BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Lê Thị Bạch Vân BIẾN ĐỔI CỦA CA TRÙ TRONG ĐỜI SỐNG ĐƯƠNG ĐẠI TẠI HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA DÂN GIAN Hà Nội – 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Lê Thị Bạch Vân BIẾN ĐỔI CỦA CA TRÙ TRONG ĐỜI SỐNG ĐƯƠNG ĐẠI TẠI HÀ NỘI Ngành: Văn hóa dân gian Mã số: 9229041 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA DÂN GIAN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS Bùi Huyền Nga Hà Nội - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án Tiến sĩ Biến đổi ca trù đời sống đương đại Hà Nội cơng trình nghiên cứu riêng tơi Các trích dẫn, số liệu kết nêu luận án trung thực có xuất xứ rõ ràng Tơi xin chịu trách nhiệm nội dung luận án Tác giả luận án Lê Thị Bạch Vân ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT iv MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ CA TRÙ 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1 Nhóm cơng trình nghiên cứu ca trù 1.1.2 Nhóm cơng trình nghiên cứu biến đổi ca trù 12 1.1.3 Kết luận tổng quan tình hình nghiên cứu 13 1.2 Cơ sở lý luận 15 1.2.1 Thuật ngữ khái niệm 15 1.2.2 Lý thuyết áp dụng luận án 24 1.3 Khái quát nguồn gốc trình phát triển ca trù 26 1.3.1 Giai đoạn đời ( kỷ X ) định hình nghệ thuật ca trù (từ kỷ XV đến kỷ XVII thời Hậu Lê) 26 1.3.2 Giai đoạn phát triển ( kỷ XVII đến kỷ XIX thời Lê - Nguyễn) 29 1.3.3 Giai đoạn suy thoái phục hồi ( kỷ XX) 29 Tiểu kết 33 Chương 2: NGHỆ THUẬT CA TRÙ TRUYỀN THỐNG HÀ NỘI 35 2.1 Nhận diện ca trù truyền thống Hà Nội 35 2.1.1 Nghệ thuật diễn xướng truyền thống 35 2.1.2 Môi trường diễn xướng truyền thống 46 2.2 Chủ thể thực hành diễn xướng ca trù 61 2.2.1 Đào nương 62 2.2.2 Đối với kép đàn 68 2.2.3 Đối với người cầm chầu 70 2.3 Dạy học ca trù 72 2.3.1 Tổ chức giáo phường 72 2.3.2 Học nghề, truyền nghề 74 2.3.3 Lễ mở xiêm áo 75 Tiểu kết 76 Chương 3: THỰC TRẠNG CA TRÙ TRONG ĐỜI SỐNG ĐƯƠNG ĐẠI TẠI HÀ NỘI 78 3.1 Về nghệ thuật diễn xướng môi trường diễn xướng 80 iii 3.1.1 Nghệ thuật diễn xướng 81 3.1.2 Môi trường diễn xướng 88 3.2 Chủ thể thực hành ca trù 91 3.2.1 Đào nương 92 3.2.2 Kép đàn 93 3.2.3 Người cầm chầu 93 3.3 Vấn đề dạy học 94 3.3.1 Nơi truyền dạy: số câu lạc bộ, giáo phường/nhóm ca trù 94 3.3.2 Thực tế truyền dạy ca trù 99 3.3.3 Hình thức lớp học, phương pháp truyền dạy thời gian học 100 3.4 Đánh giá trình độ chủ thể thực hành ca trù 106 3.4.1 Thành phần ban giám khảo liên hoan thi ca trù 107 3.4.2 Trao giải 108 3.4.3 Phong tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú, nghệ nhân nhân dân 111 Tiểu kết 111 Chương 4: ĐÁNH GIÁ, BÀN LUẬN VỀ BIẾN ĐỔI CỦA CA TRÙ HÀ NỘI 113 4.1 Những biến đổi tích cực hạn chế ca trù đời sống đương đại Hà Nội 113 4.1.1 Những biến đổi tích cực ca trù đời sống đương đại Hà Nội 113 4.1.2 Những biến đổi ca trù dẫn đến sai lệch truyền thống 120 4.2 Bàn luận biến đổi ca trù đời sống đương đại kiến nghị 131 4.2.1 Các yếu tố tác động tới biến đổi ca trù đời sống đương đại 131 4.2.2 Một số khuyến nghị 143 Tiểu kết 152 KẾT LUẬN .154 DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ 156 TÀI LIỆU THAM KHẢO 157 PHỤ LỤC 168 iv DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ + Tay phải - Tay trái P đọc phách (tiếng đơn, gõ tay phải tay trái) R đọc rục tà rục (tiếng kép gõ hai tay lần lượt: tay gõ hai tiếng, tay gõ sau tiếng Tay gõ trước Các cụ hay gọi láy phách) C đọc chát (hai tay gõ lúc) CLB Câu lạc DSVH Di sản văn hóa DSVHPVT Di sản văn hóa phi vật thể GP Giáo phường HVANQGVN Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam HVNDG Hội Văn nghệ dân gian HVNDGVN Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam KHXH Khoa học Xã hội NCS Nghiên cứu sinh NNUT Nghệ nhân ưu tú NNND Nghệ nhân nhân dân NSUT Nghệ sĩ ưu tú NSND Nghệ sĩ nhân dân NTDX Nghệ thuật diễn xướng NTDG Nghệ thuật dân gian v Nxb Nhà xuất GS giáo sư PGS phó giáo sư TK Thế kỉ tr trang TTPTANVN: Trung tâm phát triển Âm nhạc Việt Nam TS Tiến sĩ (…) phần khơng trích dẫn VHH Văn hóa học VHDG Văn hóa dân gian VH-TT Văn hóa - Thơng tin VH & TT Văn hố Thể thao VHNTQGVN Văn hoá Nghệ thuật quốc gia Việt Nam VMQTG Văn Miếu QuốcTử Giám MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Ca trù - loại hình nghệ thuật có nguồn gốc từ lâu đời người Việt, vừa mang tính dân gian vừa mang tính bác học, tạo nên sắc riêng biệt cho văn hố truyền thống Việt Nam Tuy cịn nhiều giả thuyết khác nguồn gốc Thăng Long Đông Đô - Hà Nội, đất “Kinh kỳ ngàn năm văn hiến” coi nơi ghi dấu ấn rõ phát triển rực rỡ ca trù Trải qua nhiều thăng trầm, Hà Nội địa phương phát triển nhiều đào hát, nhiều tác giả danh nhiều tác phẩm để đời, lưu truyền cho hậu Cuối TK XIX đầu TK XX, ách đô hộ thực dân Pháp, lối ăn chơi thực dụng du nhập từ Phương Tây tràn sang, nhà hát cô đầu mọc lên nấm thành phố, thị xã lớn Trong đó, Hà Nội coi nơi có nhiều nhà hát đầu nức tiếng Giai đoạn này, tinh thần ca trù xưa tín ngưỡng hát thờ đình, đền, miếu, hát chơi dinh quan lớn (mời cô đầu kép đến hát) biến đổi; thêm không gian lạ: kéo khách chơi đến tận nơi thưởng thức; xuất cô đầu rượu Lối hát nghiêm ngặt, lề lối ca trù phần biến dạng ; số cô đầu hát “bỏ nghề để giữ phẩm hạnh” Sau cách mạng tháng năm 1945, môi trường diễn xướng xưa khơng cịn, giáo phường ly tán, đào kép mai danh ẩn tích, tìm kế khác sinh nhai, hệ trẻ đứt đoạn với ca trù Bước vào thời kỳ đổi (1986), xã hội có nhiều thay đổi tích cực, giá trị truyền thống bắt đầu coi trọng dần Năm 1990 -1991 với việc mắt CLB Ca trù Hà Nội kiện Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 lần tổ chức Việt Nam đánh dấu phục hưng, trở lại ca trù - di sản quý báu, cổ truyền dân tộc - sau vài chục năm vắng bóng với diện mạo mới, gióng lên hồi chng báo động cịn loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc dân tộc Tháng 10 năm 2009, UNESCO ghi danh Ca trù Văn hoá phi vật thể (VHPVT) cần bảo vệ khẩn cấp Hiện nay, với phục hồi ca trù tiếp tục có biến đổi chiều rộng chiều sâu Tuy nhiên, biến đổi chiều sâu chưa thể rõ nét Thậm chí, ca trù dần có biểu bị “phổ cập hố” “đại chúng hố” theo hướng khơng giữ chuẩn mực để tôn vinh nét đặc sắc có ca trù nghệ thuật diễn xướng (NTDX) môi trường diễn xướng (MTDX) Là nghệ sĩ có gần 40 năm gắn bó với ca trù, gặp nhiều nghệ nhân giỏi vùng, sáng lập CLB Ca trù Hà Nội tác giả đề án Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng lần thứ năm 2000 đồng thời trực tiếp tham gia truyền dạy trình diễn tác phẩm ca trù danh mà cha ơng để lại, góp phần phục hưng ca trù hậu đổi với gần 20 năm hoạt động Bích Câu đạo quán CLB Ca trù Hà Nội giai đoạn khó khăn; NCS quan tâm tới biến đổi ca trù thập kỷ gần đây, địa bàn Hà Nội - kinh đô phồn hoa, nơi nuôi dưỡng ca trù phát triển đến đỉnh cao; nơi có nhiều làng nghề ca trù, giáo phường, đào kép, quan viên sành nghe, lịch lãm; nơi bảo tồn, phục dựng ca trù coi phát triển gặp nhiều khó khăn việc truyền nghề, lớp kế cận đa phần chưa tiếp thu nghề, chí cịn sai lạc q nhiều Đó vấn đề mà NCS trăn trở dày cơng tìm hiểu Vì vậy, NCS chọn đề tài Biến đổi ca trù đời sống đương đại Hà Nội làm đối tượng nghiên cứu luận án ngành văn hố dân gian Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu 2.1 Mục đích nghiên cứu Trên sở hệ thống hoá vấn đề lý luận biến đổi ca trù đời sống đương đại Hà Nội, luận án hướng tới mục đích luận giải biến đổi xu hướng phát triển ca trù sống đương đại nhằm phát huy giá trị thích hợp, hạn chế biến đổi chưa phù hợp ca trù Hà Nội thời gian tới 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Khảo sát ca trù truyền thống đương đại Hà Nội - Phân tích, đánh giá thực trạng biến đổi ca trù đời sống đương đại Hà Nội thông qua liên hoan ca trù câu lạc bộ, giáo phường/nhóm ca trù diễn địa - Tổng kết biến đổi thích hợp chưa phù hợp; bàn luận biến đổi xu phát triển xã hội Đối tượng phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Trên sở cách tiếp cận tính ngun hợp văn hố dân gian, luận án tập trung nghiên cứu đối tượng biến đổi ca trù khía cạnh: (1) biến đổi nghệ thuật diễn xướng (NTDX), (2) biến đổi môi trường diễn xướng (MTDX) (3) biến đổi đối tượng thực hành ca trù, (4) biến đổi cách truyền dạy học ca trù v v 3.2 Phạm vi nghiên cứu 3.2.1 Phạm vi không gian Không gian nghiên cứu giới hạn địa bàn Hà Nội, bao gồm: quận huyện nội ngoại thành thuộc Hà Nội (Hà Nội mở rộng) - nơi có hoạt động, sinh hoạt CLB,GP/nhóm ca trù diễn Trong trường hợp cần thiết, cần so sánh, tham khảo, tìm hiểu vấn đề liên quan, luận án mở rộng không gian biên độ nghiên cứu rộng 3.2.2 Phạm vi thời gian Khảo sát cập nhật thực trạng, phân tích biến đổi đa dạng nghệ thuật ca 237 Tuân tìm đến bà Hồ, bà Phúc để tìm đến người đào nương cuối Ca trù Nhiều nhà nghiên cứu Ca trù sau có tìm hiểu trước nghe đến bà Hồ, bà Phúc thật hiển nhiên người ta nghĩ Ca trù bà Hồ bà Phúc Về tiếng bà Quách Thị Hồ Nguyễn Thị Phúc thành danh Khâm Thiên va Vạn Thái trước năm 1945, đọc lại trang văn Đinh Hùng (Giai thoại chầu hát khơng tiền khống hậu Thạch Lam thẩm âm ký tên Hồi Điệp Thứ Lang có nhắc đến tên bà Quách Thị Hồ Nguyễn Thị Phúc) Trong làng hát người ta coi giọng bà Quách Thị Hồ giọng đẹp lạ: chất giọng khỏe, đanh, sắc đổ vàng vào tai người nghe, chất giọng đầy uy quyền hiếp đáp người nghe, giọng bà Quách Thị Hồ Và bà Hồ thừa hưởng hột bà mẹ đào nương Ca trù quê gốc Bắc Ninh Nơi sản sinh điệu Quan Họ Có điều đặc biệt bà Quách Thị Hồ chưa mở nhà hát Khâm Thiên Thực chất bà Quách Thị Hồ chủ nhà hát Vạn Thái, phố Bạch Mai Bà Hồ chưa hát Khâm Thiên năm 1954 bà chuyển nhà Khâm Thiên lúc trăm tuổi Khâm Thiên xưa giáo phường Ca trù phát triển Hà Nội mà có đào kép có nghề nghiệp cao hát đây, đơn giản khách đến Khâm Thiên nghe tồn người nhiều tiền, họ đòi hỏi nhu cầu thưởng thức nghệ thuật cao Những nhà văn nghệ tiền chiến có số có tiền “nằm vùng” Họ Vũ Hồng Chương (Tác giả Gác dì Năm viết bà Chu Thị Năm, đào nương nức tiếng Khâm Thiên) Vũ Bằng “ăn dầm nằm dề” nhà hát Chúng ta đọc qua trang viết Vũ Bằng Bốn mươi năm nói láo hay 19 chân dung 238 nhà văn thời Nhưng đến sau năm 1954, đa phần số họ vào Nam, ngồi Bắc xa lánh Ca trù, quyền thẩm định thuộc nhà nghiên cứu sau nên nhiều bảy hư ba thực Năm 1976, ông Trần Văn Khê nước giới thiệu thu băng lại giọng hát bà Quách Thị Hồ Ngày sau băng thu âm trao giải thưởng thứ âm nhạc liên hoan ca nhạc quốc tế tổ chức Bình Nhưỡng, đích thân ơng Trần Văn Khê trao cơng nhận cho bà Qch Thị Hồ Sau có tơn vinh quốc tế, lúc Việt Nam, bà Quách Thị Hồ phong tặng Nghệ sĩ nhân dân Và từ tâm thức người bà Quách Thị Hồ người đại diện cho Ca trù Việt Nam Bà Quách Thị Hồ có thể xưng tụng đào nương tài sắc, có giọng hát đẹp “nguy nga lộng lẫy tịa lâu đài” có nhà nghỉên cứu viết Tuy bà Quách Thị Hồ cá nhân tập thể danh ca làng tơ phách, người có giọng hát đài hoàn toàn bà Quách Thị Hồ chưa thể đại diện cho Việt Nam Tiếc thay lại xác tín sai lầm lớn tồn giới nghiên cứu Ca trù Theo trào lưu hâm mộ vậy, số người Việt kiều yêu giá trị nghệ thuật cổ truyền dân tộc tài trợ cho gia đình nước để học lại nghề nghệ nhân Trong số có ơng Tơn Thất Thiết tài trợ cho nhóm Ca trù Thái Hà để học lại nghề bà Quách Thị Hồ Nhưng đáng tiếc bà Hồ không dạy cho hết, nhóm Ca trù Thái Hà học qua băng ghi âm giọng hát bà Chính điều làm cho nhà nghiên cứu lại nhầm lẫn lần thứ hai Khi mà Nguyễn Thuý Hồ khơng phát huy đẹp nhất, tinh tuý giọng hát bà Quách Thị Hồ khoẻ sang trọng sắc, lại phát huy tối đa nảy hạt hay đổ hột giọng bà Trong đó: chất đổ hột hay hạt lại 239 yếu tố tự nhiên giọng NSND Quách Thị Hồ Sau q trình cơng du nước ngồi nhóm Thái Hà, thơng qua giới thiệu ông Trần Văn Khê gây nên nhầm lẫn tiếp nhận nghệ thuật Ca trù tận giới nghiên cứu Trong Ca trù có đổ hột hay khơng? Xin khẳng định Ca trù hồn tồn khơng có đổ hột, hay nảy hạt Nhưng Ca trù lại có kỹ thuật gần giống thế, so sánh hiệu kỹ thuật lại khác Kỹ thuật gọi Đổ kiến Tại chúng tơi nói khác nhau? Nếu kỹ thuật đổ hột sử dụng độ rung hầu, đổ kiến sử dụng độ ngắt hầu, đổ hột bị ngắt hơi, đổ kiến phải giữ hơi, đổ hột lấy ngồi, cịn đổ kiến lại vừa đẩy vầ lấy vào Như kỹ thuật đổ kiến phức tạp nhiều so với đổ hột Khái quát kỹ thuật đổ kiến ta viết qua dịng sau: Đào nương phải nén thả chữ hư cách mềm mại, tạo hiệu sóng thơng qua việc liên tiếp thả hai chữ hư, chữ đẩy chữ hự lấy vào để tiếp tục thả chữ sóng Mặc dù kỹ thuật đổ kiến tạo chuỗi âm theo kiểu sóng lúc âm mạnh lên lúc âm lại nhỏ chìm xuống kết thúc rung giọng nhẹ dần Đổ kiến không tạo chuỗi âm liên tiếp âm đứt đoạn Thêm vào kỹ thuật đổ kiến không sử dụng thường xuyên, với đào nương xưa bà Châu Doanh chúng tơi thấy có sử dụng Non Mai Hồng Hạnh, tư liệu viện âm nhạc Một số có sử dụng kỹ thuật đổ kiến Thiên Thai hay Hát Truyện Phan Trần Những người hiểu Ca trù va thông kỹ thuật lợi dụng việc đổ kiến để tạo nên hiệu âm cao Đơn cử trường hợp NS Phó Thị Kim Đức đọc Thiên Thai Đến Thứ 3: Lưu Nguyễn xuất 240 Thiên Thai đến câu thơ cuối cùng: “Bạch sơn minh nguyên chiều thương đài” Tạm dịch Ánh trăng sáng đỉnh núi biếc chiếu ánh sáng vào đám rêu xanh Khi đọc đến câu NS Kim Đức ngâm theo sau: Sau ngâm rành rọt tiếng bốn chữ đến chữ thứ năm chữ “Chiều” bà ngâm hết đổ kiến sau ngâm xong đoạn cuối kỹ thuật đổ kiến bà nhẹ nhàng thả chữ “Đài” Mới trơng qua tưởng chẳng có gì, đọc lại phần dịch nghe bà hát tự nhiên ta giật chỗ mà sử dụng kỹ thuật đổ côn kiến người nghệ sĩ dịch thơ âm thanh, nghe bà đọc câu thơ ta có cảm giác ánh trăng chiếu từ cao xuống tới đám rêu, rọi vào vài hạt sương đọng đám rêu, toả tia khúc xạ lung linh lan toả không gian xung quanh đêm tối Quả tuyệt diệu Và vẻ đẹp đích thực Ca trù 241 PHỤ LỤC IV Danh sách nghệ nhân người am hiểu ca trù cung cấp tư liệu cho luận án T T Họ tên Thời (năm sinh – gian năm mất) hoạt động Đinh Khắc 1936Ban (1921 1945, – 1994) 1957, 1960, 1976, 1991 Đào Thị 1930Bảo 1945 (19152003) Ngơ Trọng 1939Bình 1944, (1928) 1999 đến Nguyển Thị Chản (19221998) 19341944, 19911996 Tô Thị Chè 1934(19301994 2009) Nguyễn Văn Chi (19161998) 19301944, 19911998 Nơi động hoạt Quê Ghi quán/Chỗ -Vĩnh Phúc -Hà Nội Vĩnh -Kép đàn Phúc -Phong NSƯT năm 1998 (Tích Sơn, Vĩnh n) Hải Phịng Hải (Qn bà Phòng Mau) -Kép đàn (nữ) -Chị em ruột với đào nương Đào Thị Thẩm -Kép đàn -Tham gia CLB Ca trù Hà Nội (1999) -Tham gia Liên hoan ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 -Tham gia BGK LHCTTQ -2014: Phong NNƯT -Hà Nội Hà Nội -Đào nương +Cửa đình (Thượng -Chồng kép đàn +CLB Ca trù Mỗ, Đan -Tham gia CLB Ca trù Hà Nội (Bích Phượng) Hà Nội Câu) Hải Phòng Hải -Đào nương hệ cuối (Thủy Phịng -Tham gia Liên hoan ca Ngun) (Đơng trù Hà Nội mở rộng năm Mơn, Hịa 2000 Bình, Thủy Nguyên) Hà Nội Hà Nội -Trống chầu +Khâm (Láng -1991 quên hết, không Thiên Thượng, cầm chầu +Chùa Láng Đống Đa) -Tham gia CLB Ca trù -Thanh Hóa -Vinh -Hà Nội +CLB Ca Trù Thanh Hóa (Vạn Đơng Sơn/Than h Hóa (11 Đại lộ Lê Lợi) 242 +CLB Ca trù Hà Nội Hà Nội +Khâm Thiên +Chùa Láng +CLB Ca trù Hà Nội -Sài Gòn (quận Phú Nhuận, TP Hồ Chí Minh) -Hải Phịng Ngơ Văn 1930Chiểu 1944, (191319911999) 1999 Nguyễn Thị Chín (19252015) Nguyễn 1937- -Hải Dương Thị Cung 1944, -Hà Nội (19252000 2013) 10 Vũ Văn 1943- Hà Nội Cốm 1945, (192520062016) 2015 11 Nguyễn Thị Chúc (19302014) 12 Nguyễn 1996 Thị Dây đến (Kim) 2015 (19312018) 13 Nguyễn 1922- -Thanh Hóa Thị Diện 1944, -Vinh (Cong) 1995 -Triều đình 19391993, 19972014 19421944, 19461949, 1993 -Hải Phòng (Quán Bà Mau) -Hà Nội +CLB Ca trù Hà Nội Bắc Ninh Hà Nội Hà Nội (Láng Thượng, Đống Đa) -Trống chầu -Tham gia CLB Ca trù Hà Nội năm 1991 đến lúc (1999) Hải Phịng (Thủy Đường, Đơng Mơn, Thủy Ngun) Hải Dương (An Lai, Dân Chủ, Tứ Kỳ) -Đào hát -Mở nhà hát Sài Gòn trước năm 1954 -Đào nương -Đã hát Khâm Thiên, Hà Nội -Tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 Thôn Phú -Trống chầu Mỹ, xã Mỹ Đình, Từ Liêm, Hà Nội Hà Nội -Đào nương (Ngãi -Tham gia CLB Ca trù Cầu, An Hà Nội từ 1993 đến Khánh, +Tham gia Liên hoan Ca Hoài Đức) trù mở rộng năm 2000 -2014: Phong NNƯT Bắc Ninh -Trống chầu (Thanh Tương, Thanh Khương, Thuận Thành) Thanh -Đào nương Hóa -Chồng kép đàn (Thịnh -Là “đào ngự” cung 243 14 15 16 17 18 (1912Huế 2000) Chu Văn 1919- -Cửa đình Du (1906- 1944, (Khối Châu, 1995) 1950, Hưng Yên) 1957- -Hà Nội 1960 (Khâm 1976- Thiên) 1995 +CLB Ca trù Hà Nội +Các lễ hội, hội nghị Lộc, Hậu Lộc) -Hưng Yên (Phú Thịnh, Phú Khê, Kim Động) -Hà Nội (43 Cống Trắng, Khâm Thiên) Nguyễn 1938- -Hải Dương Hải Phú Đẹ 1946, -CLB Ca trù Dương (19232000 Hà Nội (Cao La, 2019) đến Dân Chủ, lúc Tứ Kỳ) Nguyễn 1996 Bắc Ninh Bắc Ninh Thị Điền đến (Thanh (Thiệp) Tương, (1927) Thanh Khương, Thuận Thành) Ngô Trọng 1940- -Bắc Ninh Bắc Ninh Đức (1927- 1944, -Hà Nội (Thanh 2002) 1995- (CLB Ca trù Tương, 1998 Hà Nội) Thanh Khương, Thuận Thành) Phó Thị 1942- -Hà Nội -Hà Tây Kim Đức 1944, (Khâm (Ngãi (1930) 1950, Thiên) Cầu, AN 1960, +Một số hội Khánh, 1976 nghị, hội thảo Hoài Đức) đến +Một số lễ -Hà Nội hội +Khâm +Lưu diễn Thiên châu Âu +KTT +Ra mắt Phương vua -Kép đàn -Phó quản giáo phường Khâm Thiên (trước 1945) -CLB Ca trù Hà Nội, đồng sáng lập CLB Ca trù Hà Nội -Cố vấn -Kép đàn -Tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000, Giám khảo LH Ca trù toàn quốc -2019: Phong NNND -Đào nương -2019: Phong NNƯT -Kép đàn -Tham gia kỷ niệm năm thành lập CLB Ca trù Hà Nội (1995) -2014: Phong NNƯT -2019: Phong NNND -Đào nương -Tham gia thành lập mơn chèo Đồn ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam -Phong NSƯT chèo năm 1995 -Ra mắt CLB Ca trù Hà Nội kỷ niệm năm CLB Ca trù Hà Nội -2019: Phong NSND 244 19 CLB Ca trù Liệt Hà Nội +Vĩnh Hồ, Đống Đa +Bồ Đề, Long Biên Nguyễn 1936- -Hà Nội Hà Nội Văn Hạ 1944, +Cửa đình (Ngọc (19231993- +Ngã Tư Sở Mỹ, Quốc 1995) 1995 +Khâm Oai) Thiên +CLB Ca trù Hà Nội 20 Nguyễn Văn Hành (19221995) 19341940, 1938, 19391995 21 Trúc Hiền (19292009) 22 Nguyễn Văn Hoan (19282001) 23 Quách Thị 1922Hồ (1910- 1994, 2001) 1950, 1957, 19761998 19401944, 19951999 chèo -Kép đàn -Đàn nhà hát cô đầu Hà Nội -Dạy đàn (nguyệt thập lục) Trường NTSK TW -CLB Ca trù Hà Nội -Tham gia kỷ niệm năm thành lập CLB Ca trù Hà Nội -Bắc Ninh Hà Nội -Kép đàn (Đông Ngàn, (Lỗ Khê, -Tham gia CLB Ca trù phủ Từ Sơn) Liên Hà, Hà Nội 1993 -Hà Nội Đông -Tham gia kỷ niệm +Lỗ Khê, Anh) năm CLB Ca trù Hà Nội Đông Anh +Một số lễ hội +CLB Ca trù Hà Nội Hà Nội Hà Nội -Trống chầu (Hàng -Thường cầm chầu cho Trống, NSND Quách Thị Hồ Hoàn Kiếm) Hà Nội Hà Nội -Kép đàn +Giao Tất (Lỗ Khê, -Tham gia CLB Ca trù (Gia Lâm) Liên Hà, Hà Nội +CLB Ca trù Đông Hà Nội Anh) Hà Nội -Kinh Bắc -Đào nương +24 gian -Hà Nội -Phong NSND đợt đầu (Vạn Thái) +Ngõ Chợ năm 1988, người Việt +Các hội Khâm gốc Hoa nghị Thiên +Một số lễ +B.11 hội KTT 245 24 25 26 27 28 29 30 Nghĩa Đô +Ngõ Văn Chương +Đặng Dung Nguyễn 1936- Bắc Ninh Bắc Ninh Thị Hởi 1944, (Địch (1924) 1994, Trung, 1995 Đại Lai, Gia Bình) Vũ Văn 1930- Cầu Giấy Phú Mỹ, Hồng 1945, Mỹ Đình, (19182006 Từ Liêm, 2015) Hà Nội Lưu Xuân CLB Ca trù Hà Nội Hỷ Hà Nội (Cầu Mới, (1907Đống Đa) 1994) Nguyễn 1940- Hà Nội Hà Nội Xuân 1944 (KTT Khoát Nguyễn (?-1993) Công Trứ) Vũ Văn 1935- Hà Nội (cửa Hà Nội Kiên 1944 đình) (Mỹ Đình, (1923Từ Liêm) 1996) Nguyễn 1930- Bắc Ninh Bắc Ninh Thị Kỳ 1944, (Thanh (19141996 tương, 2009) Thanh Khương, Thuận Thành) Phó Đình 1933- Hà Nội (phố Hà Nội Kỳ 1934, Khâm Thiên) (Ngãi (19201950, +Một số hội Cầu, An 1993) 1960, nghị Khánh, 1967- +Một số lễ Hoài Đức) 1992 hội Hà Nội +CLB Ca trù (phố Hà Nội Khâm Thiên, quận -Đào nương -Em ruột Nguyễn Thị Lệ -Tham gia kỷ niệm năm thành lập CLB Ca trù Hà Nội -Kép đàn -2015: Phong NNƯT -Trống chầu -Cố vấn trống chầu, thơ Hát nói -Nhạc sĩ nghiên cứu ca trù -Học đàn đáy -Kép đàn -Có nhà thờ ca cơng -Đào hát -Kép đàn -Anh trai NSƯT Phó Thị Kim Đức -Sáng lập viên CLB Ca trù Hà Nội 246 31 Nguyễn Thị Lệ (1920) 1932- Bắc Ninh 1944, 1994, 1995 32 Nguyễn Đức Mạnh (19192010) 19251945, 2000 đến 2010 33 Phan Thị 1996 Mơn (19182003) Hà Tĩnh (Cổ Đạm, Nghi Xuân) 34 Phạm Thị 1928 Mùi (19162005) -Bắc Ninh -Hà Nội +Lỗ Khê, Đông Anh +Một số lễ hội +Một số hội nghị, hội thảo +CLB Ca trù Hà Nội 35 Phạm Thị Nga (19522004) Nguyễn Văn Nghị 36 -Hà Nội +Hà Đông, Ấp Bông Đỏ +CLB Ca trù Hà Nội 1940- Hà Tĩnh (Cổ 1943, Đạm, Nghi 1995 Xuân) 1933- Hải Phòng 1934, (Thủy Đống Đa) Bắc Ninh (Địch Trung, Đại Lai, Gia Bình) -Đào nương -Có nhà thờ bà cụ tổ ca trù họ thứ phi nhà Nguyễn -Tham gia kỷ niệm năm thành lập CLB Ca trù Hà Nội Hà Nam -Kép đàn (Kim -Đàn cho ruột mở nhà Thượng, hát Kim Bình, Kim Bảng)/Hà Nội (Làng Đơ, Hà Đông) Hà Tĩnh -Đào nương (Cổ Đạm, -Lớp cuối ca trù Cổ Nghi Đạm Xuân) -Tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 Bắc Ninh -Đào nương (Chợ Dầu, -Sinh hoạt CLB Ca trù huyện Hà Nội từ năm 1993, Đông -Tham gia kỷ niệm Ngàn, phủ 10 năm CLB Ca trù Hà Từ Nội Sơn)/Bắc -Liên hoan Ca trù Hà Ninh Nội mở rộng năm 2000 (Đình Bảng), Hà Nội (Lỗ Khê, Đông Anh) Hà Tĩnh -Đào nương (Cổ Đạm, -Tham gia Liên hoan Ca Nghi trù Hà Nội mở rộng năm Xuân) 2000 Hải -Kép đàn Phịng -Ít đàn 247 (19211998) 1995 37 Ngơ Linh Ngọc (19202002) 1938- -Vĩnh Phúc 1939, -Hà Nội 19441957, 1976 38 Đỗ Thị 1928Nguyệt 1992 (19342003) 39 Bùi Thị 1925- Thái Bình Nhài 1944, (Bình Định, (1912) 2000 Kiến Xương) 40 Nguyễn Văn Nhâm (19201993) 41 42 43 19321944, 19911993 Nguyên) Hà Nội +Một số lễ hội +Nhà thờ ca công Hà Nội +Cửa đình +Ngã Tư Sở +CLB Ca trù Hà Nội Dương Thị Hà Nội Nhiên +Cửa đình (1932huyện Đông 2009) Ngàn, Phủ Từ Sơn +Nhà thờ ca công +CLB Ca trù Hà Nội Vũ Thị 1942- Hà Nội Nhiễu 1944, (cửa đình) (?-1920) 2000 Nguyễn 1933, Hà Nội (Đơng Mơn, Hịa Bình, Thủy Ngun) Vĩnh Phúc (Khả Do, Nam Viên, Mê Linh) Hà Nội (Lỗ Khê, Liên Hà, Đông Anh) Hà Nội +Lỗ Khê +Nhà thờ ca công Thái Bình (Bình Định, Kiến Xương) Hà Nội (Thượng Mỗ, Đan Phượng) -Trống chầu -Nhà nghiên cứu ca trù -Đào nương -Tham gia Liên hoan Ca trù mở rộng năm 2000 -Kép đàn -Sáng tác thơ Hát nói Hà Nội -Tham gia CLB Ca trù (Lỗ Khê, Hà Nội 1993-1995 Liên Hà, Đơng Anh) Hà Nội -Ít hát (Mỹ Đình, Từ Liêm) Hà Nội -Đào nương 248 1991- +Cửa đình 1993 +CLB Ca trù +Khâm Thiên Nguyễn 1919- Hà Nội Thị Phúc 1944, (19061950, 1993) 19571960, 19671991, 1992 Trần Trọng 1932- -Hải Phòng Quế 1994 (Quán Bà (1920Mâu) 2014) +Ngã Tư Sở +Khâm Thiên Phạm Văn 1940- Hưng Yên Sáu 1943, (1928) 2000 Thị Phong (?-1994) 44 45 (Thượng -Mở nhà hát Khâm Mỗ, Đan Thiên Phượng) Nam Định-Hà Nội (Nguyễn Thái Học, 459 Đội Cấn) -Đào nương -Phong NSƯT năm 1998 -Tham gia mắt CLB Ca trù Hà Nội Bắc Ninh- -2014: Phong NNƯT Hải Phòng 47 Phạm Binh 1932- Thái Bình Sâm 1941, (1920) 2000 48 Phạm Văn 1927- Hưng Yên Si 1943, (191519942009) 1996 49 Nguyễn Thị Sinh ( 19222021 1934- Hà Nội 1940, 20062016 Hưng n (Đa Hịa, Bình Minh, Khối Châu) Thái Bình (Quang Hưng, Kiến Xương) Hưng Yên (Duyên Yên, Ngọc Thanh, Kim Động) Phú Đơ, Mễ Trì, Từ Liêm, Hà Nội 50 Nguyễn Thị Sính (1923- 1936- -Bắc Ninh 1940, -Thái 1993- Nguyên Hà Nội -Đào nương (Lỗ Khê, -Đã mở nhà hát Thái Liên Hà, Nguyên 46 -Kép đàn -Tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 -Kép đàn -Hát -Tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 -Kép đàn -Tham gia CLB Ca trù Hà Nội năm 1994 -Đào nương -2014: Phong NNƯT -2019: Phong NNND 249 -Hà Nội Đông (CLB Ca trù Anh)/Hà Hà Nội) Nội (Ngõ Chợ Khâm Thiên) Đỗ Thị Hà Nội Hà Nội Sông +Cửa đình (Lỗ Khê, (1936huyện Đơng Liên Hà, 2018) Ngàn, phủ Đông Từ Sơn Anh) +Nhà thờ ca công (Lỗ Khê, Liên Hà, Đông Anh) +CLB Ca trù Hà Nội Nguyễn 1934, Hà Nội Hà Nội Thị Tam 1940 +Cửa đình (phố (Cam) Khâm (?-1997) Thiên) Nguyễn Hà Nội Hà Nội Văn Thành (Ngõ Chợ (1920Khâm 1994) Thiên) Nguyễn 1931- Hà Nội Hà Nội Văn Thắng 1944, (Khâm (Sơn (19151991- Thiên, CLB Đồng, 2007) 2007 Ca trù Hà Hoài Đức) Nội) Hà Nội KTT Đại học Bách khoa Đào Thị 1932- Hải Phòng Hải Thẩm 1944, (Quán Bà Phòng (19201994 Mau) 2016) Nguyễn 1934- Hà Nội Hà Nội Thị Thủy 1944, +Cửa đình (Thượng (19141991- +CLB Ca trù Mỗ, Đan 1994) 1994 Hà Nội Phượng) Nguyễn 1930- -Bắc Ninh Bắc Ninh 1996) 51 52 53 54 55 56 57 1996 -Tham gia CLB Ca trù Hà Nội 1993 -Tham gia kỷ niệm năm CLB Ca trù Hà Nội - - Đào nương Tham gia CLB Ca trù Hà Nội NNUT 2019 -Đào nương -Lấy chồng xong không hát -Trống chầu -Ra mắt CLB Ca trù Hà Nội -Trống chầu -Ban chủ nhiệm CLB Ca trù Hà Nội -Đào nương -Tham gia CLB Ca trù Hà Nội 1991-1993 -Đào hát, phách giỏi 250 Thị Thủy 1944, -Vĩnh Phúc (Vóc) 1996- -Thái (19141999 Nguyên 1999) 58 Lê Thị 1937- Thái Bình Tồn 1945, (1924) 2000 59 Nguyễn Văn Trai (19121996) 60 61 62 19281944, 19911996 (Thanh Tương, Thanh Khương, Thuận Thành) Thái Bình (Bình Định, Kiến Xương) Hà Nội, Láng Thượng Hà Nội +Khâm Thiên +Láng Thượng +CLB Ca trù Hà Nội Nguyễn 1927- Hà Nội Hà Nội Thị Tuyết 1933 (Lỗ Khê, (1915Liên Hà, 2017) Đông Anh) Hà Nội (100 Nguyễn Hữu Huân, Hoàn Kiếm) Lê Thị 1940- Thái Bình Thái Bình Tước 1945, (Bình (1925) 2000 Định, Kiến Xương) Yên Bái (Yên Thịnh, thị xã Yên Bái) Nguyễn Hà Nội Hà Nội Văn Vận + CLB Thơ (1918Sông Tô 2000) + CLB Ca trù vùng -Tham gia kỷ niệm năm thành lập CLB Ca trù Hà Nội (1995) -Đào nương -Chị ruột Lê Thị Tước -Tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội mở rộng năm 2000 -Trống chầu -Cố vấn CLB Ca trù Hà Nội -Phó chủ nhiệm CLB - Đào nương -16 tuổi lấy chồng quan Hà Nội, không hát - Đào nương -Tham gia Liên hoan Ca trù mở rộng năm 2000 -Trống chầu 251 63 64 Hà Nội Vũ Thị Vóc 1924- Hà Nội (19121944, +Hát cửa 2005) 2000 đình huyện Hàm Long tỉnh Hà Đông +CLB Ca trù Hà Nội Nguyễn 1924Vĩnh Phúc Duy 1944 Vọng (19082004) Hà Nội (Mỹ Đình, Từ Liêm) Hà Nội (Cổ Nhuế, Từ Liêm) -Đào nương -Nổi tiếng đẹp người đẹp nết, hát hay sắc tay hay nhịp Vĩnh Phúc (Xuân Lai, Đội Cấn, Vĩnh Tường) Hà Nội (KTT Quân đội Xã Đàn, Đống Đa) -Trống chầu -Chứng kiến mời nhiều lễ mở xiêm áo cô đầu Vĩnh Yên ... LUẬN VỀ BIẾN ĐỔI CỦA CA TRÙ HÀ NỘI 113 4.1 Những biến đổi tích cực hạn chế ca trù đời sống đương đại Hà Nội 113 4.1.1 Những biến đổi tích cực ca trù đời sống đương đại Hà Nội 113... ca trù truyền thống sở để NCS so sánh, bàn luận biến đổi ca trù sống đương đại d /Đương đại Đời sống đương đại Đương đại đương diễn khứ tương lai chưa tới Đời sống đương đại: Là tất mặt đời sống. .. trưng ca trù truyền thống biểu yếu tố nào? Sự biến đổi ca trù đời sống đương đại Hà Nội thể nội dung nào? Qui luật biến đổi xu phát triển ca trù Hà Nội thời gian tới? 4.2 Giả thuyết nghiên cứu Biến