hành trình hành hương đầu năm, lễ cúng dường chư Phật thường diễn chùa chùa Thiên Trù, qua lễ cúng dường 92 chư Phật thành viên đoàn hành hương cảm nhận cảm xúc, ố, hỷ… để hồn thiện Thực hành buổi lễ, sư Thầy mặc áo tu hành tiến tới dâng hương, gồm hương hoa, đèn, nến hoa quả, sau dâng lễ Thầy hướng dẫn Phật tử mở kinh tụng Với nhiều điều kiện khác nhau, có năm trời nắng có năm trời mưa Đại đức Thích Minh Hà ngồi hàng trước cửa Thiên Trù chắp tay tụng kinh ngồi sau theo Thầy hàng nghìn Phật tử Hàng nghìn người hành hương, không phân biệt lứa tuổi, nghề nghiệp, chức vụ, địa vị xã hội ngồi tụng kinh theo Thầy gõ mõ tạo nên hòa quyện đồng đạo không gian chùa Thiên Trù (chùa Ngoài) chùa Hương Trong khoảng khắc thực hành nghi lễ, chứng kiến nhiều Phật tử hành hương khóc nức nở, im lặng tựa vai người đồng hành bên cạnh cảm xúc dâng trào Kết thúc lời đọc kinh người hành hương lời thuyết giảng đạo lý, luật nhân sống Thầy Thích Quảng Hà Dưới góc nhìn Phật giáo Thầy chia sẻ người hành hương nhận chia sẻ động viên, an ủi từ người bạn hành hương Đây khoảng khắc mà người hành hương có cộng cảm qua có bạn bè, tri kỷ, đối tác làm ăn với sau kết thúc chuyến hành hương Dù thời tiết trời mưa, nắng, lạnh theo chuyến âm hưởng tiếng kinh kệ, mõ, tụng kinh không dừng nghỉ nhiều với hàng nghìn gương mặt người hành hương không mệt mỏi Họ thể mặt nét thánh thiện, an nhiên lặng lẽ ngồi tụng kinh lại vô uy nghiêm tâm hướng niệm người âm điệu buổi lễ Anh Hùng73 cho biết “tôi tham gia hành hương cảm thấy an vui có thêm nhiều bạn bè thành viên đồn, lần hành hương chùa Hương khu di tích thiêng liêng ngồi lễ, dâng sớ chân Thiên Trù tơi cảm thấy nhẹ lịng, gần gũi với người ngày thường, khám phá thêm kỳ bí linh nhiệm huyền diệu Phật pháp khơng thể lý giải Mỗi chuyến hành hương qua thực hành nghi lễ, tơi thấy tơi hịa đồng, bao 73 Ý kiến Nguyễn Văn Hùng, kỹ sư xây dựng tập thể Đại học Bách Khoa thành viên tổ đoàn hành hương Phật giáo An Lạc trao đổi chùa Ngoài (Thiên Trù), chùa Hương, Hương Sơn, Mỹ Đức, Hà Nội tháng 12/2016 93 dung với bạn bè, cộng đồng hơn” Qua tiếng kinh cầu, lời thuyết giảng triết lý đạo Phật người hành hương tìm thấy an lạc từ tâm người hành hương mình” Lễ Ngũ Bách Danh Quán Thế Âm đầu xuân chùa Trong (động Hương Tích) Lễ Ngũ Bách Danh Quán Thế Âm nghi thức đại cúng Phật, nội dung lễ cầu an đầu năm cuối năm động Hương Tích cầu cho chúng sinh an lạc Theo thông lệ hàng năm, vào dịp hành hương đầu năm cuối năm, người hành hương đoàn hành hương An Lạc lại tổ chức khóa lễ Ngũ Bách động Hương Tích Vào đến động Hương Tích, trước thức cử hành nghi lễ, Đại Đức Thích Minh Hà, Trưởng đồn chia sẻ với người hành hương nội dung kinh Ngũ Bách Danh Quán Âm, lịch sử công hạnh Bồ Tát Quán Thế Âm, công đức việc niệm Phật, lễ Phật, lạy Phật … Khóa lễ diễn khơng khí trang nghiêm, thành kính với tham dự gần 3000 người hành hương Đồ lễ dâng hương gồm hương, hoa, đèn, nến, hoa thức ăn chay không cầu kì tươi đẹp Trước thực hành nghi lễ, trước hàng nghìn người hành hương Đại Đức Thích Minh Hà giảng ý nghĩa buổi lễ gọi “Ngũ Bách Danh Quán Thế Âm” có ý nghĩa với đời sống người Mọi người im lặng, lắng nghe hiểu ý nghĩa 500 lễ thân bậc Bồ tát chúng sinh hóa độ Đại Đức Thích Minh Hà chia sẻ với chúng tơi “Nhiều người hành hương đến có nỗi thống khổ khác tinh thần, thể xác khổ phiền não kể xiết Thuốc gian chữa thân bệnh tâm bệnh pháp dược Bồ Tát chữa được…” Sau chia sẻ Thầy nghi lễ tiến hành theo nghi thức truyền thống khoảng gần đồng hồ Sau đại lễ cúng Phật tiếng xướng lễ Đại Đức Thích Minh Hà vang lên với việc lạy 500 danh hiệu Bồ Tát Quán Thế Âm Người hành hương không bảo đồng ca theo câu “Nam Mô Quan Thế Âm Bồ Tát” xen lẫn lời kinh vang lên Lời tụng kinh thấm sâu vào người hành hương để họ hiểu thêm Phật pháp xóa bỏ tham sân si đời thường Đâu đó, tơi nghe thấy tiếng khóc lời động viên nhỏ vài người hành hương góc ngồi động Hương Tích Với 94 nhiều người họ lễ có người đơn giản lúc đầu họ nghĩ chơi hiểu đạo lý Phật giáo họ có trầm lặng vơ định Cũng có nhiều người chia sẻ họ hành hương thực hành nghi lễ, họ cầu mong tình cảm gia đình, có người lại mong may mắn, an bình, hạnh phúc, cầu con, cầu năm Chị Hạnh74 nhiều người hành hương đoàn Phật giáo An Lạc lẩm nhẩm “Con lạy chín phương Trời, lạy mười phương Phật, chư Phật mười phương, hôm nay, đến chồng mong bình an, sức khỏe may mắn Vợ chồng tâm thiết lễ dâng sớ trạng kinh lạy Trung thiên mệnh chủ, Bắc cự tử vi, Ngọc đế Thiên quân bệ hạ, giáng trần soi xét cho hạnh phúc gia đình mụn để hạnh phúc xum vầy Sở nguyện tâm, chúng nguyện làm việc thiện để âm dương tương báo đáp, trái thêm hoa, xin cảm tạ” Hơn đồng hồ lạy Phật, tụng kinh động Hương Tích, chúng tơi người có cảm xúc khác đa phần cảm thấy hoan hỷ, gần gũi, hạnh phúc đồng hành trước tôn tượng Bồ Tát Quán Thế Âm Chúng lễ lạy, bái sám, thầm cầu nguyện cho giới hịa bình, chúng sinh an lạc, nhà nhà thân ấm no, hạnh phúc Kết thúc khóa lễ tụng kinh Ngũ Bách Danh, trời bắt đầu sẩm tối, đoàn người lại tiếp tục hạ sơn, xuống thuyền để quay trở lại Cầu Hội dòng suối Yến tiến hành buổi lễ thả hoa đăng Buổi lễ kết thúc vào khoảng gần 7h tối, lại hành trình quay Thiên Trù đò trở lại thuê nhà nghỉ để ngày mai tiếp tục hành trình thăm vãn cảnh chùa Hương Tải FULL (199 trang): https://bit.ly/3lQxchg 3.2.2.2 Thực hành lễ tạ cuối năm Dự phịng: fb.com/TaiHo123doc.net Theo thơng lệ hàng năm vào khoảng cuối năm âm lịch Đại Đức Thích Minh Hà lại tổ chức cho Phật tử đoàn hành hương Phật giáo An Lạc chùa Hương Mỗi chuyến vừa lễ tạ, bái sám, tụng kinh Ngũ Bách Danh, phóng sinh thả đèn hoa đăng dòng suối Yến nhằm tri ân chư Phật Bồ Tát gia hộ cho Đất nước bình, chúng sinh an lạc suốt năm vừa qua Thời tiết cuối năm thường mưa, lạnh hàng nghìn người khơng phân biệt lứa 74 Ý kiến Chị Hoàng Hồng Hạnh, giáo viên (thành viên tổ 2, đoàn hành hương Phật giáo HN) động Hương Tích, Hà Nội, tháng 12/2017 95 tuổi, địa vị xã hội ngồi động Hương Tích ngồi đò dòng suối Yến để tụng kinh Hành trình hành hương lễ tạ cuối năm có khác so với hành trình chuyến hành hương đầu năm người hành hương không cúng dường chư Phật chùa Thiên Trù mà sau làm lễ phóng sinh xong qua đặt lễ Thiên Trù Sau đặt lễ xong, đồn lại tiếp tục hành trình đến động Hương Tích Lễ Ngũ Bách Danh Quán Thế Âm cuối năm chùa Trong (động Hương Tích) Sau đồng hồ Lễ Ngũ Bách Danh Quán Thế Âm, người hành hương lại hành trình quay trở lên thuyền thực hành nghi lễ thả hoa đăng suối Yến Thả hoa đăng cúng dàng lên Chư Phật dòng suối Yến Khoảng 18 giờ, 3000 người hành hương tụ tập chân Cầu Hội chứng kiến thực hành nghi lễ thả hoa đăng cúng dàng lên Chư Phật Mở đầu buổi thực hành nghi lễ, thưởng thức tiết mục ngâm thơ 12 hạnh nguyện Bồ Tát Quán Thế Âm Đại Đức Thích Quảng Hà biên soạn lại theo thể thơ lục bát Trong thời khắc giao hòa trời, đất, nước người linh thiêng buổi lễ gần 3000 hoa đăng thả xuống dòng suối Yến làm xua tan mùa đông giá rét miền Bắc Mỗi người hành hương đến từ nhiều tổ đồn nhủ lịng sống u gia đình, bạn bè, đồng nghiệp để sống tâm tình sám hối chia sẻ tình yêu thương Những nến kết để thả hoa đăng cháy sáng hòa quện kết nối hàng nghìn người hành hương gắn kết với người hành hương ngồi thuyền nước, nhiệt độ xuống thấp trời lạnh cảm thấy ấm lòng, hạnh phúc tham dự buổi lễ linh thiêng, đầy ý nghĩa Khép lại đêm hoa đăng, tồn thể chúng tơi ngồi thuyền dòng suối Yến cất vang hát Niềm An Vui khơng khí hoan hỷ, kết thúc ngày hành hương tu tập nghi lễ ý nghĩa Qua trải nghiệm hành hương đoàn An Lạc Hà Nội hành hương Phật giáo tượng sinh hoạt Phật giáo phổ biến tạo nên kết nối xã hội – tâm linh Đoàn hành hương Phật giáo nhóm xã hội – tơn giáo tạo nên mạng lưới xã hội từ cộng cảm, tìm kiếm bạn bè, kết nối làm ăn Quá trình hành hương, mối quan hệ người hành hương “cùng vui sướng” “cùng đau khổ” “cùng thấu hiểu” “cùng trải nghiệm” với người khác thân tạo nên cộng cảm cộng mệnh xóa nhịa khoảng cách xã hội 96 phương thức kết nối mối quan hệ hành trình kết nối MLXH Chính q trình trải nghiệm hành hương đem lại giá trị nhận thức thành viên Ở đó, người giao cảm, đem lại cảm xúc n hịa, bình ổn, mức độ cao tinh thần cộng cảm theo cấp độ tin tưởng dần tăng cao mối quan hệ bền chặt Như vậy, tình cảm người chất xúc tác mạnh để cộng đồng liên kết, gắn bó mối tương tác cộng cảm đa thể Tín niệm hành hương củng cố người thoát khỏi đoàn hoành hương, trở sống với tượng (tích cực, tiêu cực) thực sinh tồn xã hội Một minh chứng rõ ràng cho thấy đoàn hành hương cộng đồng thử thách đa chiều hướng đến ý thức tâm linh Phật giáo Từ tư tưởng cầu an, thiện nguyện, đoàn hành hương trở thành cộng đồng có hệ giá trị cảm xúc cộng cảm đặc biệt, niềm tin củng cố, lối sống nhân ái, chân thành, giúp đỡ trì mạng lưới xã hội Tiểu kết chƣơng Qua thực tế quan sát đoàn hành hương Phật giáo An Lạc chúng tơi nhận thấy, đồn hành hương có tổ chức chặt chẽ, bản, điều hành tốt hoạt động cho Phật tử người cảm mến đạo Phật tham gia tạo nên kết nối xã hội Những hoạt động trình hành hương gắn kết không niềm tin tôn giáo mà người hành hương có cộng cảm tạo nên đồng điệu tình cảm Nhìn từ khía cạnh MLXH, đồn hành hương Phât giáo cộng đồng tiêu biểu mang tính liên kết chặt chẽ qua mối quan hệ điển hình cộng mệnh, cộng cảm, cộng sinh Tồn chương nêu rõ tính chất, đặc điểm hình thái liên kết tạo chỗ dựa vững cho người tham gia với tư cách thành viên Điều khác biệt với ứng xử xã hội, sợi dây liên kết chủ yếu từ hoạt động nghề nghiệp, làm ăn, mưu sinh, học tập Giá trị cộng cảm xuất người hành hương chia sẻ vấn đề sống, xóa nhịa khoảng cách địa vị xã hội - yếu tố tạo bền vững cho việc kết nối MLXH Thực hành nghi lễ hoạt động đáp ứng nhu cầu số đông người tham gia hành hương, tạo nên cộng cảm người hành hương Nội dung tu học người hành hương coi mục đích chuyến hành hương để từ họ thấu hiểu, chia sẻ kết bạn với 97 Như vậy, cộng đồng hành hương trì, kết nối quan hệ xã hội kiểu vịng xốy Giữa bên nhân lõi - đại sư chủ trì, thu hút chúng sinh, cịn bên ngồi đường dẫn người (tự nguyện) vào tham gia Mạng lưới xã hội hành hương nhấn mạnh tinh thần bình đẳng, yếu tố cộng cảm gia tăng sức mạnh người hiểu, thấm nhuần qua ý thức tự giác ngộ, đảm bảo mục đích hành hương hiệu quả, lợi ích người hành hương Bên cạnh đó, sau kết thúc chuyến hành hương, người tổ chức nhóm hành hương, người hành hương ln giữ liên lạc với nhiều lý do, MLXH trì ngày mở rộng Tải FULL (199 trang): https://bit.ly/3lQxchg Dự phòng: fb.com/TaiHo123doc.net 98 Chƣơng HÀNH HƢƠNG PHẬT GIÁO CHÙA HƢƠNG: KHÍA CẠNH KINH TẾ 4.1 Hành hƣơng Phật giáo chùa Hƣơng chức kinh tế Philip Taylor cơng trình Goddess on the Rise - Pilgrimage and Popular Religion in Việt Nam [Sự phát triển tục thờ nữ thần hành hương tôn giáo phổ biến Việt Nam] (2004) [122] nghiên cứu hành hương đền thờ bà chúa Xứ cho cảm giác lo âu trước biến động kinh tế thị trường nguyên nhân khiến nhiều người Việt Nam tìm đến chỗ dựa tinh thần cụ thể tôn giáo Điều với người tham gia hành hương, cảm giác lo âu trước biến động xã hội thúc đẩy họ đặt niềm tin vào lực lượng siêu nhiên họ tham gia hành hương Phật giáo để trải nghiệm, thực hành nghi lễ Qua hoạt động hành hương họ có cộng cảm, cộng mệnh từ việc đồng đạo tình cảm, niềm tin tạo nên gắn kết mối quan hệ ngày thường Như ngẫu nhiên, q trình hành hương, người hành hương cảm thấy an toàn tạo nên mối quan hệ xã hội để trì mối quan hệ xuất tự nhiên trao đổi Một lý để trì MLXH người hành hương hành hương Phật giáo có chức kinh tế qua việc phát triển dịch vụ tôn giáo, tăng thu nhập, tiết kiệm làm công đức 4.1.1 Hành hương Phật giáo: Môi trường phát triển dịch vụ tâm linh Sự hồi sinh hoạt động tơn giáo góp phần quan trọng vào thay đổi kinh tế địa phương đời sống xã hội qua hình thức dịch vụ tâm linh Hành hương thu hút nhiều tầng lớp dân cư kết nối với khơng đến để tham gia khóa tu tập mà tham quan, chiêm bái, tĩnh dưỡng tâm, thực hành nghi lễ giải nhu cầu tâm linh cá nhân Chưa tượng đồn/nhóm hành hương lại có số lượng người tham gia đông nhiều thành phần năm gần Sự hình thành đồn hành hương từ cách chủ động đặt tên đoàn đến việc lập quy định chung để người tự nguyện gia nhập cho thấy tính tổ chức, quy mơ đồn hành hương chặt chẽ Bên cạnh đó, qua thực tế hành hương cho thấy người hành hương có nhu cầu thỏa mãn tinh thần trạng thái cận tâm lý (xem tướng số, phúc trạch, gia cát) ngày tăng trẻ hóa Dịch vụ tâm linh mở tùy theo điều kiện, khả kinh tế người Trong nội đoàn 99 hành hương, thành viên tăng cường tương tác, trao đổi, phát triển hoạt động làm ăn, buôn bán, phương pháp hỗ trợ ổn định sống, làm giàu, đem lại giá trị thiết thực cá nhân tham gia trì MLXH bền vững Hành hương tạo chức kinh tế yếu tố, động lực thu hút thêm nhiều người tham gia Bên cạnh đó, qua hành hương, người tham gia có hội tiếp thị, tìm đối tác kinh doanh cá nhân tổ chức kinh tế xã hội Hoạt động trao đổi kinh tế người hành hương đoàn diễn giống hình thức “chợ” mua – bán mua – bán hình thức “chợ” mang tính tâm linh Qua thực tế trải nghiệm số đoàn hành hương hành hương Thái Bình, Hà Nội, Hoa Từ Bi…đặc biệt trải nghiệm thực tế đoàn hành hương Phật giáo An Lạc gần năm qua, thấy năm qua hoạt động hành hương phát triển mạnh mẽ, kết nối ngày nhiều cá nhân lại với Những năm đầu, số lượng tham gia hành hương An Lạc 20 người đồn, sau lên tới 50, 100 đến đồn có số lượng lên đến 3000 thành viên Thành viên đoàn hành hương Phật giáo An Lạc đa dạng nhiều tầng lớp, sở thích, thói quen, nghề nghiệp, thành phần xã hội từ nhiều quận, huyện, tỉnh, thành phố năm thường gặp gỡ 3- lần hành trình đến khơng gian Phật giáo có tính thiêng, tham gia thiện nguyện Bảng thống kê chương cho thấy, đoàn hành hương thành phần tham gia đa dạng giới tính, độ tuổi, nghề nghiệp có nhiều người làm dịch vụ tâm linh, chiếm 11% tổng số 100 người khảo sát ngẫu nhiên tổ Trong đoàn hành hương, người có lực đặc biệt riêng khả khấn, thực hành nghi lễ, đôi lúc họ có khả đặc biệt xem đất cát, ngày tốt, ngày xấu… người gọi chung nhà cung cấp “dịch vụ tâm linh”, người thờ Phật gia, số lượng đáng kể người trơng coi đền, đình, chùa ông đồng/ bà cốt, người sống họ gắn với hoạt động tôn giáo họ tạo niềm tin cho người hành hương Thông qua số liệu cho thấy, hành hương không hoạt động tâm linh Phật tử, người cảm mến đạo Phật mà cho thấy quan tâm 100 6343920